قیام مردم عراق به رهبری میرزا محمد تقی شیرازی بر ضد استعمار انگلیس

با پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی، دولت‏های استعمارگر فرانسه و بریتانیا، سرزمین‏های این امپراتوری در خاورمیانه را بین خود تقسیم کردند. بر این اساس، بریتانیا نیز اداره امور کشور عراق را به دست گرفت و با تأیید جامعه ملل، قیمومیت این کشور را بر عهده گرفت.

این مسئله بر مخالفت مردم بر ضد حضور انگلستان افزود. در همین راستا، قیام مردم عراق در سال ۱۹۲۰ م به رهبری روحانیان و عالمان بزرگ اسلامی آغاز شد و هدف آن بیرون راندنِ اشغال‏گران انگلیسی و ایجاد حکومتی مستقل، با رعایت موازین اسلامی بود.

با اوج‏گیری انقلاب و گسترش تظاهرات و مخالفت‏های مردمی با حضور انگلستان، نماینده این کشور کوشید انقلابیون را به عنوان اشراری که حقوق فقرا و ضعفا را پایمال می‏ کنند، قلمداد نماید و وظیفه خود را سرکوبی آن‌ها بداند. اما میرزا محمدتقی شیرازی جنبش مردم عراق را در راستای مطالبه حقوق حیاتی و مشروع ملت مسلمان تلقی کرد و حضور نیرو‌های نظامی انگلستان را مغایر با عقل و اصول عدل و منطق دانست.  فتوای تاریخی و نیز پیام  این عالم و مرجع بزرگ زمان، ، حاوی نکاتی اساسی بود: مطالبه حقوق مشروعه، برقراری حکومت اسلامی، استقلال عراق، نیاز به اتحاد تمامی مسلمانان در این حرکت، پرهیز از اخلال در امنیت و مخالفت با یک‏دیگر مسائلی بود که مورد تأکید رهبری انقلاب قرار گرفت.

 

محمد‌تقی شیرازی، میرزای دوم در سال ۱۲۵۶ قمری (۱۲۱۹ شمسی)در شیراز به دنیا آمد و دوران کودکی را در زادگاهش گذراند و آنگاه پدرش او را برای فراگیری علوم دینی به کربلا برد و دروس ابتدایی و مقدمات را نزد افاضل آنجا خواند و در محضر درس فاضل اردکانی حاضر شد و دروس سطح خود را نزد او و سید علی‏نقی طباطبایی به پایان برد.

در سال ۱۲۹۱ با دوست و هم‌مباحثه خود سیدمحمد فشارکی اصفهانی، به همراه میرزا حسن شیرازی معروف به میرزای بزرگ به سامرا رفت و در مجلس درس میرزا شرکت کرد و از ارکان بحث او گردید و از دانش او استفاده کرد و به همراه سید‌اسماعیل صدر و سید‌محمد اصفهانی یکی از علمای بزرگ ثلاث، در زمان میرزای بزرگ به شمار می‌رفت.

پس از آنکه میرزای بزرگ در سال ۱۳۱۲ درگذشت نظر گروهی از مردم به رهبری دینی و سیاسی او متوجه گردید. او در سامرا به اقامه وظایف شرعی و تدریس و تربیت طلاب پرداخت و اهل علم در محضر درسش حاضر شدند. وی تا ۱۳۳۶ در سامرا اقامت داشت و سپس به کاظمین رفت و مدتی بعد به کربلا رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند و به تألیف، تدریس و تربیت شاگردان خود پرداخت.

نجف در جنگ جهانی اول تحت اشغال‏ نیرو‌های بیگانه درآمده بود، در راه دفاع از هستی و موجودیت‏ خود محل مشورت و رایزنی زعمای اندیشمند و پیشگامان مسلح عشایر و نیز محل تشکیل انجمن‌های‏ سیاسی و اجتماعی گردیده بود، در همین مسیر بود که رهبری انقلاب به پرچمداری و پیشوایی مرجع مذهبی، مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی مسیر شایسته خود را پیمود.

میرزای دوم با کمال صلابت و ایمان و در اوج شجاعت دینی و آگاهی و هوشیاری اسلامی در برابر نیرو‌های استعمار بریتانیا، موضع خود را انتخاب کرد. در آن هنگام، میرزای دوم با تلاش پرثمر به مقابله و دفاع پرداخت و هنگامی که به مراحل باریک رسید، امر به دفاع ازحریم اسلام داد و با صادر کردن فتوای انقلابی و پر اهمیت‏ خود عراق را تکان داد.

 آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی فتوای مشهور خود را به نام "فتوای دفاعیه" که مجوزی رسمی برای نهضت مسلحانه مردم عراق بود، بدین صورت صادر کرد: "مطالبه حقوق بر عراقیان واجب است و بر آنان واجب است در ضمن درخواست‌های خویش رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلستان از پذیرش درخواست‌هایشان خودداری ورزد، جایز است به قوه دفاعی متوسل شوند. "

آیت الله شیرازی به رغم کهولت و ناتوانی جسمی، به انقلاب و امور مربوط به آن بسیار اهمیت می‌داد. وی برای پیشبرد اهداف مقدس انقلاب عراق و تامین نیازمندی‌های جبهه، هر چه از دستش بر می‌آمد انجام می‌داد.

 

میرزا سیدمحمدتقی شیرازی با اشاره به درخواست مردم عراق برای رهایی از دست استعمار انگلیس در فتوایی نوشت: من برای استقلال عراق، فرزند و کلیه کسانی را که در نزدم عزیز و گرامی بودند، فدا کردم. اینک آماده‌ام که جان خود را که همه دارایی من است فدا کنم. اما شما چنانچه انگلستان بر غصب حقوقتان اصرار دارد و به جنگ و مقابله با شما برخاسته است واجب است با تمام قدرت از خود دفاع کنید و تن در دادن و تسلیم شدن در مقابل آنان حرام است.

