پخش زنده
امروز: -
معاون اداره کل امور تربیتی مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش
راهبرد‌های اصلی پیشگیری از اعتیاد در مدارس
نادر منصور کیایی: دانش آموزانی که دارای گرایش به مصرف مواد هستند را شناسایی میکنیم و برای درمان و حمایت‌های اجتماعی به آن ها کمک می کنیم.
ب
ه گزارش خبرگزاری صداوسیما رادیو گفتگو در برنامه گفت و گوی اجتماعی با موضوع پیشگیری از اعتیاد در مدارس با نادر منصور کیایی معاون اداره کل امور تربیتی مشاوره و مراقبت در برابر آسیب‌های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش به گفتگو پرداخته ایم.
مجری: در صحبتی که در حوزه پلیس مبارزه با مواد مخدر داشتیم چندین بار تاکید بر این مسئله شد که ما نباید یک دستگاه و یا ارگان را مسئول بدانیم و مسئله پیشگیری و مقابله با انواع آسیب‌های اجتماعی به ویژه مواد مخدر مسئله‌ای هست که باید با یک تقسیم کار مشخص و در نتیجه همراهی و هم افزایی اتفاق بیفتد و حالا که مسئله ما مدرسه هست به تبع نحوه مدیریت، اجرای طرح‌های اثربخش، اسیب شناسی و انواع پژوهش‌ها می‌تواند در این حوزه کمک کند.
بفرمایید که سیاستگزاری‌هایی که در سال تحصیلی پیش رو صورت گرفته برای این که ما کمتر شاهد این نوع آسیب که اگر بگوییم آسیب خانمانسوز اشاره درستی است بخاطر این که ابعاد مختلفی را بر زندگی فردی، اجتماعی و حتی فرهنگی و اقتصادی جامعه ماایفا می‌کند دارد.
منصور کیایی: ما برای پیشگیری از اعتیاد در مدارس به طور کلی یک چارچوب و نقشه راهی داریم که در آنجا راهبرد‌های اصلی مان، راهکار‌هایی که اولویت دارند در مدارس را برای مدارس و برای ادارات آموزش و پرورش تعریف کردیم.
سعی کردیم که در این نقشه راه به شواهد و همین طور مطالعات سبب شناسی درباره این که چرا دانش آموزان و به طور کلی کودکان و نوجوانان به مصرف مواد گرایش پیدا می‌کنند توجه بکنیم.
مجری: به متغیر‌هایی مثل سن و جنس هم در این بررسی‌ها توجه شده است؟
منصور کریمی: ما سالانه درباره دلیل این گرایش‌ها و درباره چگونگی این متغیر‌های سبب ساز مطالعه میکنیم و این چارچوبی را که تعریف کردیم سعی میکنیم سالانه به روز نگه داریم و بر اساس مقتضیات و شواهد معتبر درباره موضوع گرایش به مصرف مواد این به روز رسانی و تغییرات را در روش هایمان داشته باشیم.
به طور کلی ما در مدارس سه دسته برنامه داریم در حوزه پیشگیری از اعتیاد و رفتار‌های پرخطر که شامل آموزش پیشگیری از اعتیاد و رفتار‌های پرخطر است همانطور که شواهد تایید می‌کنند یکی از بالاترین امتیاز‌ها در بین راهکار‌های شناخته شده پیشگیری از اعتیاد مربوط به آموزش مهارت‌های خودمراقبتی است. این که کودکان و نوجوانان مهارت‌های اجتماعی، مهارت‌های حل مسئله، جرات ورزی، مهارت‌های امتناع برای نه گفتن به؛ و همچنین تاب آوری که به طور کلی موجب می‌شود بتوانند از خودشان محافظت کنند در برابر گرایش به مصرف مواد، این در صدر راهکار‌ها و برنامه‌های ما است در این زمینه ما درسنامه‌ای داریم، این درسنامه برای هر سه دوره تحصیلی تولید شده است در آنجا مهارت‌ها را در قالب درس و تمرین آماده کردیم در اختیار مدارس هست، معلمان و مربیان، مشاوران از این درسنامه استفاده می‌کنند با تمرکز بر کلاس درس.
