گشتی در کتابخانه دکتر حسابی، مرد اول فیزیک ایران

مجسمه دکتر حسابی در میان باغ نصب شده و بعد از آن بلافاصله بنرهایی با عناوین «لحظه ورود پرفسور حسابی به منزل پس از معالجه در بیمارستان دی تهران»، «نمایی از خانه ابدی پرفسور حسابی»، بنر «دیدار با آوازه‌خوان نابینای زاهدانی و داستان نامه‌‌ای که او برای استاد نوشت» بنر دکتر حسابی در کنار هفت سین، بنر اولین نقشه‌راه ساحلی سراسری بنادر خلیج فارس که استاد در سال ۱۳۰۵ کشیده و تصویر پرفسور حسابی در دانشگاه پرنیستون.

به‌گفته مانا هلالی، مسئول امور فرهنگی بنیاد دکتر حسابی در این بنیاد حدود یک‌میلیون عکس از دوران کودکی تا فوت دکتر حسابی نگهداری می‌شود؛ بیشتر آن‌ها هنوز امکان نمایش پیدا نکرده‌اند. البته بنیاد دکتر حسابی حدود ۴۰۰ هزار برگ سند اجتماعی، علمی، سیاسی، تحصیلی و دانشگاهی این شخصیت فرهیخته را نیز  به صورت آرشیو نگهداری می‌کند. این اسناد در حال دسته‌بندی، اسکن و سازماندهی است و مقرر شده به‌زودی در محل فعلی موزه دکتر حسابی به نمایش گذاشته شوند.

گشتی در کتابخانه دکتر حسابی

در قسمت ورودی باغ با آسانسور به طبقه دوم می‌رویم. در ورودی کتابخانه قسمت پاگرد، بنری با عنوان «آینده جهان در فضاست» توجه‌ات را جلب می‌کند؛ بنری که تعدادی از فضانوردان را با ذکر تاریخ تولد و ملیت معرفی می‌کند.  بعد از این پاگرد؛ یک در کوچک شیشه‌ای تو را وارد دنیای کتاب دکتر حسابی می‌کند.  بعد ازمشاهده عکس‌ها و قفسه‌ها، کمدهای شیشه‌ای و کتاب‌های قدیمی قرار دارد. هلال‌زاده، مسئول امور فرهنگی بنیاد پرفسور حسابی می‌گوید: «کتابخانه  فعلی دکتر حسابی حاصل تجمیع پنج کتابخانه پرفسور در مکان‌های مختلف منزل اوست. این کتابخانه‌ها پیش از این به صورت سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت و برای تبدیل آن‌ها به یک کتابخانه تخصصی و دانشگاهی و مدیریت بر‌اساس اصول کتابداری، همه این کتابخانه‌ها تجمیع شدند؛ البته رده‌بندی و ساماندهی منابع این کتابخانه هنوز ادامه دارد.»

گنجینه‌ای با ۱۷۰ عنوان دائره‌المعارف و رمان‌های فرانسوی چاپ اول

کتابخانه دکتر حسابی مجموعه ای از تاریخ علم ایران قدیم را در خودش جای داده است. این کتابخانه  ۲۷ هزار نسخه کتاب چاپی و ۱۴ عنوان نسخه چاپ سنگی دارد و برای رده‌بندی کتاب‌ها از مدل کنگره استفاده شده است. در این کتابخانه ۱۷۰ عنوان واژه‏نامه به زبان‎ و موضوعات مختلف و فرهنگ‌ لغاتی از زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه، انگلیسی، آلمانی، عربی، ایتالیایی، روسی، سانسکریت، کردی، آشوری، اوستایی و کانگا وجود دارد.
 
