پخش زنده
امروز: -
گزارش مکتوب: قنات‌ها میراث هزاران ساله ایرانیان
قنات‌ها میراث هزاران ساله ایرانیان، میراثی که همچنان در دنیا بی نظیر است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز قزوین، قنات یکی ازقدیمی‌ترین فناوری در زمینه استحصال آب است که ریشه در تاریخ ایران دارد. ایرانیان باستان برای بهره برداری بهتر از زمین‌های موجود در دشت‌ها که به علت نبود آب بدون استفاده مانده بود با حفر قنات دست به ابتکاری زدند که باوجود گذشت هزاران سال هنوز در نوع خود در جهان بی نظیراست.
طبق آمار یونسکو ۶۰ درصد قنات‌های موجود در ۳۵ کشور جهان متعلق به ایران است و بیشترین قنات‌های کشورمان نیز به ترتیب در استان‌های خراسان رضوی - خراسان جنوبی – یزد -اصفهان - مرکزی - کرمان، قزوین و همدان قرار دارد.
در ایران در مجموع حدود ۴۰ هزار قنات با ۲۷۲ هزار کیلومتر کانال کشی و آب دهی بیش از هشت میلیارد مترمکعب در سال شناسایی شده که این رقم در استان قزوین ۷۸۰ قنات و حدود ۳۰۰ کیلومتر طول و آب دهی حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب در سال بوده است.
* خشکسالی‌ها عامل نابودی قنات ها،
اما در حال حاضر به علت خشکسالی‌ها این میزان به ۲۲۵ قنات با حجم آبدهی ۷۱ میلیون و ۲۰۰ هزار مترمکعب در استان کاهش یافته است که ۸۸ دهنه در قزوین، ۵۴ دهنه در بویین‌زهرا، ۴۲ دهنه درتاکستان،۲۶ دهنه در آبیک و ۱۳ دهنه قنات در شهرستان البرز واقع شده است.
همه جغرافیدان‌ها و تاریخ‌نگاران قرن‌های هفتم، هشتم و دهم میلادی در مطالب خود درباره کم آبی شهر اشاره و در کنار آن بر آبادانی و برخورداری از باغ‌های سرسبز و پرحاصل که نشان از مدیریت صحیح آب بوده تأکید زیادی کرده‌اند.
در دشت قزوین طی ۱۲۰۰ سال گذشته حدود ۷۸۰ رشته قنات تعبیه‌شده که این تعداد قنات وظیفه تأمین آب آشامیدنی و دیگر نیاز‌های زیستی و زندگی مردم را بر عهده داشته‌اند.
قنات در واقع مجرایی است زیر زمینی که آب را از بالادست به پایین دست بویژه مناطق کم آب منتقل می‌کند و این سیستم بویژه در محل‌هایی که با کم آبی مواجه است بسیار کاربرد دارد.
* رونق کشاورزی و دامداری با قنات‌ها
بهره گیری ازاین شیوه آبیاری درطول هزاران سال توانست به کشاورزی ودامداری رونق ویژه‌ای ببخشد.
بگفته کارشناسان بخش کشاورزی بهترین روش برای بهره برداری کم هزینه، دائم، آسان و ارزان از آب‌های زیرزمینی استفاده از قنات است که متاسفانه با بهره برداری بی رویه از آب‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های عمیق و نیمه عمیق بخصوص در ۴۰ سال اخیر شاهد کاهش آب‌های زیرزمینی هستیم.
کارشناسان معتقدند لایروبی قنات هااز اهمیت ویژه‌ای برخوردار است چراکه آب قنات دائمی و در مقایسه با آبی که از چاه استخراج می‌شود ارزانتر است، همچنین استخراج آب از قنات بدون استفاده از انرژی و وسائل مکانیکی صورت می‌گیرد و وابستگی به سوخت‌های فسیلی و سایر منابع انرژی نداردکه این از مهم‌ترین ویژگی قنات‌ها محسوب می‌شود.
* قنات‌ها راهکاری برای احیای دشت قزوین
با توجه به اینکه باغ‌های سنتی زیادی در اطراف کهن شهر قزوین قرار داشت، استفاده از قنات موضوعی حیاتی محسوب می‌شده که توانسته بود به صورت مستقیم بر کشاورزی قزوین و میزان تولید و برداشت محصول تاثیر گذار باشد.
هرچند فناوری قنات‌ها به قرن‌ها پیش باز می‌گردد، اما همچنان هم گزینه مناسبی برای بهره برداری محسوب می‌شود و با توجه به این که میزان بارندگی‌ها کاهش چشم گیری داشته و ذخایر آبی نیز روند نزولی دارد، "قنات" به عنوان یکی از راهکار‌های مناسب برای احیای دشت قزوین است.
احیای قنات‌ها درقزوین می‌تواند به پایداری وتوسعه کشاورزی کمک کند، به همین منظور جهاد کشاورزی به عنوان متولی امور قنوات استان، با جذب اعتبارات و جلب مشارکت مردم وکشاورزان نقش بسزایی در مرمت، بهسازی ولایروبی قنات‌ها دارد.