مجری: منظورتان از درسنامه این است که در ساعت درسی و جزو دروس اختیاری هست که مدارس با مربی به دانش آموزان آموزش می‌دهد؟
منصور کیایی: منظور من از درسنامه این است که آموزش‌ها را تبدیل به یک چارچوب منظمی کردیم که به شیوه درس، تمرین و کار کلاسی معلمان داوطلبانه و مدرسه بر اساس مقتضیات ساعت درسی و کلاس درس از این راهنما استفاده می‌کند.
مجری: فکر می‌کنید با مشکلی که مدارس ما دارند بحث کمبود معلم و بحث کمبود ساعت هایشان واقعا این مسئله را در اولویت هایشان می‌گذارند؟ چون متاسفانه مدارس ما ارزیابی محور هستند تا جایی که ما دروس نظری و اصلی مان محور عملکرد و ارزیابی مدارس هست آیا این سیاست می‌تواند مدارس را به این سمت ببرد که از این فرصت ایجاد شده به نفع کاهش آسیب استفاده کنند؟ مقصودم این است که سیاست تشویقی شما برای این که در هر مدرسه حتما این آموزش‌ها اعمال شود چیست؟
منصور کیایی: اولا که طبق شواهدی که خود ما داریم و ارزیابی‌هایی که انجام می‌دهیم معلمان زیادی هستند که داوطلبانه از این راهنما بعد از آموزش‌هایی که سپری کردند در کلاس درس استفاده می‌کنند، اما با شما موافقم ما به سمتی حرکت میکنیم که این آموزش‌ها یک چارچوب نظام یافته‌ای در مدرسه و کلاس درس داشته باشد.
غیر از آموزش پیشگیری ما محور دوم داریم در محور دوم که اتفاقا تصویری هم که روی مونیتور است احتمالا این مونیتور پخش خود برنامه رادیو گفتگو هست، این تصاویر مربوط به همین بخش از صحبت‌های من است. ما در مدارس برنامه‌های ترویجی هم داریم برنامه‌هایی هستند که با نگاه اصلاح باور‌های غلط و ارتقاء آگاهی‌ها و هشدار دادن به دانش آموزان و خانواده‌ها اجرا می‌شوند از آن جایی که شواهد تایید می‌کنند که بخشی از دلیل گرایش به مصرف مواد باور‌های غلط است شما درباره گل صحبت کردید متاسفانه این باور غلط وجود دارد که گل اعتیاد آور نیست و همین یکی از دلایل گرایش به مصرف گل است.
بنابراین ما وظیفه داریم که درباره این باور‌های غلط و درباره هشدار به دانش آموزان، مدارس و خانواده‌ها کار کنیم. در این زمینه ما برنامه‌های ترویجی داریم مثل جشنواره نوجوان سالم، یک برنامه گسترده‌ای داریم هر ساله در آبان ماه یعنی ۲۲ تا ۲۸ آبان که هفته بعد هشتمین دوره اش را در مدارس برگزار میکنیم، در آنجا یک کارزار بزرگ فرهنگی و رسانه‌ای هست که ما از این فرصت یک هفته‌ای استفاده میکنیم. تولید محتوا هست رویداد‌های فرهنگی و تبلیغی در مدارس است یک برنامه دیگر در همین بخش برنامه‌ای به نام یاریگران زندگی که از ظرفیت همسالان و ظرفیت ذینفعان محلی استفاده می‌کند؛ و این نکته آخر هم که خیلی کوتاه عرض کنم این بخش صحبتم را تمام کنم من تا اینجا دو محور را اشاره کردم یکی آموزش پیشگیری دوم فعالیت‌های ترویجی که روی فرهنگ سازی، هشدار و اصلاح باور‌های غلط کار می‌کند و سوم بخش درمان و حمایت‌های اجتماعی است. در این بخش ما دانش آموزانی که دارای گرایش به مصرف مواد هستند در معرض خطر هستند یااختلال مصرف مواد دارند را شناسایی میکنیم و برای درمان و حمایت‌های اجتماعی آن‌ها را ارجاع می‌دهیم و کمکشان میکنیم که از این خدمات استفاده کنند.
