جریان تجدیدنظرطلب در متون دینی را جدی بگیریم

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما، حجت‌الاسلام رسول جعفریان، استاد دانشگاه تهران، اول دی ماه در نشست علمی «ملل و نحل‌نگاری در تمدن اسلامی»، گفت: ملل و نحل‌نگاری از قرون دوم در قالب یک علم شروع شده و تا قرن ششم تداوم دارد و بعد از آن تولید خاصی در این عرصه نداریم تا دوره معاصر که سبک جدید و فرنگی آن آغاز و کتب قابل توجهی نوشته شد. باید ملل و نحل را یک دانش بدانیم که تولدی دارد و روزی هم دوره پیری آن است. دانشی چندوجهی و بین‌رشته‌ای است و به عقیده بنده به فلسفه و کلام و تاریخ و حدیث و علوم سیاسی وابسته است.

وی با بیان اینکه نگاه بنده به دانش ملل و نحل غیر دینی است و معتقدم ما همواره به صورت ناقص به این دانش توجه کردیم کما اینکه به جغرافیا و تاریخ هم این نگاه را داریم، افزود: بعد از قرن هفتم ما خلاقیتی در علم ملل و نحل نداریم؛ کتب ملل و نحلل ما عمدتا لخت و عور به نظریات می‌پردازند بدون اینکه به شرایط اجتماعی ـ سیاسی شکل‌گیری آن‌ها بپردازند و گاهی فقط گریزی به فکر و اندیشه‌ای که پشتوانه یک جریان هستند می‌زنند.

وی با بیان اینکه نسبت میان جریانات سیاسی و ملل و نحل نسبت مرغ و تخم مرغ است، اضافه کرد: باید هر جریان و فکری به درستی بررسی شود که آیا ریشه آن در قرآن است یا روایات و یا فعل و نظر صحابه و معصومان (ع) و ... و یا رقابت و دعوای سیاسی است؟ یا دو نوع اسلام اباذر و کعب الاحباری و یکی اسلام زاهدانه و دیگر متجملانه است.

جعفریان با بیان اینکه بنده در کتابم تلاش کردم تا با نگاه تاریخی بنویسم، ولی نتوانستم کاملاً وفادار باشم، اظهار کرد: صدسال است که در دنیا دانشی به نام جامعه‌شناسی معرفت پدید آمده است، ولی ما با آن آشنا نیستیم و حتی آن را خلاف شأن دین و باورهایمان می‌دانیم و فکر می‌کنیم اگر از این زاویه نگاه کنیم، زیرآب همه عقاید و افکار زده خواهد شد، به همین دلیل هم نقایص کار مشهود است و به جنبه تاریخی افکار بی‌توجه هستیم.

لزوم توجه به بستر‌های اجتماعی صدر اسلام
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه اطلاع ما از بستر‌های اجتماعی صدر اسلام کم است، اضافه کرد: کدام محققی است که تهذیب الکمال مزی را از ابتدا تا آخر بخواند و مدل رفتاری افراد را درک کند و عمدتاً سراغ نگاه روایی و قرآنی می‌رویم. ابن خزیمه کتابی در مورد خدا نوشته و خدا را به یک پادشاه تشبیه کرده است که فخررازی او را سراسر شرک می‌داند؛ او این تفکر عربی از مدل پادشاهی را در اثرش غلبه داده و تأثیرگذار هم بوده است بنابراین باید محیط‌های عربی را بشناسیم تا بفهمیم خدای ابن خزیمه چیست. ما فکر می‌کنیم فقط با یک مشت حدیث روبرو هستیم و برخی آن را دروغ می‌دانند و ما می‌گوییم درست است.

جعفریان با تأکید بر مطالعه تاریخی به بحث ملل و نحل، افزود: نوع علمای شیعه هم متأسفانه به این اطلاعات توجه نداشتند که مثلاً اهل تسنن ریشه در مذهب عثمانی در روز‌های نخست خود داشته است یا سفیانی اصطلاحی مانند مهدویت است و آن‌ها منتظر بازگشت او بودند لذا مهدی در برابر آن است و جاحظ به خوبی به این بحث پرداخته و ریشه آن را تبیین کرده است. یا موضوعات کفر و ایمان از مطالب بسیار دشوار در قرآن است که جمع‌بندی در مورد آن سخت است، ولی اگر آن را در بستر رفتار‌های پیامبر و رفتار منافقان و خالدبن ولید و حمله به قبایل و مرزبندی‌های کفر و ایمان را بنگریم، ابعاد آن تبیین بهتری پیدا می‌کند. از جمله اینکه عمدتاً مباحث کفر و ایمان از دوره عثمان شکل گرفت.