انواع کتاب‌‌ها با موضوعات پزشکی، ستاره‌شناسی، حقوق، علوم پایه، ریاضیات، کتاب‌های دینی و مذهبی مانند انجیل‌ و قرآن‌ به زبان‌های مختلف، تفسیرهای مختلف قران مانند تفسیر ادبی قرآن استادمهدی اسلامی پناه (یزدی)، تفسیر قرآن کریم مشکات و دیکشنری‌‌هایی مانند لاروس، بورداس، روبر، بریتانیکا، امریکانا، کتاب‌های whoswho (دایره‌آلمعارف اشخاص جهان)، دائره‌آلمعارف‌هایی شیمی، دانشنامه‌های مختلف، مجموعه دالرةالمعارف بزرگ اسلامی، لغت‌نامه‌های دهخدا، معین، کتاب‌هایی در حوزه علوم پزشکی مانند فارموکولوژی پزشکی و… همه در گنجینه مطالعه دکتر حسابی گردهم آمده‌اند.
 
بیشتر کتاب‌های این کتابخانه به زبان فرانسوی است اما کتاب‌هایی به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، عربی و فارسی نیز در میان این منابع وجود دارد. دکتر حسابی به زبان‌های فارسی، ایتالیایی، روسی، آلمانی فرانسوی، انگلیسی ، عربی و حتی زبان‌هایی مانند سانسکریت، اوستایی، ترکی استانبولی، اسپرانکتو، پهلوی و لاتین مسلط بودند. به گفته هلال‌زاده، مسئول امور فرهنگی بنیاد دکتر حسابی، بعد از تجمیع پنج کتابخانه دکتر در یک کتابخانه و دیدن لغت‌نامه‌هایی به زبان‌های عاشوری، کردی و هندی تازه متوجه شدیم پرفسور حسابی به این زبان‌ها نیز تسلط دارند.

۳۵۰ جلد نفایس لاتین در کتابخانه دکتر حسابی

فاطمه سالکی، کارشناس‌ارشد کتابداری و کتابدار کتابخانه و مرکز اسناد بنیاد دکتر حسابی می‌گوید: «در این مجموعه تقریبا 350 جلد کتاب غیرفارسی که جزو نفایس لاتین طبقه‌بندی می‌شوند، وجود دارد.» بیشتر این کتاب‌ها چاپ اول‌  و به زبان فرانسه هستند؛ اما کتاب‌هایی به زبان انگلیسی و آلمانی، فارسی و عربی نیز در این مجموعه دیده می‌شود. به‌عنوان مثال مجموعه رمان‌های فرانسوی چاپ اول که از انتشارات babell خریداری شده است، این مجموعه را شاخص کرده است.

نگهداری از ۷۰۰ عنوان نشریه در کتابخانه دکتر حسابی

مجموعه نشریات کتابخانه دکتر حسابی به دو بخش زمان حیات و بعد از فوت دکتر حسابی تقسیم بندی می‌شود. این نشریات به صورت خرید در دوران حیات دکتر حسابی و اهدا بعد از فوت پدر فیزیک ایران به مجموعه اضافه شده است. کتابخانه دکتر حسابی حدود ۷۰۰ عنوان نشریه  دارد.  این نشریات  از یک تا ۳۰۰ شماره موجودند. ۲۵ عنوان از نشریه‌های این کتابخانه تک نسخه هستند. به گفته سالکی؛  دکتر حسابی در زمان حیات خود در کتابخانه شخصی‌اش ۴۰ عنوان نشریه داشته است.

نشریاتی مانند «نیوزویک»، «شپیگل»،« لوپوان »،«ساینتیفیک»،« امریکن» «،فیزیکس تودی»، «فیزیکس وُرد»، مجله مرکز علمی «سِرن سوییس» که مربوط به مرکز تحقیقات اتمی سرن بزرگترین مرکز علمی جهان است،  مجله آکادمی علوم امریکا و مجله آکادمی علوم نیوک  و مجله کوریر (ارگان یونسکو) و نشریاتی مانند « فیزیکال رویو لترز» بخشی از مجلات خارجی این کتابخانه هستند.

