نخستین پویانمایی در جهان، اثر دستان هنرمند ایران باستان در شهر سوخته ۵۰۰۰ ساله

به گزارش سرویس وبگردی خبرگزاری صدا و سیما ، برای ما که این روزها چشم‌مان به دیدن بهترین و باکیفیت‌ترین انیمیشن‌های جهان عادت کرده، قطعا جالب است بدانیم قدیمی‌ترین انیمیشن دنیا در کشور ما ساخته شده است؛ آن هم حدود 5هزار سال پیش و به‌دست مردمانی که حتی در تخیلاتشان هم نمی‌توانستند امکانات مدرن دنیای امروز برای ساخت تصاویر متحرک را ببینند! بله، واقعیت این است که قدیمی‌ترین پویانمایی جهان، جامی سفالی است که از کاوش‌های «شهرسوخته» استان سیستان و بلوچستان به‌دست ما رسیده و این روزها در موزه ایران‌باستان نگهداری می‌شود؛ جامی که روی آن 5تصویر از یک بز و یک درخت نقش بسته که این تصاویر یکسان نیستند؛ بز در تصویر اول، جلوی درخت ایستاده، در تصویر دوم آماده پرش است، در تصویر سوم به سمت درخت پریده و در تصاویر چهارم و پنجم روی شاخه قرار گرفته و در حال خوردن برگ درخت است که با چرخاندن جام می‌توان نظاره‌گر نخستین انیمیشن دنیا بود! اگر می‌خواهید درباره این جام شگفت‌انگیز و نخستین تلاش انسان برای ساخت تصاویر متحرک بیشتر بدانید، با ما راهی موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان شوید؛ جایی که کهن‌ترین انیمیشن دنیا را در خود جای داده است.

 یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان
قبل از اینکه به این جام سفالی بی‌نظیر بپردازیم، باید کمی به عقب‌تر برگردیم و زادگاه خلق چنین شاهکاری را بررسی کنیم. یعنی جایی که اینقدر هنرمنددوست و هنرمندپرور بوده که حدود 5هزار سال پیش زمینه ساخت نخستین انیمیشن دنیا را فراهم کرده است!«شهر سوخته» یکی از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی ایران است که با وسعت 280هکتار در 65کیلومتری شهر زابل استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. اینطور که باستان‌شناسان معتقدند، این شهر که یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های جهان به‌حساب می‌آید، حدود 5هزار سال پیش در اوج شکوهش بوده، با مردمانی اهل علم، صنعت و هنر که پایه‌گذار یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شدند. شاید برایتان جالب باشد بدانید شهرسوخته را به‌خاطر آثار برجسته هنری و صنایع‌دستی‌اش، «شهر هنر»، به‌دلیل فعالیت‌های برجسته علمی به‌خصوص در زمینه پزشکی، «شهر علم» و درنهایت به‌خاطر نداشتن برج و بارو و دروازه در پیرامون آن و نبود سلاح‌های جنگی در میان وسایل کشف شده، «شهر صلح» نیز نامیده‌اند. اگر چه مردمان این شهر در یک دوره از تاریخ به‌دلیل خشکسالی و تغییر اقلیم مجبور به ترک شهر مدرن و نوین‌شان شدند و کسی نمی‌داند کجا رفتند و چه سرنوشتی داشته‌اند، اما آثاری که از خود برجا گذاشته‌اند، در زمره شگفت‌انگیزترین یافته‌های باستان‌شناسی در جهان قرار دارد.

