شهر زیرزمینی نوش آباد، کشف زندگی در اعماق زمین، شاهکار معماری قرون گذشته

به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، تصور وجود شهر‌های زیرزمینی ما را به یاد افسانه‌ها و آدم‌هایی می‌اندازد که فقط در قصه‌ها می‌توان آن‌ها را پیدا کرد. اما در قرن‌های دور در کشور ما شهر‌های زیرزمینی وجود داشته که با دست کنده شده و به عنوان پناهگاه مورد استفاده قرار می‌گرفته. این شهر‌ها به شکل‌های گوناگونی ساخته می‌شدند، یا در بیرون از شهر‌ها و در دل تپه‌های طبیعی یا در زیر شهر‌های مسکونی تا عمق حتی ۵۰ متری از سطح زمین کنده می‌شدند.
این شهر‌ها به دلیل ضعف امکانات دفاعی مانند قرار گرفتن در یک موقعیت طبیعی خاص (دشت)، نبود برج و بارویی محکم، تعداد کم جمعیت و زندگی کشاورزی ساخته می‌شدند.

۱۸۰۰ سال به عقب برگردید و لحظه‌ای را تصور کنید که دشمن از دیواره‌ها و حصار‌های شهر عبور می‌کند و خود را به کوچه پس کوچه‌های شهر می‌رساند. هر کسی را که ببینند از دم تیغ می‌گذرانند و اموالش را به سرقت می‌برند. در این لحظه تنها چیزی که به آن نیاز دارید، پناهگاهی است که بتواند از خانواده و اموال شما محافظت کند. شهر زیرزمینی نوش آباد از جا‌های دیدنی کاشان، که به آن شهر زیرزمینی اویی هم گفته می‌شود، برای چنین لحظاتی طراحی و ساخته شده است. شروع ساخت این شهر به دوره ساسانیان باز می‌گردد، اما در دوره‌های بعد گسترش یافته است. وجود چنین پناهگاه‌هایی نشان می‌دهند که ایران همواره به عنوان منطقه‌ای استراتژیک مورد تاخت‌وتاز بیگانگان بوده است.
ویژگی‌های منحصر به فرد شهر زیرزمینی نوش آباد
 این شهر یکی از بزرگترین نمونه‌های معماری دستکند جهان است که با ۱۵۰۰۰ متر مربع وسعت، یکی از بزرگترین شهر‌های زیرزمینی دنیا محسوب می‌شود که در ساخت آن از یک ساختار نظامی و دفاعی استفاده شده است. هرچند وسعت آن ممکن است بیش از این میزان باشد. از دیگر شگفتی‌های شهر زیر زمینی نوش آباد، سیستم تهویه هوا، راه‌های ورودی و خروجی و همینطور در نظر گرفتن روش‌های‌هایی برای دفاع از اهالی شهر در برابر نفوذ دشمنان است.

آشنایی با مخفیگاهی امن به نام شهر زیرزمینی نوش آباد
شهر زیرزمینی نوش آباد با ۱۵۰۰۰ متر مربع وسعت مجموعه‌ای از اتاق‌ها، راهروها، چاه‌ها و کانال‌های ارتباطی متعددی است که در عمق ۴ تا ۱۸ متری زمین و به منظور محافظت از جان و مال مردم در مواقع حمله دشمن کنده شده‌اند. در واقع این شهر محل دائمی برای زندگی نبوده است و تنها زمان حمله دشمن مورد استفاده قرار می‌گرفته است این شهر در ۳ طبقه ساخته شده است. طبقه اول از دالان‌هایی تو در تو و با ارتفاع و عرض‌های متفاوت ساخته شده که بیشتر به منظور گمراه کردن دشمن طراحی شده است. طبقه دوم و سوم، پناهگاه و محل ذخیره مواد غذایی بوده است.

موقعیت شهر به گونه‌ای است که به آب کافی هم دسترسی داشته باشند. با توجه به جنس خاک منطقه و همین‌طور آثار حکاکی روی دیوار‌ها نشان می‌دهد که احتمالا تمام فضا‌های شهر با ابزار تیزی مانند الماس و توسط مقنی‌های ماهر کنده شده‌اند. نکته جالب اینجاست که تمام بخش‌های شهر هنوز به طور کامل بررسی نشده و به احتمال زیاد وسعت آن چیزی بیش از ۱۵۰۰۰ متر مربع باشد.

ویژگیهای ساختاری شهر
جای ضربات تیشه در جای جای دالان‌ها، اتاق‌ها و چاه‌ها از دستکند بودن این معماری جالب خبر می‌دهند. جنس کل بنا از خاک رس و سیلیس است؛ خاکی که در برابر زلزله مقاوم بوده، اما نسبت به آب و هوا آسیب پذیر است. مسیر‌های عمودی و افقی ایجاد شده سبب به وجود آمدن فضای پیچیده و البته امن برای این پناهگاه شده‌اند.