نشریات علمی و صنعتی و کشاورزی، نشریات قدیمی فارسی مانند اطلاعات هفتگی، کانون بازنشستگان کشوری، نشریه «بغستان» مربوط به دهه ۳۰ و ایرانیکا مجله‌ای که در سال ۱۳۴۳ به زبان فارسی و فرانسه منتشر می‌شد، سالنامه دانشسرای عالی، نشریات دانشمند، فانوس، کشاورز، و آرشیو روزنامه اطلاعات از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۵۷ ،مجله آفرینش که از سال ۷۲ تا ۷۳ منتشر شده و از شماره یک تا ۵۰ آن موجود است؛ تنها بخشی از نشریات فارسی این کتابخانه است.

پایان‌نامه‌ها، سفرنامه‌ها، نقشه‌ها و یادداشت‌ها

۷۰عنوان پایان‌نامه در کتابخانه دکتر حسابی به چشم می‌خورد؛ پایان‌نامه‌ آدم‌های معروفی مانند منیژه رازقی، دانشمند ایرانی آمریکایی و متخصص علوم  «نیمه هادی» و دستگاه‌های الکترونیک، محسن هشترودی، اندیشمند، شاعر و ریاضی‌دان ایرانی، کاظم امیدوارعضو پژوهشگران ايستگاه فضايي ناسا و  آلنوش طریان یا آلنوش تریان فیزیک‌دان ایرانی ارمنی‌تبار و مادر نجوم ایران در میان منابع این کتابخانه دیده می‌شود.

۴۰سفرنامه بورشور، دست‌نویس و راهنمای سفرهای داخلی و خارجی

در قسمتی از کتابخانه دکتر حسابی در یک کمد شیشه‌ای؛ سفرنامه‌ها، یادداشت‌های روزانه، بورشورها، راهنمای شهرها کشورها  و نقشه سفرهای داخلی و خارجی دکتر حسابی به نمایش گذاشته شده است که شامل ۴۰ سفرنامه و در واقع گزارش سفرهای مختلف استاد است. به گفته هلالی، دکتر حسابی در هر سفر یادگاری‌ها، کارت پستال‌ها، سمبل‌ها،‌ شهرها و روستاها و کشورهای مختلفی که به آن سفر می‌کرد را تهیه  و با خودش به ایران می‌آورد.

سفرنامه‌هایی که از ایجاد مدارس عشایری در ایران خبر داد
کتابچه‌ها و دفتر یادداشت‌های مختلفی در این قفسه شیشه‌ای دیده می‌شود که شامل دست‌نویس‌های دکتر حسابی از هزینه‌ها، مشاهدات و برنامه سفرهای مختلف او در داخل و خارج از کشور است. مسئول امور فرهنگی بنیاد دکتر حسابی می‌گوید: «سفرنامه یاسوج مهم‌ترین سفرنامه دکتر حسابی است. او در دهه ۳۰ وقتی وزیر فرهنگ دولت مصدق بود، اولین‌بار در کشور به مناطق عشایری سفر و مدارس عشایری را در آن جا دایر می‌کند، سفری که مستندات، اسناد و عکس‌هایش موجود است. این مستندات و عکس‌ها در یک کتاب با عنوان  مجموعه مستند «چگونگی تاسیس مدارس عشایری ایران» درسال  ۹۶ منتشر شده است.

اطلسی که فارس بودن نام خلیج فارس را اثبات می کند

تعدادی نقشه نیز در این قفسه شیشه ای دیده می‌شود، این نقشه‌ها بنا به گفته سالکی‌؛ نقشه لوازم شیر دوش‌های صنعتی است که دکتر حسابی آن‌ها را تولید می کرده است و نقشه مکان نیستند. او همچنین از یک اطلس انگلیسی که درسال ۱۸۵۰ منتشر شده است، خبر می‌دهد و معتقد است: «‌این اطلس برای اثبات نام خلیج فارس منبع موثقی است.»