یادگار تمدن شرق فلات ایران
خلاصه اینکه در هزاره سوم پیش از میلاد، یعنی حدود 5هزار سال پیش، در شرق فلات ایران شهری وجود داشته که معدن هنرهای مختلف مانند سفالگری، خراطی، کفاشی، جواهرسازی، بافندگی و... بوده و با داشتن نشانه‌های زندگی مدرن ازجمله سیستم آب و فاضلاب، همواره بهشت باستان‌شناسان به‌حساب می‌آمده! کاوش در این منطقه از سال 1967میلادی یعنی سال 1346توسط باستان‌شناسان انگلیسی و ایتالیایی آغاز شد و این کار پژوهشی تا سال 1357ادامه داشت. بعد از پیروزی انقلاب، حدودا 18سال کار کاوش در این منطقه وسیع متوقف شد تا اینکه در سال 1376تیمی به سرپرستی سیدمنصور سیدسجادی کار کاوش در شهر سوخته را از سر گرفت. یکی از مهم‌ترین کشفیات این تیم باستان‌شناسی در نزدیکی دریاچه هامون، همین جام سفالی بود که با تلاش سازنده‌اش برای ثبت تصاویر متحرک، توجه همه دنیا را به‌خود جلب کرد؛ چرا که نقش‌های روی این جام در واقع نخستین انیمیشن دنیا به‌حساب می‌آید!

نقش‌های هدفمند بر جام سفالین
درواقع جام سفالین با نقش بز هم مثل بیشتر سفال‌های کشف شده از شهر سوخته، از گورهای پنج‌هزارساله بیرون آمده و مزین به نقوشی با رنگ خاکستری یا سرخ از طبیعت یا باورهای آن دوران است. با این تفاوت که نقش‌های روی این جام کاملا هدفمند است و سازنده گمنام آن با ایده‌ای بی‌نظیر سعی داشته تصویری متحرک را روی این ظرف سفالی خلق کند. اینطور که سیدمنصور سیدسجادی، سرپرست تیم کاوش در شهر سوخته می‌گوید، حرکت بز به سمت درخت و تغذیه‌اش از برگ درختان در 5حرکت مصور شده که در این تصاویر نه فقط بز به سمت درخت حرکت می‌کند بلکه جهش و پرش آن روی برگ درختان هم کاملا دیده می‌شود! اینطور که این باستان‌شناس می‌گوید، نقاشی‌های روی این ظرف نخستین اثر در دوره‌های پیش از تاریخ است که در آنها حرکت دیده می‌شود. تا پیش از کشف این ظرف سفالی، روی بیشتر ظروف اشکالی را می‌بینیم که فقط تکرار شده‌اند و هیچ حرکتی ندارند. به این ترتیب از جام سفالین شهر سوخته می‌توان به‌عنوان قدیمی‌ترین ایده مردمان باستان برای ارائه تصویر متحرک و به تعبیر امروزی انیمیشن نام برد.

بی‌نظیر در قبل و بعد از خود
نکته جالب توجه درباره ایده بسیار خلاقانه سازنده جام سفالی این است که این ایده نه فقط در سال‌های پیش از خود بی‌نظیر بوده، بلکه در سال‌های بعد هم مشابه آن را نمی‌بینیم. اینطور که باستان‌شناسان و پژوهشگران می‌گویند تا پیش از شکل‌گیری جام سفالی با تصاویر متحرک، تلاش‌هایی برای ایجاد حرکت در نقش‌ها انجام شده بود؛ تلاش‌هایی که با استفاده از خطوط و اشکال هندسی سعی داشتند به نوعی حرکت را تداعی کنند. اما اینکه چند تصویر پشت سر هم قرار بگیرند و با چرخاندن آنها شاهد انیمیشنی کوتاه باشیم، ایده بکری است که امروز برای ما آشناست. بسیاری از ما هم از این ایده در گوشه دفاترمان استفاده می‌کردیم و با کشیدن نقاشی و ورق زدن سریع دفتر، به یک انیمیشن کوتاه دست می‌یافتیم. اما متأسفانه کار این هنرمند گمنام اهل شهرسوخته ادامه پیدا نکرد و همین باعث شد تا این جام بی‌نظیر پنج‌هزار ساله، حتی تا سال‌های سال بعد از شکل‌گیری‌اش هم بی‌نظیر باقی بماند.

