غروبِ سرخِ شمس الشموس در پایان ماه صفر

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مازندران، آخرِ ماه صفر داستان پر درد اشک بود چرا که ثامن الحجج آقا علی بن موسی الرضا علیه السلام با جگری سوخته و دلی مغموم، مظلومانه مسموم کینه مأمون شد.

مختصری از زندگینامه امام رضا (ع)

ابو الحسن علی بن موسی (ع) ملقب به «رضا» امام هشتم از ائمه اثنی عشر (ع) و دهمین معصوم از چهارده معصوم (ع) است. امام رضا (ع) از سلاله پاک رسول خدا (ص) و جانشین ایشان است. ایشان به عالم آل محمد نیز شهرت دارد.

تاریخ ولادت امام رضا (ع)

امام رضا (ع) بنابر نظر مشهور مورّخان وی در یازدهم ذی القعده سال ۱۴۸ هـ. ق، در مدینه منوّره متولد شد. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶)

نام و القاب امام رضا (ع)

نام مبارکشان «علی»، کنیۀ آن حضرت، «ابوالحسن» و دارای القاب متعدّدی از جمله؛ رضا، ‏صابر، فاضل، قرة ‏اعین المؤمنین (نور چشم مؤمنان) و... هستند. (الهدایة الکبری، ص ۲۷۹؛ کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ۲، ص ۲۸۴).

اما مشهورترین لقب ایشان، «رضا» به معنای «خشنودی» است.

پدر و مادر امام رضا (ع)

پدر بزرگوار امام رضا (ع)، امام موسی کاظم (ع) پیشوای هفتم شیعیان بودند که در سال ۱۸۳ ﻫ. ق. به دست هارون عباسی به شهادت رسیدند.

مادر گرامی امام رضا (ع) نجمه نام داشت. (الاحتجاج علی أهل اللجاج‏، ج ۲، ص ۳۷۴؛ الاختصاص، ص ۱۹۶)

البته نام‌های دیگری نیز برای مادر گرامیشان ذکر کرده اند. (سیره معصومان، ج ۶، ص ۱۴۲)

دوران کودکی و جوانی امام رضا (ع)

حضرت رضا (ع)، دوران کودکی و جوانی را تا سال ۲۰۱ هجری قمری در مدینه طیّبه (حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (ع) ‏، ص ۴۲۶) که مهبط وحی بود در خدمت پدر بزرگوارش سپری کرد و مستقیماً تحت تعلیم و تربیت امام هفتم (ع) قرار گرفت و علوم و معارف و اخلاق و تربیتی را که امام کاظم (ع) از پدرانش به ارث برده بود، به او آموخت. (پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا (ع) ‏، ج ۱، ص ۵۰)

در منابع تاریخی اطلاعاتی از حضور ایشان در بغداد هنگام زندانی بودن پدر بزرگوارشان در آن شهر در دسترس نیست.

ازدواج امام رضا (ع)

امام رضا (ع) دارای تعدادی کنیز بودند، از جمله کنیزان ایشان، سبیکه مادر امام جواد (ع) است. وی کنیزی بود که به او سبیکه یا دُرّه می‌گفتند، حضرت رضا او را خیزران نام گذاشتند و این بانو از اهالی نوبه (منطقه‌ای در آفریقا) است. (إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۹۱)

همسر دائمی امام رضا (ع) ام حبیبه بود. (عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۴۷)

همسر و فرزندان امام رضا (ع)

وی همسری به نام سبیکه داشت (الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸) که گفته شده است از خاندان ماریه همسر پیامبر (ص) بود. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)

علاوه بر سبیکه، در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا (ع) ذکر شده است:مأمون به امام رضا (ع) پیشنهاد داد که با دخترش «ام حبیب» ازدواج کند و امام نیز پذیرفت. طبری این ازدواج را در حوادث سال ۲۰۲ ق یاد می‌کند. (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج ۱، ص ۵۳۱)
گفته اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه هایش بوده است. (التتمة فی تواریخ الأئمة (ع)، ص ۱۲۳)

یافعی نام دختر مأمون را «ام حبیبه» می‌داند که مأمون او را به عقد امام رضا در می‌آورد. (الأئمة الاثنا عشر، ص ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۴۱)

سیوطی نیز، از تزویج دختر مأمون با امام رضا (ع) یاد می‌کند، ولی اسم آن دختر را ذکر نمی‌کند. (سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ ق، ص ۲۲۶)

در تعداد و اسامی فرزندان امام رضا (ع) نقل‌های مختلفی وجود دارد؛ گروهی آن‌ها را پنج پسر و یک دختر، به نام‌های محمّد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه ذکر کرده اند. (تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ص ۴۴)

همچنین در نقلی شیخ صدوق در سلسله سند روایتی از فاطمه به عنوان یکی از دختران آن حضرت نام برده است؛ (عیون أخبار الرضا، ج ۲، ص ۷۱).