ورودی این شهر از درون خانه‌ها بوده است. مردم در تنور یا اصطبل خود راهی پنهان به این جان پناه داشتند و در مواقع حمله دشمن از طریق این ورودی‌ها وارد این مسیر مخفی می‌شدند. ورودی خانه‌ها به طبقه سوم جان پناه متصل شده است. شهر زیر زمینی نوش آباد بسیار هوشمندانه ساخته شده؛ اینجا مردم شهر زندگی موقتی داشتند تا شهر از دشمن خالی و آرام شود.

روشنایی این جان پناه از چراغ‌های پیه سوزی که در حفره‌های دیواری قرار داشتند تامین می‌شده است. چون مدت زمان ماندن مردم در این مکان مشخص نبوده باید تدابیری جهت زنده مانی ساکنین اندیشیده می‌شد. از جمله این تدابیر دسترسی به پایاب‌های قنات برای رسیدن به آب، چاه‌های اکسیژن برای تهویه هوا در طبقات، انبار آذوقه و سرویس بهداشتی بوده است. انبار آذوقه در اتاق‌هایی کوچک و در چاه‌هایی کم عمق قرار داشته‌اند؛ در این چاهک‌ها مواد غذایی را به صورت معلق نگه داری می‌کردند یا گوشت را جهت جلوگیری از فساد نمک سود می‌کردند.

به لحاظ استراتژیک و دفاعی نیز این جان پناه بسیار هوشمندانه ساخته شده است. تله‌هایی در میانه راه دالان‌ها تعبیه و پنهان شده بود و دشمن به دلیل نا آشنایی با ساختار مخفیگاه به درون تله‌ها می‌افتاد و به این ترتیب جلوی سرعت دشمن را می‌گرفتند.

از دیگر تدابیر امنیتی ساخت دالان‌ها و راه‌هایی بن بست بود که جز ساکنین کسی از این راه‌ها اطلاعی نداشت و دشمن به گمان اینکه این چاه‌ها و دالان‌ها به جایی مرتبط می‌شود باید هر کدام را امتحان کند و برگردد؛ همین موضوع باعث کاهش سرعت دشمن و نجات مردم می‌شده است.

از دیگر تدابیر امنیتی در این پناهگاه ساخت سکویی برای نگهبانان در بالای دالان‌هاست. دشمن پس از وارد شدن به دالان به پشت سر خود دید ندارد و نگهبان می‌تواند به دشمن ضربه وارد کند. از آنجایی که نگهبان در تاریکی قادر نبوده دوست را از دشمن تشخیص دهد ساکنین و خودی‌ها در هنگام عبور از کانال فریاد می‌زدند اوی یعنی منم نزن وجه تسمیه شهر زیر زمینی اویی به همین علت بوده است.

راه‌های ورودی به پناهگاه به شکل تنگ و باریک ساخته شده بودند به طوری که باید سینه خیز در بعضی جا‌ها حرکت می‌کردند؛ این موضوع باعث می‌شد که در صورت ورود دشمن جنگ تن به تن شکل بگیرد و لشکر دشمن نتواند به یک‌باره وارد شود.

لازم به ذکر است دالان‌ها به صورت مورب (کج) ساخته شده‌اند؛ این موضوع باعث می‌شد دشمن تا انتهای مسیر را نتواند ببیند و در وهله اول قادر نباشد کل مسیر را شناسایی کند. اینجا هر دشمنی وارد شود به دلیل نا آشنا بودن با ساختار پیچیده مخفیگاه از بین می‌رود.

در زمان حمله دشمن، ساکنان شهر خود به را ورودی‌های شهر می‌رساندند، این ورودی‌ها شبیه به ورودی چاه ساخته شده بودند. آخرین نفری که وارد چاه می‌شد، درپوش چاه را می‌بسته تا دشمن متوجه آن نشود. در سرتاسر راهرو‌ها محل‌هایی برای چراغ‌های پیه‌سوز تعبیه شده بود که با روشن‌کردن آن‌ها فضای تاریک شهر روشن می‌شده است. بعد از عبور از راهرو‌های طبقه اول، چراغ‌ها خاموش می‌شدند تا دشمن نتواند وجود چنین راهرو‌هایی را در انتهای چاه تشخیص دهد.