قدیمی‌ترین و کوچکترین کتاب‌‌های کتابخانه دکتر حسابی
قدیمی‌ترین منبع چاپی کتابخانه دکتر حسابی یک کتاب ادبی چاپ سنگی است که مربوط به سال ۱۰۹۱ است. قدیمی‌ترین کتاب چاپی غیرفارسی این مجموعه مربوط به سال ۱۸۷۴ و قدیمی‌ترین کتاب چاپ  فارسی هم مربوط به دوره مفظرالدین شاه است  جوانترین کتاب  مجموعه کتابخانه دکتر حسابی نیز ۷۰ سال قدمت دارد.

کوچکترین کتاب کتابخانه دکتر حسابی دو واژه‌نامه به اندازه قوطی کبریت است؛ یکی از آن‌ها «دیکشنری لی‌لی پوت» واژه‌نامه فرانسه لهستانی و چاپ آلمان است. دیکشنری دیگر واژه‌نامه فرانسوی به آلمانی است که در پاریس منتشر شده. این کتاب‌ها با توجه به شکل کاغذ، حداقل ۱۰۰ سال قدمت دارند.

فرمان دولتی قدیمی در کتابخانه دکتر حسابی

قدیمی‌ترین سندهای موجود در کتابخانه مربوط به پدربزرگ دکتر حسابی «معز السلطان» است که در کابینه هیات دولت بودند. همچنین یک سند که مربوط به  فرمان‌های دولتی است و با گل و تذهیب‌هایی پوشانده شده تا کسی نتواند نکته‌ای را به متن این فرمان‌ها اضافه یا موردی را  کم کند.

داستان کتاب‌های اهدایی به دکتر حسابی
تاریخ انتشار یکسری از کتاب‌های اهدایی مربوط به زمانی است که دکتر حسابی هنوز متولد نشده بود؛ کتاب‌هایی که ۲۰ سال پیش از تولد پرفسور منتشر شده‌اند.

در میان کتاب‌های شاخص اهدایی این کتابخانه می‌توان به کتاب  «اسلام و مالکیت» ایت‌الله طالقانی اشاره کرد  که با امضای خودشان این اثر در سال ۱۳۳۰ به دکتر حسابی هدیه شده است. کتاب گرامر لاتین به زبان انگلیسی نیز یکی دیگر از نمونه‌های اهدایی خارجی این مجموعه است که سال ۱۸۷۴ منتشر شد و تاریخ اهدای آن مشخص نیست.

بخشی که جای کتاب‌های درسی قدیمی بود و اکنون خالی است!
قسمتی از کتابخانه را قفسه‌های خالی پر کرده بودند؛ گویا پیش از این نسخه‌های چاپی کتاب‌‌های مذهبی، ادبی و آموزشی مربوط به دهه ۳۰ در این قسمت به نمایش گذاشته شده بود. این آثار اکنون به جای دیگری منتقل شده است. این بخش شامل کتاب‌های درسی قدیمی دهه ۳۰ بودند  که دکتر حسابی  عضو شورای تالیف آن‌‌ها بود.

کتاب «نام‌های ایرانی» که بارها تجدید چاپ شد
در کمدی دیگر از این کتابخانه کتاب‌هایی مانند کتاب «نام‌‌های ایرانی» وجود دارد که دکتر حسابی در سال ۱۳۱۹ آن را تالیف کرد. این کتاب شامل اسم فارسی برای دختران و پسران ایرانی که بارها تجدید چاپ شده است.

مدارک پدر فیزیک ایران
حکم عضویت در فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی،  احکام  انتصاب دروزارت خارجه، نمایندگی در سازمان ملل  و نمایندگی سه دوره مجلس ملی بخشی ازمدارک و مستندات دکتر حسابی در کتابخانه اش است.