امّا شیخ مفید بر این عقیده است، که امام هشتم (ع)، فرزندی جز امام جواد (ع) نداشتند. (الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۷۱)

ابن شهرآشوب (المناقب، ج ۴، ص ۳۶۷) و طبرسی، (إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۸۶) نیز بر همین اعتقادند.

مدت امامت امام رضا (ع)

امامت و وصایت حضرت رضا (ع) بار‌ها توسط رسول خدا (ص)، پدر بزرگوار و اجداد طاهرینشان (ع) اعلام شده بود. به ویژه امام کاظم (ع) بار‌ها در حضور مردم، ایشان را به عنوان وصی و امام بعد از خویش معرّفی کرده بودند که به یک نمونه از آن‌ها اشاره می‌شود:

از محمّد بن اسماعیل بن فضل هاشمیّ چنین روایت شده است که‏ گفت:بر امام موسی کاظم (ع) وارد شدم در حالی که ایشان به شدّت مریض بودند، به حضرت عرض کردم:اگر خدای ناکرده برای شما اتّفاقی بیفتد- و خدا آن روز را نیاورد- به چه کسی رجوع کنیم (امام بعد از شما کیست)؟ فرمود: «به فرزندم علیّ، نوشته او، نوشته من است، و او وصیّ و جانشین من بعد از مرگم خواهد بود». (عیون أخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۰ و ۲۱)

امام رضا (ع) پس از شهادت پدر، امامت بر مردم را در مدینه بر عهده گرفت و به رسیدگی امور پرداخت، ایشان با جمع کردن شاگردان پدر به دور خود به تدریس و تکمیل حوزه علمیه جدش امام صادق (ع) مشغول شد و در این راستا گام‌های بزرگ و استواری برداشت.

پس از شهادت امام کاظم (ع) که در سال ۱۸۳ هـ ق رخ داد، آغاز امامت حضرت رضا (ع) شروع شد، و با توجه به این که هارون (پنجمین خلیفه عباسی) در سال ۱۹۳ از دنیا رفت، ده سال از امامت حضرت رضا (ع) معاصر زمان هارون بود.

امام رضا (ع) به مدت ۲۰ سال (۱۷ سال در مدینه و ۳ سال آخر در خراسان) امامت و رهبری مردم را بر عهده داشت.

سفر امام رضا (ع) به خراسان

هجرت امام رضا (ع) از مدینه به مرو در سال ۲۰۰، یا ۲۰۱ قمری بود. پس از تصمیم مأمون تصمیم مبنی بر دادن پیشنهاد ولایت عهدی به امام، او یکی از افراد خویش به نام رجاءبن ابی ضحاک را به مدینه فرستاد تا امام را به مرو محل اقامت مأمون بیاورد. (تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۴۶۵)

مأموران مأمون، امام رضا (ع) و برخی از بنی هاشم را از مسیر بصره به مرو آوردند. مأمون آن‌ها را در خانه‌ای و امام رضا را در خانه‌ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد. (مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ ش، ج ۲، ص ۲۵۹)

شهادت امام رضا (ع)

امام رضا (ع) پس از هفده سال سکونت در مدینه و تبلیغ دین و ارشاد مردم، با نقشه و حیله مأمون عباسی، راه خراسان را در پیش گرفت. آن حضرت پس از قبول اجباری ولایت عهدی مأمون و گذشت سه سال، در ۵۵ سالگی به دست این خلیفۀ عباسی به شهادت رسید.

پس از شهادت امام رضا (ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی (بقعه هارونیه) در روستای سناباد دفن کرد. (مفید، الارشاد، ج ۲، ص ۲۷۱)

در تعیین سال شهادت امام نقل‌های مختلفی به ثبت رسیده است. گروهی سال ۲۰۲ هجری قمری را سال شهادت حضرت می‌دانند. (الأئمة الاثنا عشر، ص ۹۸)

عده‌ای دیگر سال ۲۰۳ هجری قمری را؛ سال شهادت امام رضا (ع) می‌دانند که مشهور، نظریه دوم است. (الکافی، ج ۱، ص ۴۸۶؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۲، ص ۲۴۷)

در تعیین روز شهادت آن حضرت نیز اتفاق نظر نیست؛ مانند در روز جمعه از ماه رمضان (روضة الواعظین و بصیرة المتعظین‏، ج ۱، ص ۵۳۱)