مجری: به طرح یاریگران زندگی اشاره می‌کردید طرح نماد هم از دیگر طرح‌هایی بود که در سال‌های اخیر سعی شد که همه ساله آسیب شناسی شود تقویت شود و در نوع خودش طرح اجتماع محور نوینی بود که باید دید خروجی آن در حوزه نظام تعلیم و تربیت چگونه خواهد بود در رابطه با این طرح‌ها بفرمایید و همکاری دستگاه‌هایی که حمایت‌های اجتماعی در آن‌ها دیده شده آیا همکاری، همکاری موفقی بوده است؟
منصور کیایی: از یاریگران شروع می‌کنم سعی می‌کنم کوتاه بگویم. یاریگران زندگی برنامه‌ای هست که به روش اجتماع محور تعریف شده و ما سعی کردیم تمام شواهد معتبر درباره یک رویکرد اجتماع محور را در این برنامه پیاده کنیم. در این جا در برنامه یاریگران هر مدرسه در شروع کار از بین ذینفعان اصلی مدرسه یعنی تشکل‌های دانش آموزی، نمایندگان تشکل‌ها، شورای دانش آموزی، مدیر مدرسه، نماینده والدین و سایر گروه‌های غیر رسمی همیاری اجتماعی در مدرسه. ما، چون پروژه‌های مختلف از نوع همیاری اجتماعی در مدرسه داریم جمعا ده نفر ترکیب کانونی به نام کانون یاریگران زندگی را تشکیل می‌دهند در مدرسه عضو گیری می‌کنند که ۶۰ نفر حداقل عضو کانون می‌شوند پس از این که این کار انجام شد ما وارد گام‌های هفتگانه یاریگران می‌شویم در این جا ما با کمک تحصیلگر و مربی مدرسه به دانش آموزان و به آن اعضای کانون کمک میکنیم که آن هفت گام را طی کنند که شامل این هست که مشکلات مربوط به رفتار‌های پرخطر داخل مدرسه و محیط پیرامون را احصا بکنند و آن را تبدیل به یک نقشه و یک نیم رخ آسیب‌ها بکنند.
همین طور دارایی‌ها و ظرفیت‌ای مدرسه و محله را بشناسند و بعد از اینجا از بین راهکار‌های شناخته شده راهکار مناسب را برای حل آن مشکلات پیشنهاد می‌کنند ایده پردازی می‌کنند و آن را تبدیل به یک پروژه کوچک می‌کنند این پروژه کوچک را می‌روند رویش کار می‌کنند حمایت جویی می‌کنند ما کمک شان میکنیم و آن‌ها هم از مدرسه کمک می‌گیرند و سپس آن را اجرا می‌کنند و مستندش می‌کنند.
به این ترتیب ما در یاریگران زندگی فرصتی فراهم میکنیم که دانش آموزان با حمایت مدرسه، خانواده و محله یک مسیری را کامل شناخت مسئله در حوزه اعتیاد و رفتار پرخطر تا یافتن راه حل و تبدیل آن به یک پروژه و حمایت جویی برای یافتن آن را طی بکنند.
در این پروژه در برنامه یاریگران که تا سال تحصیلی گذشته ما حدود ۵۰ هزار مدرسه را البته با سختی‌های زیاد تحت پوشش قرار دادیم و داریم سعی میکنیم فعلا در همین تعداد مدارس روی کیفیت این‌ها کار بکنیم. امسال تغییرات جدیدی داریم یک نقشه راهی برای فاز دوم طراحی کردیم که در این نقشه راه جدید یک ابتکارات جدیدی برای توسعه و ارتقای کیفی این برنامه در نظر گرفتیم که شهریورماه از آن رونمایی کردیم و در اختیار مدارس قرار دادیم که شامل تغییراتی در مورد نحوه حمایت از این پروژه‌ها، شبکه سازی خود کانون‌ها و رتبه بندی کانون‌ها، رتبه بندی که عرض می‌کنم یعنی این که کانون‌ها چگونه می‌توانند ستاره بگیرند و ارتقا پیدا کنند.