نمونه از تالیفات دیگر دکتر حسابی مانند «توانایی زبان فارسی»، «وندها و گهواژه‌های فارسی»، «مقدمه فیزیک حالت جامد»، «نگره کاهنربایی دیدگانی فیزیکی» و پایان نامه دکترای پرفسور حسابی با عنوان «حساسیت سلول های فتوالکتریک» که در دانشگاه سوربن فرانسه در سن ۲۵ سالگی  پس از دفاع  مدرک دکترای خود را دریافت می‌کند، نیز در کتابخانه دیده می‌شود.
نسخه خطی که دست نویس علائم و بیماری‌های آن زمان است
در قسمت انتهایی کتابخانه درون یک کمد شیشه‌ای یک نسخه خطی مربوط به سال  ۱۰۹۱ قمری است، به نمایش گذاشته شده،  کتابی که علائم بیماری‌ها، مزاج‌ها، دلایل امراض در سال‌ها و فصل‌های مختلف و داروهای بیماری‌ها را برای دو گروه درویشان و پادشاهان به صورت دست‌نویس گردآوری کرده است.

برابرسازی واژگانی در کتاب« فرهنگ حسابی»
«فرهنگ حسابی» یک فرهنگ اصیل فارسی است که حاصل تلاش دکتر حسابی در زمینه حفظ زبان فارسی است. این کتاب یک بخشی از واژگان تولیدی دکتر حسابی است که در سال ۷۲ منتشر شد؛  هلالی می‌گوید: «یکی از خدمت‌های بزرگ دکتر حسابی به زبان فارسی  تولید واژگان اصیل فارسی بود زیرا او معتقد بود زبان فارسی در آن زمان مورد هجوم لغات بیگانه و زبان‌های زیادی قرار گرفته است و باید پالایش شود، به همین دلیل پرفسور در سال  ۱۳۰۴  با علم بر زبان های مبدا و مقصد مختلف و احاطه بر اتیمولوژی (ریشه شناسی) شروع به واژه سازی کردند، بخشی از این واژه‌ها سال ۷۲ در کتاب «فرهنگ حسابی» منتشر شد  و بخش عظیمی از این  نام‌ها هنوز به چاپ نرسیده است.

حافظ دکتر حسابی، حسابش از سایر دیوان‌های حافظ جداست!
کتابی با نام «حافظ حسابی» در کتابخانه دکتر حسابی دیده می شود، حافظی که حسابش از تمام دیوان‌های حافظ جداست زیرا برای تصحیح این دیوان،  دکتر حسابی ۴۰ سال زحمت کشدیدند .

پرفسور حسابی معتقد بود دیوان حافظ با وجود ۸۰۰ سال که از تالیفش گذشته، دچار تحریف شده است، دلیل این سخن دکتر حسابی نیز ناظر به گذشته او و حفظ کردن دیوان حافظ  درسن ۱۱ سالگی است زیرا او در ۹ سالگی حافظ قرآن و در ۱۱ سالگی دیوان حافظ را حفظ کردند. او  بعد از مطالعه و تحقیق در زمینه  اشعار و ابیات دیوان اصلی حافظ و جمع آوری دیوان‌های معتبر و  پژوهش در این زمینه، شروع به اصلاح دیوان حافظ کرد و بعد از ۴۰ سال یک حافظ  اصل و خالص جمع آوری کرد.

 پرفسور حسابی معتقد بود همه گروه‌های سنی و حتی افراد کم‌سواد باید توانایی خواندن دیوان حافظ را داشته باشند. به همین دلیل  در کتاب «حافظ حسابی» علایم دستوری و زیر و زبرهای خوانش درست و آسان  این دیوان وجود دارد.  کتاب «حافظ حسابی» نخستین‌بار سال ۹۵ منتشر شد.

امیدوارم کتاب‌هایی مانند نام‌های ایرانی، دیوان حافظ اصیل دکتر حسابی، سندهایی تاریخی مربوط به زندگی این مرد جامع‌العلوم و عکس‌های گنجینه دکتر حسابی یک روز فرصت انتشار و نمایش پیدا کند و از این دست بنیادها حمایت‌های بیشتری برخوردار شوند تا این میراث در اختیار آیندگان نیز قرار بگیرد.