* احیای ۳۰رشته قنات درقزوین
۳۰ رشته قنات درقزوین تا پایان سالجاری لایروبی می‌شود.
مدیرآب وخاک وامور فنی ومهندسی سازمان جهاد کشاورزی استان قزوین هم می‌گوید: ۳۰ رشته قنات با هدف بهبود آبدهی به اراضی کشاورزی امسال لایروبی می‌شود.
احمد مستخدمی می‌افزاید: برای لایروبی این قنوات اعتباری معادل سه میلیارد تومان پیش بینی شده است.
مستخدمی اضافه می‌کند:۲۰ رشته قنات با اعتباری معادل ۲ میلیارد و ۵۵۲ میلیون تومان از محل منابع ملی و استانی هم پارسال لایروبی شد.
*ضرورت لایروبی قنات‌ها
برخی قنات‌های موجود در محدوده دشت به علت برداشت بی‌رویه و فعالیت‌های عمرانی و بی‌توجهی به لایروبی آن‌ها خشک شده است.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: در گذشته حدود ۸۰۰ قنات در مناطق کوهپایه و دامنه‌های استان فعال بود که به علت برداشت‌های بی‌رویه و فعالیت‌های عمرانی و بی‌توجهی به لایروبی آن‌ها خشک‌شده است.
حمید منصوری می‌افزاید: قنات‌ها، چون به سفره‌های آب زیرزمینی فشار وارد نمی‌کنند و آبی متناسب با آبخوان را تحویل می‌دهند اهمیت خاصی دارند.
منصوری اضافه می‌کند: معمولاً قنات‌هایی که در دامنه‌ها قرار دارد باقی مانده و دیرتر تخریب می‌شوند، اما آن‌ها که در داخل محدوده دشت قزوین هستند دستخوش تخریب و خشک شدن قرار گرفته اند که به علت اهمیت شان، باید مانع تخریب آن‌ها شویم.
او می‌گوید: قنات‌ها به علت اینکه در سفره‌های آب‌های زیر زمینی کم عمق استفاده می‌شوند و این منابع نیز با بروز خشکسالی و کم آبی در سال‌های اخیر غنی نشده اند دارای نوسان زیاد و کاهش آبدهی هستند.
معاون حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌افزاید: از طرفی بهره گیری از چاه‌های کشاورزی نیز سالانه چندین میلیون ریال هزینه برق و سوخت‌های فسیلی برای پمپاژ آب از اعماق زمین را به دنبال دارد بنابراین لایروبی قنات‌ها از اهمیت زیادی برخورداراست.
منصوری اضافه می‌کند: اگرلایروبی‌ها به موقع انجام نشود کل قنات ریزش کرده و از بین می‌رود ودیگر آبی از آن خارج نمی‌شود و در برخی مواقع خرابی در قنات‌ها به گونه‌ای است که احیاء مجدد آن غیر ممکن یا به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نیست.
او می‌گوید: سازمان جهاد کشاورزی دراین زمینه اعتبارات خاصی دارد که می‌تواند برای احیاء، لایروبی و نوسازی آن‌ها استفاده کند، اما کشاورزان و بهره‌برداران نیز نقش مهمی در نگهداری از این منابع ارزشمند آبی دارند.
منصوری معتقد است:احیاء قنات‌ها درکنارحفظ میراث معماری گذشتگان کلاس درس برای دانش‌آموختگان امروز و نیز فضای جذابی برای گردشگران است تا با مدیریت، دیدگاه و توان مدیریت منابع آب گذشتگان آشنا شوند.
* ایجاد اشتغال با احیای قنات‌ها
احیاء قنات‌ها می‌تواند به ایجاد اشتغال و نیز رونق گردشگری و صنایع‌دستی مناطق روستایی نیز کمک کرده و گامی در مسیر هنر‌های دستی مردمان سخت‌کوش و خوش‌فکر این سرزمین کهن باشد.
قنات‌ها دانش نیاکان برای مدیریت آب و ثروتی بی‌پایان برای گردشگری و کشاورزی ایران است و این نظام هوشمند باید به جوانان و مردم معرفی شود.
قنات‌ها علاوه بر کارکرد کشاورزی می‌توانند در زمینه گردشگری نیز به کار بیایند، ضمن آنکه ثبت ملی قنوات قدیمی به حفاظت از آن‌ها و معرفی این فناوری نیاکان ما به نسل جدید و اهمیت و کارکرد آن‌ها موثر است.
* احیای قنات‌ها و رونق گردشگری
نادر محمدی معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری معتقد است، قنات به عنوان یکی از آثار باستانی و تاریخی می‌تواند در جذب گردشگر موثر باشد که این مهم با همکاری سازمان جهاد کشاورزی و اداره کل میراث فرهنگی قابل تحقق است.
* ثبت پنج قنات قزوین در فهرست ثبت آثار ملی
محمدی می‌گوید: در حال حاضر ۳۵۰ رشته قنات تاریخی در قزوین وجود دارد که قنات‌های شهر شریفیه، روستای جرین ده آراسنج، روستای تفک حصار، روستای امیر آباد نو در بویین زهرا و قنات تاریخی فضلعلی خان روستای رادکان در فهرست آثار ملی ثبت شده و مراحل ثبت قنات هدایت مهر در بویین زهرا نیز در حال کارشناسی و بررسی است.