پس از انتشار نامه میرزای شیرازی، میان عشایر و انگلیسی‌ها جنگ سختی درگرفت. میرزا شرایط را برای آغاز رویارویی سراسری انقلاب علیه اشغالگران آماده یافت به همین دلیل در پاسخ استفتا‌هایی مبنی بر استفاده از اسلحه در قبال اشغالگران فتوای دفاعیه را صادر کرد همچنین طی فتوایی که برای تمام مسلمانان فرستاد، آن‌ها را به مقاومت در برابر انگلیسی‌ها و بیرون راندشان از سرزمین‌های اسلامی دعوت کرد.

در این حرکت علمای عراق نه‌تنها حکم جهاد صادر کردند بلکه خود نیز در جبهه‌های مختلف شرکت داشتند. از جمله علمای مشهور و مجتهدین بزرگی که در آن جنگ و جهاد ضداستعماری به همراه میرزای دوم شرکت داشتند مرحوم سید محمد طباطبایی، فرزند ارشد آیت الله سید کاظم یزدی، آیت الله سیدمصطفی کاشانی و فرزندش سیدابوالقاسم کاشانی، آیت الله سیدمحمدتقی خوانساری، و آیت الله شیخ محمدباقر زنجانی حضور داشتند که هر یک در رهبری نهضت اسلامی عراق نقش تاریخ‌سازی داشتند.

آنان در کنار مردم عراق چندین ماه در مناطق کوهستانی اطراف بصره، عماره، ناصریه و کوت به مبارزه با اشغالگران انگلیس پرداختند. هدف عراقی‌ها از این قیام، استقرار یک حکومت مستقل بود.

انقلاب ۱۹۲۰ که عراقی‌ها به آن ثوره العشرین می‌گویند، تابستان سال ۱۹۲۰ میلادی با تظاهرات ضد اشغال عراق توسط اشغالگران انگلیسی آغاز شد. دامنه اعتراضات با گسترش به مناطق شیعه‌نشین پایین و میانی رود فرات با مرکزیت کربلا، شدت گرفت. اهل سنت و شیعیان عراق در قالب قبایل شیعه و سنتی، افسران عراقی در سوریه و مردم عادی با یکدیگر متحد شدند. هدف انقلاب استقلال از استعمار انگلیس و تأسیس یک دولت عرب در عراق بود.

هرچند این قیام پس از چند ماه مبارزه و مقاومت توسط نظامیان و استعمارگران انگلیسی سرکوب شد. دولت انگلستان پس از سرکوب قیام تصمیم گرفت برای ادامه حضور نیرو‌های انگلیسی در عراق رفراندوم برگزار کند، اما آیت‌الله محمدتقی شیرازی در سال ۱۹۱۹ فتوا داده بود: «هیچ‌کس جز مسلمانان حق ندارد بر مسلمانان حکومت کند.»

ایشان در همان سال موفق شد در شهر کربلا انتخابات برگزار و مجلس انقلاب و انجمن‌های محلی را بر اساس قوانین اسلامی بنا کند و بدین ترتیب موفق شد اولین حکومت اسلامی معاصر را در این شهر برپا کند. نمایندگان اهل تسنن و تشیع عراق نیز در سال ۱۹۱۹ در بیانیه‌ای خواستار شکل گیری کشوری از موصل تا خلیج فارس شدند که یک کشور عرب باشد. در رأس این کشور یکی از فرزندان شریف حسین قرار بگیرد و پادشاه باشد. در کنار این پادشاه یک مجلس قانون‌گذاری نیز تشکیل شود که مرکز آن در بغداد باشد.

بعد از درگیری‌های منجر به قیام ۱۹۲۰ برخی محققان معتقدند با وجود مخالفت مردم عراق با استمرار حضور اشغالگران انگلیسی در کشورشان، اما سیاستمداران این کشور در رفراندوم پس از شکست قیام فقط آرای هواداران انگلیس را ثبت کردند و به همین جهت به نتیجه واقعی این رفراندوم و این درخواست مردم اهمیتی ندادند.

 

میرزای شیرازی در شب ششم شهریور ۱۲۹۹ در سن ۸۰ سالگی دیده از جهان فروبست و در یکی از حجره‌های زاویه جنوبی حرم امام حسین (ع) دفن شد.

درباره طبیعی بودن مرگ یا قتل ایشان اختلاف وجود داشت، اما سید مرتضی طباطبایی درباره کیفیت مرگ ایشان گفت: انگلیسی‌ها با نیرنگ و حیله به میرزا سم دادند و او را به قتل رساندند. این کار توسط یکی از کارگزارانشان که تظاهر به تدین و تقدس می‌کرد و به شغل عطاری مشغول بود، صورت گرفت. میرزای شیرازی با تأسیس مجلس انقلاب و انجمن‌های محلی براساس قوانین اسلامی، توانست اولین حکومت اسلامی معاصر را در شهر کربلا ایجاد کند. 

علی رغم موفقیت‌های اولیه، در اواخر اکتبر ۱۹۲۰ با فوت رهبرانقلاب یعنی میرزای شیرازی بریتانیا موفق شد که انقلاب را شکست دهد. با اینکه انقلاب به‌طور گسترده در ۱۹۲۰ پایان پذیرفت، اما تا ۱۹۲۲ در برخی اشکال ادامه یافت.

 

منابع

باشگاه خبرنگاران جوان و خبرگزاری ایسنا

نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق، محمد صادقی تهرانی، ص ۷۲.

تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ص۱۹۸؛ نقباء البشر، ج۱، ص۲۶۳