وی با بیان اینکه کفر و ایمان از مهم‌ترین محور‌ها برای رواج فرقه‌گرایی بوده است، افزود: وقتی تضعیف شد که دعوای دیگری به میان آمد و آن بحث شیعه و سنی بود که کفر و ایمان را به حاشیه برد و مبنا، تولی به امام علی (ع) شد؛ البته احمدبن حنبل به عنوان متکلم حدیثی توانست تا حدی شیعه و سنی را به هم نزدیک کند.

تجدیدنظر طلبی در متون دینی از سوی مستشرقان
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه در یک قرن اخیر جریان تجدیدنظرطلبی در متون از گلدزیهر شروع شده و اعتماد به منابع حدیثی ما مورد خدشه واقع شده است، گفت: اعتماد به سیره‌های قدیمی مورد خدشه است و حتی پای قرآن مانند تاریخ تدوین قرآن هم به میان آمده است بنابراین نمی‌توان مانند قدیم گفت که یک متن را بخوانیم و بگوییم مثلا سیره ابن هشام این است و ...، زیرا کسی به سادگی این حرف‌ها را از ما قبول نمی‌کند. این‌ها معتقدند این متون در بستر اجتماعی خاصی تدوین شده و نسخه‌های کهن شما مغلوط است و نسخه‌های خطی، نافی برخی نگرش‌های شما است و در سال‌شمار‌ها اغالاط زیادی پیش آمده است.

جعفریان افزود: مثلاً علامه عسکری گفت متن سیف بن عمر دروغ است و کل تاریخ طبری را زیر سؤال برد و ما آن وقت باید متوجه می‌شدیم توجه به متون و نسخه‌شناسی چقدر اهمیت دارد. در سال‌های اخیر داده‌ها در مورد ملل و نحل قدیم بهم خورده است و نمی‌توان ملل و نحل شهرستانی را باز کنیم و بگوییم ما براساس این می‌توانیم همه چیز را بشناسیم و حتی دروس حوزه و دانشگاه ما با این نگاه نوشته می‌شود.

وی افزود: همین ناآشنایی با مباحث جدید سبب شده تا سطح درسی در حوزه با دانشگاه و سطوح درسی ایرانیان خارج از کشور و پژوهشگران فرنگی کاملاً متفاوت باشد. ما هنوز دنبال شرح تجرید و متون قدیمی هستیم تازه اگر بخوانیم، ولی در عرصه بین‌المللی تفاوت زیادی با رویکرد‌های ما دارند، بنابراین بازسازی و بازخوانی متون ما خیلی مهم است.

اهمیت نسخه‌شناسی
جعفریان تصریح کرد: برخی فرنگی‌ها نسخه‌های خطی می‌یابند و روی آن تمرکز می‌کنند و البته نوعی دشمنی قدیمی تعریف‌شده بین ما و آن‌ها هم وجود دارد و از قرن هفتم میلادی به این طرف با پیامبر ما دشمنی کرده‌اند، ولی ما حاضر نیستیم کتبی که ۲۰ سال پیش چاپ شده و در اختیار ما نیست را بیابیم، با دقت آن را بخوانیم و ترجمه هم نمی‌کنیم.

وی افزود: بنده با خودم فکر می‌کنم که الان تعداد دانشجویان قرآن و حدیث در دانشگاه‌های ما برابر با رشته‌های صنعتی است، ولی خروجی ما چقدر پایین است؛ گاهی دو دانشجو در هاروارد و پرینستون مشغول تحقیق هستند و چقدر اثرگذارند. مثلاً دو دانشجوی ایرانی در خارج کشور با تحقیق روی نسخه صنعا ما را از شکاکیت در مورد قرآن بیرون آوردند، زیرا نسخه‌ای از سال ۵۰ قمری یافتند که دهان همه را در مورد زیر سؤال بردن قرآن بست.