مجری: چقدر در این طرح به مهارت‌هایی مثل موضوعات دینی توجه شده بهرحال ما می‌توانیم بگوییم به میزانی که شاهد تقویت و توسعه مهارت‌های معنوی در بین دانش آموزان باشیم این مسئله می‌تواند مهم‌ترین مولفه خودکنترلی هم در آن‌ها باشد آیا در این طرح‌ها به این مسئله هم پرداخته شده است؟
منصور کیایی: بله. درباره یاریگران یک خبر خوب این است که خود دانش آموزان به این سمت حرکت کردند، یک مثالی من عرض کنم ضمن این که در خود برنامه در آموزش هایش این‌ها دیده شده است این مهارت‌ها و مهارت‌های معنوی دیده شده، اما نکته جالب آن که برای خودم هم آموزنده بود این بود که دانش آموزان در برنامه یاریگران زندگی به سمتی حرکت کردند که این مهارت‌ها عملا در مدرسه اتفاق افتاد مثلا رفتند به سمت این که هم کلاسی‌هایی که در مورد مشکلات بدسرپرستی دارند یا از خانواده‌های نیازمند هستند یعنی این روحیه خیرخواهی د ربچه‌ها بعنوان یکی از انواع مهارت‌های معنوی و دینی در بچه‌ها عملا دیده شده و آن‌ها تبدیل به پروژه کردند.
ما مثال‌هایی داریم که بچه‌ها رفتند صندوق خیریه تاسیس کردند در مدرسه شان، رفتند برای همکلاسی‌ها در دوران کرونا تبلت تهیه کردند آن‌هایی که نمی‌توانستند این امکان را داشته باشند، خانواده هایشان نتوانستند تبلت خریداری کنند.
مجری: تقویت مشارکت اجتماعی را در بچه‌ها از طریق آموزش‌ها به شکل غیر مستقیم شما دنبال کردید.
منصور کیایی: بله مثال‌هایی که گفتم عملا این مثال‌ها و این کار گروهی به سمت کار نیکوکاری و خیرخواهانه‌ای هم حرکت کرد.
مجری: اتفاقات امیدوار کننده‌ای هست به خصوص در مورد نسلی که یکی از نگرانی‌های جدی مسئله بی تفاوتی هست و این که بهرحال این‌ها حس هم نوع دوستی در آن‌ها تقویت شود.
بهرحال امروز آموزش‌ها دارد در همه جای دنیا به این سمت می‌رود که مشارکت جوان‌ها و نوجوان‌ها را در مسائل مختلف داشته باشیم و یک هدف را دنبال کنیم این که عقلانیت این نسل را برای مهار و کنترل پدیده‌های نوظهور مدیریت کنیم، تقویت کنیم و اگر طرح‌های اینچنینی که در این سال‌ها دارد در آموزش و پرورش اجرا می‌شود با آسیب شناسی با بروز کردن و تقویت بخش‌های مثبت خودش این هدف را دنیال می‌کند فکر کنم به دستاورد مهمی د رحوزه نظام تعلیم و تربیت و بخش تربیت دست پیدا کردیم.