هفدهم ماه صفر، (التتمة فی تواریخ الأئمة، ص ۱۲۳)

و آخر ماه صفر. (الأئمة الاثنا عشر، ص. ۹۸؛ إعلام الوری بأعلام الهدی‏، ج ۲، ص ۴۱)

مشهورترین و قوی ¬ترین نظریه در تاریخ شهادت آن حضرت، روز جمعه، آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری است. (بحار الأنوار، ج‏۴۹، ص ۳)

فضائل امام رضا (ع)

از نگاه بزرگان شیعه، امام رضا (ع) همانند دیگر امامان معصوم (ع)، دارنده تمام کمالات و فضایل اخلاق انسانی در مرتبه اعلی است. به گفتۀ آنان، او آن چنان در قلّه شکوهمند کمال و فضیلت قرار دارد که نه تنها دوستان و پیروانش او را ستوده اند، بلکه دشمنان کینه توز و سرسخت هم به مدح و ستایش او پرداخته اند.

درباره اوصاف اخلاقی آن حضرت «ابراهیم بن عباس» می‌گوید:

«هرگز ندیدم که امام رضا (ع) به کسی یک کلمه جفا کند و ندیدم که سخن شخصی را قطع کند و ندیدم که نیازمندی را از درگاه خویش رد کند. او هرگز در حضور افراد تکیه نمی‌داد و هرگز او را ندیدم که با صدای بلند بخندد، بلکه خنده اش تبسم و لبخند بود. وقتی که کنار سفره می‌نشست، همه خدمت کاران و غلامان را کنار سفره می‌نشاند». (عیون اخبار الرضا (ع)، ج ۲، ص ۱۸۴)

خلفای هم عصر امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در دوران امامت خود با سه تن از حُکّام و خلفای عباسی روبه‏رو و معاصر بود:هارون الرشید، امین و مأمون. (پژوهشی دقیق در زندگانی امام رضا (ع) ‏، ج ۲، ص ۳۴۷)

سیره رضوی امام رضا (ع)

سیره اخلاقی:نمونه‌های فراوانی از برخورد نیک امام در معاشرت با دیگران نقل شده است به طور مثال:رفتار محبت آمیز و همسفره شدن امام با بردگان و زیردستان حتی پس از ولیعهدی (عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۵۹)

ابن شهرآشوب نقل کرده است که:

روزی امام به حمام رفت و یکی از حاضران که امام را نمی‌شناخت از ایشان خواست دلاکی او را انجام دهد. امام پذیرفت و شروع به دلاکی کرد. دیگران با مشاهده این ماجرا امام را به آن مرد معرفی کردند و وقتی آن مرد شرمسار شد و عذرخواهی کرد، امام او را آرام کرد و به دلاکی ادامه داد. (ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۳۶۲)

سیره علمی:

امام رضا (ع‏) هنگام حضور در مدینه، در روضه نبوی می‌نشست و دانشمندانی که از پاسخ سؤالات درمی ماندند، از امام یاری می‌خواستند. (اعلام الوری، ۱۴۱۷ ق، ج ۲، ص ۶۴)

پس از حضور در مرو نیز از رهگذر مناظراتی که برپا می‌شد، به بسیاری از شبهات و سؤالات پاسخ می‌گفت. افزون بر آن امام در منزل خود و در مسجد مرو حوزه علمی تشکیل داد، ولی وقتی مجلس درس امام بالا گرفت مامون دستور تعطیلی آن را صادر کرد و امام او را نفرین کرد. (عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۷۲)

سیره تربیتی:

در سیره رضوی بر نقش خانواده در تربیت فرزند تاکید شده و مواردی همچون لزوم ازدواج با همسر صالح، (الکافی، ۱۳۶۳ ش، ج ۵، ص ۳۲۷)؛ اهتمام به ایام بارداری، (الکافی، ۱۳۶۳ ش، ج ۶، ص ۲۳)؛ نامگذاری نیک، (الکافی، ۱۳۶۳ ش، ج ۶، ص ۱۹) و تکریم کودک (مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ ق، ج ۱۵، ص ۱۷۰) گوشزد شده است.

در مورد اهتمام امام رضا (ع‏) به انس گرفتن با نزدیکان نیز نقل شده است که هرگاه امام فراغتی پیدا می‌کرد، نزدیکان و اطرافیانش از کوچک و بزرگ را جمع می‌کرد و به گفتگو با آنان می‌پرداخت. (عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۱۵۹)

عباس نواییان گزارش می‌دهد