لزوم آشنایی با جریان تجدیدنظر طلب در متون دینی
وی افزود: دانشجویان ما متن‌هایی که می‌خوانند به درد جامعه نمی‌خورد و کتاب‌های استادان را هم کسی نمی‌خواند، چون عمدتاً ناظر به فضای داخلی خودمان است؛ بنابراین آشنایی با جریان شکاک و تجدیدنظرطلب خیلی مهم است و از دانشجویان جدید انتظار داریم که سراغ این کار‌ها بروند.

وی با بیان اینکه در نگارش این کتاب آشنایی بیشتری با ماتریدی‌ها پیدا کردم، اضافه کرد: ماتریدی‌ها نزدیک به شیعه و معتزله هستند و قدری با اشعریون فاصله دارند، از خود اشعریون هم نسخه‌هایی در برخی کشور‌ها وجود دارد که ما نداریم و اطلاعات ما از آن‌ها اندک است و متأسفانه کتاب‌هایشان در دسترس ما نیست و نمی‌خوانیم؛ در صورتی که مادلون نسخه‌های متعدد را از زیدیه و ... به دست آورده است. ما هنوز دنبال ملل و نحل شهرستانی هستیم و تعصبات فرقه‌ای ناشی از آن را هم می‌بینیم.

جعفریان تأکید کرد: اگر منابع بهتری را برای آشنایی با فرق و ملل و نحل به دانشجویان و نظام آموزش معرفی می‌کردیم، قطعاً تعصبات فرقه‌ای هم کمتر بود. هر چیزی یک تاریخ دارد و هر روایتی هم یک تاریخ دارد و این نکته، فرق بین تحقیقات ما و تحقیقات مدرن است. البته نگاه تاریخی ممکن است در فهم یکسری موضوعاتی که ما آن را مقدس کرده‌ایم، اثر بگذارد؛ مثلاً تبصره العوام وقتی خواسته از شیعه دفاع می‌کند، می‌گوید فلان سخن، حرف عوام است و نه دانشمند ما.

آقامیری؛ مرجئه‌ای جدید
استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه بنده به دانشجویان تکلیف می‌کنم سراغ فرقه‌های جدید بروند و به صورت میدانی تحقیق کنند، اظهار کرد: آقای آقامیری اخیراً نزد من آمده بود و به او گفتم من به سه دانشجو سپرده‌ام که درباره افکار تو به عنوان یک مرجئه‌ای معاصر تحقیق کنند که چه نگاهی به بهشت و جهنم داری و مناظرات تو چه بوده است.

جعفریان با بیان اینکه ملل و نحل منطق خود را دارد و باید بدانیم یک فرقه چگونه پیدا شده و توسعه می‌یابد و طرفدار جمع می‌کند، اضافه کرد: همین علم جدید چقدر باعث تفاسیر مختلف از خدا شده است. فیزیکدانان جدید، دو گروه شده و ملحدین، یک نوع مطالب و مؤمنان هم آثار دیگری دارند.

وی با بیان اینکه متأسفانه ما در حوزه مباحث طرفینی کم داریم و از ابتدا رویکرد ما معلوم است، افزود: در مقطعی از تاریخ با حساسیت بالا قرار داریم و اگر بخواهیم از دست مباحث فرقه‌ای راحت شویم، باید دامنه مباحث را تعریف کنیم؛ باید زبان علمی دنیا را بفهمیم وگرنه به تکرار خواهیم افتاد، گرچه تجربه کلامی خیلی خوبی داریم.

بی‌طرفی در دانش ملل و نحل
وی با تأکید بر اینکه در ملل و نحل باید بی‌طرف باشیم، افزود: هر چیزی را باید با موازین بسنجیم تا دیگران از ما قبول کنند. الان مثلاً دوستان ما دانشگاه ادیان و مذاهب ایجاد کرده‌اند، ولی به نظر بنده خیلی در این مسیری که ترسیم کردم، موفق نبوده است. در کشور هزینه‌های کمی هم در مورد مسائل نداریم، ولی نتیجه قابل قبولی نمی‌گیریم.