در ارتباط با طرح نهاد بگویید طرح نظام مراقبت از دانش آموزان؟
منصور کیایی: من تشکر می‌کنم از ستاد مبارزه با مواد مخدر که حامی برنامه یاریگران زندگی هستند مشارکت موثری در اجرا و استمرار این برنامه دارند درباره برنامه نماد برنامه‌ای هست که به اذعان پژوهشگران و خود دستگاه‌هایی که همکار پروژه هستند و منتقدان، چون اسناد این برنامه در همه جا منتشر شده روی پرتال وزارت آموزش و پرورش در اختیار دانشگاه‌ها قرار گرفته و مقالات زیادی درباره این برنامه منتشر شده است حتی منتقدان هم تایید می‌کنند که برنامه نماد برنامه‌ای است که تمام فرآیند‌های مربوط به پیشگیری، کنترل و کاهش آسیب‌های اجتماعی از جمله اعتیاد را شامل می‌شود یعنی به جای این که ما برنامه‌ای داشته باشیم که در یک پروژه فقط راجع به قواعدی و در جای دیگری فقط درباره آموزش و در جای دیگری فقط درباره درمان و حمایت‌های اجتماعی باشد این برنامه تمام مسیر را از غربالگری تا آموزش شناسایی، ارجاع، درمان و مددکاری اجتماعی را شامل می‌شود.
این برنامه الان در حدود ۲۹ هزار مدرسه اجرا می‌شود دو نسخه دارد برنامه نماد نسخه کوتاه کوتاه و نسخه بلند. نسخه بلند شامل تمام این فرآیند‌ها می‌شود در هر مدرسه‌ای که نسخه کامل یا بلند اجرا می‌شود دانش آموزان در غربالگری شرکت می‌کنند پس از غربالگری نتایج در اختیار مشاوران مدارس قرار می‌گیرد. ما در نگارش جدید سامانه جامع نماد که تمام این فرآیند‌ها در بستر یک سامانه اجرا می‌شود در نگارش جدید داریم سعی میکنیم تمام این فرآیند‌ها را کاری کنیم که تمام آن مراحل شناسایی و تفسیر نتایج هم با کمک خود سامانه انجام شود.
پس از غربالگری دانش آموزان تشخیص و سطح بندی می‌شوند برحسب این که در کدام یک از سطوح در معرض خطر، پرخطر و دارای فوریت‌های روانی اجتماعی تشخیص داده می‌شوند برای دریافت خدمت درمان و مددکاری معرفی می‌شوند. اگر در هیچ یک از این سطوح نبودند یعنی یا در معرض خطر یا پرخطر یا جزو موارد فوریت‌ها که فقط در بخش آموزش‌ها تحت پوشش قرار می‌گیرند.
مجری: برای خدمات مددکاری کجا معرفی می‌شوند؟
منصور کیایی: ما در نماد چند دستگاه داریم که عضو ائتلاف نماد هستند در این ائتلاف غیر از وزارت بهداشت که بخش درمان به ما کمک می‌کند، سازمان بهزیستی کشور و کمیته امداد امام خمینی هم در این ائتلاف حضور دارند، کارتابل دارند در سامانه نماد، و بر حسب آن فرآیندی که توضیح دادم سطح بندی که شدند اگر این سطح بندی به گونه‌ای بود که در خود آموزش و پرورش با استفاده از ظرفیت‌های آموزش و پرورش قابل مدیریت بودند یعنی از خدمات مراکز مشاوره آموزش و پرورش یا سایر ظرفیت‌هایی که ما داریم ارجاع می‌شوند در غیر این صورت به سایر دستگاه‌هایی که در سامانه نماد کارتابل دارند معرفی می‌شوند.
یک نکته جالب در این فرایند‌ها هست که به نظر ویژگی مختص محیط آموزش و پرورش است یعنی این‌ها یی که من گفتم در هر محیط دیگری هم قابل تسری هست، این ویژگی متفاوت مربوط به گامی هست یا یک خدمتی هست در خدمات پنج گانه نماد. نماد پنج خدمت دارد: غربالگری، آموزش، اقدام مختصر، درمان و مددکاری. آن اقدام مختصر هست که در کلاس درس انجام می‌شود ما در نماد یک گامی داریم و در آنجا ابزار‌هایی تعریف کردیم کهمعلمان در کلاس درس می‌توانند نتایج غربالگری‌ها را در پروفایل کلاس خودشان ببینند و بر حسب این که در کلاس شان چه وضعیتی دارد آن کتابچه‌هایی که در سامانه نماد برایشان بارگذاری شده با استفاده از آن آگاهانه با دانش آموزانشان برخورد کنند.