وی با اشاره به قنات تاریخی فضلعلی خان روستای اردکان می‌افزاید: این قنات با سازه آجری است که به دوران اشکانی تعلق دارد و تا چندی پیش بخشی از آب مورد نیاز کشاورزان را تامین می‌کرد.
معاون گردشگری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با بیان اینکه پیشنهاد شده این قنات در فهرست جهانی ثبت شود، اضافه می‌کند: درصورت ثبت این اثر تاریخی با ۲ هزار سال قدمت و ۳۰ کیلومتر طول در فهرست جهانی، شاهد رونق گردشگری این منطقه خواهیم بود.
* تخصیص بودجه برای احیای قنات‌ها
احیای قنوات می‌تواند ظرفیت‌های جدید به ویژه در روستا‌ها ایجاد کند.
در هیمن راستا مدیر کل روستایی استانداری قزوین می‌گوید: از انجائیکه بیشتر قنات‌ها در روستا‌ها واقع شده، این موضوع را می‌رساند که روستا‌ها در گذشته هم به عنوان مراکز تولید نقش بسزایی در توسعه اقتصادی داشته است.
لیلا غریب لایروبی قنوات را ضروری ذکر و اضافه می‌کند: بر اساس اعلام نیاز روستاییان به لایروبی قنات‌های دارای آبدهی، این موضوع پس از تایید سازمان جهاد کشاورزی برای جذب اعتبارات مورد نیاز در کمیته برنامه ریزی شهرستان‌ها مطرح می‌شود و بودجه لازم در این خصوص، تخصیص می‌یابد.
* میزان آبدهی قنات‌های حفر شده
باید توجه داشت که میزان آبدهی قنات با توجه به ویژگی‌های آب زیرزمینی و ماهیت خاک و فصل، متغیر است. قنات‌هایی که روی یک سفره آب دائمی ایجاد شده اند، معمولا جریان آب ثابتی در تمام طول سال دارند. اما اگر روی یک منبع آب زیرزمینی پایدار قرار نداشته باشد ممکن است در تابستان یا در یک سال خشک، جریان آن تقریبا به صفر کاهش یابد.
آبدهی برخی قنات‌ها ممکن است به یک هزارو ۷۵۰ لیتر در دقیقه برسد، اما اکثر سیستم‌های قنات بسیار کمتر از این مقدار، یعنی چیزی حدود ۱۵ لیتر در دقیقه، آبدهی دارند.
*نگهداری از قنات‌های حفر شده
مسیر‌های قنات باید به طور مرتب، لایروبی و تعمیر شوند. آن‌ها در معرض تخریب یا خسارت دیدن در اثر سیل‌های ناگهانی اند بنابراین نگهداری و حفاظت از آن‌ها (لایروبی بموقع) بسیار ضروری است.
* شکل گیری سکونتگاه‌ها با حفر قنات‌ها
بدون حفر قنات، بسیاری از سکونتگاه‌های بشر، هرگز شکل نمی‌گرفت. با حفر قنات بود که به مرور زمان شهر‌های بزرگی مانند همدان، قزوین، نیشابور، کرمان، یزد و شهر‌ها و شهرک‌های کوچک دیگر شکل گرفت و در نتیجه، اگر قنات حفر نمی‌شد شاید در مناطقی که ذکر شده هیچگاه زمین زیرکشت هم نمی‌رفت.
قنات‌ها هنوز هم دارای اهمیت اند و در برخی موارد، تنها منبع تامین آب خانگی و آبیاری در بسیاری از مناطق ایران است. اما در مناطق پرجمعیت، قنات اهمیت خود را به عنوان منبع اصلی تامین آب از دست داده است.
نتیجه گیری
قنات به عنوان یک بخش اساسی و جدایی ناپذیر زندگی ایرانیان باستان، نقشی اساسی در شکل گیری بسیاری از جنبه‌های فرهنگ در جامعه داشته است.
به نظر میرسد که باید قنات‌ها این سرمایه‌های ملی که نتایج دسترنج آباء و اجدادی ما طی قرون گذشته است و جزئی از تاریخ و گذشته ما به شمار می‌آیند جدی ترازگذشته مورد توجه قرارگیرند.
چه بسا یک حساب و کتاب سرانگشتی و نگاه جدید و عمیق تری به این دست ساخت‌های بشری به ما این نکته مهم را بیاموزد که حفظ و نگهداری این قنات‌ها در مجموع نسبت به بهره گیری ازشیوه‌های جدید پرهزینه، غیربومی و بعضا ناکارآمد، به صرفه‌تر وکم هزینه‌تر باشد؛ لذا ضروی است با همکاری سازمان مدیریت و برنامه ریزی، شرکت آب منطقه‌ای، سازمان جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی، منابع طبیعی و خود کشاورزان و بهره برداران برای احیا قنوات استان قزوین اقدام عاجل ومناسبی صورت گیرد.
نگارنده: علی صفری الموتی
نظر شما