انیمیشن 20ثانیه‌ای
پیش از کشف این ظرف سفالی، هیچ‌یک از مردم دنیا تصور نمی‌کردند که صنعت انیمیشن‌سازی قدمتی پنج‌هزار ساله داشته باشد! اما بعد از اینکه این جام در کاوش‌های شهر سوخته کشف شد، باستان‌شناسان با دریافت پیام سازنده آن که سعی در ثبت تصاویر متحرک داشت، نقش‌های روی آن را روی کاغذ پیاده کرده و توانستند فیلمی 20ثانیه‌ای از آن تهیه کنند؛ فیلمی که امروز از آن باعنوان کهن‌ترین انیمیشن جهان یاد می‌شود.

نشانی از هنرمند بامهارت شهرسوخته
اما جدا از ایده منحصر به‌فرد و خلاقانه جام سفالی شهرسوخته، توانایی، مهارت و دقت خالق این جام هم مثال‌زدنی است. این هنرمند در 5هزار سال پیش بدون دسترسی به هیچ کدام از امکانات امروزی، باید 5تصویر را بدون هیچ خطایی اجرا می‌کرد. چون اساسا امکان اشتباه برایش وجود نداشت و نمی‌توانست نقش را پاک کرده و دوباره بکشد! بنابراین جدا از اینکه امروز همه اهل هنر به ذهن خلاق این هنرمند گمنام آفرین می‌گویند، مهارت و توانمندی او در ایجاد نقش روی سفال را هم می‌ستایند.

درخت «آسوریک» روی جام
طرح روی جام سفالی شهرسوخته جدا از اینکه نخستین پویانمایی جهان به‌حساب می‌آید، یک ویژگی دیگر هم دارد و آن اشاره به داستان افسانه‌ای درخت «آسوریک» است. ظاهرا در ایران باستان شعری 800واژه‌ای وجود داشته که به مناظره یک بز و درخت نخلی به نام آسوریک یا آسوری می‌پرداخته. «آسورستان» در زمان حکومت مادها، کشوری جدا بود که پس از فرمانروایی کوروش، به بخشی از ایران تبدیل شد و تا پایان حکومت ساسانیان بخشی از ایران ماند. اما اکنون بخشی از عراق مرکزی را تشکیل می‌دهد. خلاصه که داستان مناظره بز و درخت آسوریک داستانی بوده که در ایران باستان به شکل شعر و به زبان پارتی نقل می‌شده و بعدها در عهد ساسانی با خط پهلوی نگارش شده است. داستان این سروده پارسی به این شکل است که درخت خرما از فواید خودش می‌گوید و در ادامه بز نیز به قابلیت‌های خودش اشاره می‌کند. اما همانطور که در تصاویر روی جام هم می‌بینید، این مناظره با پیروزی بز به پایان می‌رسد!

پیروزی زردشت 
حالا جالب است بدانید برخی از محققان و پژوهشگران معتقدند در این داستان بز نماد زندگی دامداری و به‌طور کلی شهرنشینی است و نخل، زندگی متکی بر کشاورزی را نشان می‌دهد. عده‌ای نیز بر این باورند که این داستان در واقع مناظره دو جامعه دینی مختلف در آن دوران است. به این ترتیب که بز نماینده آیین زردشتی است و نخل نماینده دین کفرآمیز و چندگونه‌پرستی آسور است که در آن پرستش درخت نیز مرسوم بوده است.

جامی با پایه استوانه‌ای
درباره مشخصات ظاهری این جام هم باید گفت این ظرف از جنس سفال، ارتفاع حدود 10سانتی‌متر دارد و روی پایه‌ای استوانه‌ای قرار گرفته است. 5تصویر مختلف از بز و درخت هم با رنگ قرمز بر بدنه این جام سفالی نقش بسته است.