مجری: یک مسئله‌ای که اشاره کردی در طرح نهاد که باید ببینیم که در نظام آموزش و پرورش ما چه چاره‌ای برایش اندیشیده می‌شود جای خالی مددکاران اجتماعی هست. ما مشاورین را داریم، ولی متاسفانه در تمامی مقاطع در حال حاضر نداریم به دلایل مختلف، اما در حوزه آسیب علاوه بر روانشناسان یکی از گروه‌هایی که آموزش دیدند برای شرایط بحرانی و مواجهه با مددجو یا دانش آموزی که به هر ترتیبی در آستانه آسیب هست یا آسیب دیده هست یا در معرض آسیب هست مددکاران هستند. برای استفاده از ظرفیت مددکاران در سیستم مراقبتی و در این طرح‌ها چه تدبیری اندیشیده شده است؟
منصور کیایی: نکته مهمی هست ما به این موضوع توجه کردیم، این بخش مددکاری اجتماعی را خودمان به تنهایی ننوشتیم در نماد. از سازمان بهزیستی استفاده کردیم از انجمن مددکاری اجتماعی ایران و از متخصصان مددکاری استفاده کردیم.
مجری: بحثم این است که برنامه مددکاری را مددکار باید اجرا کند مددکار در سیستم آموزش و پرورش ما کجاست؟
منصور کیایی: این از ابتدای صحبتم که ما چگونه به این موضوع نگاه کردیم، اما درباره روش ارائه خدمت در مددکاری اجتماعی، اولا این که در نماد قرار گذاشتیم که تا جایی که ممکن است ما کسانی را تربیت کنیم که دارای توانایی‌های مختلفی باشند در مدرسه، یعنی هم در زمینه مشاوره هم در مددکاری اجتماعی تبحر داشته باشند. اما درباره استفاده از خدمات کسانی که فارغ التحصیلان مددکاری اجتماعی، محققان، این زمینه فراهم است ما هم امکان خرید خدمت از ایشان داریم این آمادگی را داریم که با ایشان همکاری کنیم و هم این تازگی امکانی را فراهم کردیم که دانشگاه‌ها بتوانند از فرصت کارورزی مددکاری اجتماعی در مدارس استفاده کنند و می‌توانیم این امکان را داریم که این را فعلا در تهران شروع کردیم در سایر ...
مجری: کارورزی مددکاری در مدارس هم به دانش خودشان اضافه می‌کند و هم به نوعی استفاده آموزش و پرورش از تجارب افرادی هست که در حوزه آسیب تخصصی‌تر کار کردند، محیط بیرون مدرسه را تجربه کردند، و اصولا هم به تجربه وقتی فردی تازه وارد وارد مدرسه می‌شود راحت‌تر می‌تواند اعتماد دانش آموزان را نسبت به خودش جلب کند بخصوص در حوزه آسیب که دانش آموز می‌خواهد آنچه که بر او گذشته بگوید و مطمئن باشد که این مسئله بین او و فردی که با او مشکل را مطرح می‌کند باشد این است که ما از شما انتظار داریم که این طرح را جدی پیگیری کنید و اطلاع رسانی کنید جامعه هدف یعنی جامعه مددکاران اجتماعی حتما مطلع شوند که از این فرصت می‌توانند استفاده کنند هم تجارب خود شان را در اختیار آموزش و پرورش قرار بدهند و هم آموزش و پرورش از حضورشان استفاده کند.
منصور کیایی: هیچ محدودیتی نداریم و حتما گام به گام که نماد توسعه پیدا می‌کند من فکر می‌کنم غیر از خدمتی که به خود دانش آموزان خواهد کرد کمکی هم خواهد بود برای مجامع علمی و انجمن‌های علمی و حرفه‌ای از جمله در حوزه مشاوره و مددکاری اجتماعی.
نظر شما