این ورودی به شکل “ل” طراحی شده‌اند به گونه‌ای که با رسیدن به انتهای چاه و طی‌کردن بخشی به صورت خم و خوابیده باید مجددا از طریق یک تونل یه سمت بالا حرکت کنید. این تونل ۳ تا ۵ متر ارتفاع دارند که به آن چاهک گفته می‌شود. با رسیدن به انتهای چاهک، تازه وارد طبقه اول می‌شدند. این نوع طراحی ورودی، توانایی ساکنان برای دفاع از شهر در شرایط نفوذ دشمن به ورودی را نیز افزایش می‌داد. حتی برای شرایطی که ممکن بود دشمن اقدام به برافروختن آتش در ورودی کند نیز تدابیری اندیشیده شده بودند. تخته‌سنگی به اندازه ورودی چاه برای مسدودکردن آن همیشه در محل وجود داشته تا در صورت ورود دود، دریچه بسته شود.

راهرو‌های طبقه اول هم به صورت کاملا پیچ‌در‌پیچ طراحی شده‌اند به طوری که حتی در صورت نفوذ دشمن، امکان پیداکردن طبقات دوم و سوم بسیار غیر محتمل بوده است. این راهرو‌ها فقط قابلیت عبور یک نفر را داشتند، حتی در برخی قسمت‌ها باید با شکل خم و یا سینه‌خیز راهرو‌ها طی می‌شدند به همین دلیل، دشمن قابلیت تعقیب ساکنان را نداشته و به راحتی می‌توانستند دشمن را شکست دهند. در برخی از قسمت‌ها شاهد ایجاد تله‌های دفاعی و مخفی گاه‌هایی در دل دیوار‌ها برای دورزدن دشمن هستیم. همه چیز برای یک دفاع جانانه آماده بوده است.

دوراندیشی در خصوص دفاع از شهر زیرزمینی نوش آباد تنها نکته جالب طراحی شهر نیست. قرارگیری در چنین عمقی نیاز به بررسی‌های دقیق در خصوص جریان تازه هوا در تونل‌ها و راهرو‌ها داشته است. این شهر از یک سیستم تهویه هوای بسیار پیشرفته برخورددار است و آن را مدیون دانش مقنی‌های آن دوران است. وجود چاه‌های “ل” مانند که از سطح زمین آغاز می‌شوند و به صورت عمودی به عمیق‌ترین نقطه شهر می‌رسند، باعث رسیدن هوا و جریان آن در تونل‌ها می‌شود. برای خنک کردن راهرو‌های شهر، دیواره‌ها را در جوار جریان آب قنات ساخته‌اند.
طبقات دوم و سوم برای اسکان موقت اهالی شهر ساخته شده‌اند. در این بخش شاهد وجود اتاق‌هایی هستیم که فاقد درب ورودی هستند. اتاق‌هایی جهت ذخیره آذوقه، سالن اجتماعات و فضا‌هایی هم به عنوان سرویس بهداشتی در نظر گرفته شده‌اند.

راهنمای ورود به شهر زیرزمینی اویی

اگر برای بازید از این جاذبه تاریخی وارد شهر کاشان شدید، می‌توانید از دو ورودی مختلف وارد شهر زیرزمینی شوید. این دو ورودی مجزا هستند و به هم ارتباطی ندارند. یعنی اگر از یک ورودی وارد شهر شوید، برای ورود از طریق ورودی دوم، باید از شهر خارج شوید. دلیل این جدایی، جاری شدن سیلاب و تخریب‌های صورت گرفته در شهر هستند. ورودی اول در عمق ۱۱ متری و ورودی دوم در عمق ۱۲ متری از سطح زمین قرار دارند. در هر دو ورودی شاهد وجود چاه‌های ارتباطی طبقات و کانال‌های ورودی هوا هستیم.

ورود از طریق آب انبار‌های چاله سی
امروزه ورود به شهر از طریق آب انبار‌هایی صورت می‌گیرد که دارای ۴۰ پله با شیپ تند هستند. این آب انبار‌ها تا ۴۰ سال پیش هم مورد استفاده قرار می‌گرفتند و هیچ ارتباطی هم به شهر زیرزمینی نداشتند، اما برای دسترسی راحت‌تر به شهر، ارتباطی بین ورودی اصلی شهر و آب انبار‌ها ایجاد کردند تا از پله‌های آب انبار برای رسیدن به آن استفاده شود. هر دو آب انبار دارای قدمتی برابر با ۵۰۰ سال هستند و تاریخ ساخت آن‌ها به دوره صفویه بر می‌گردد.

در این آب انبار‌ها درست مانند سایر آب انبار‌هایی که در مناطق کویری ایران ساخته شده‌اند، از نمک و آهک برای گندزدایی آب استفاده می‌کردند. بادگیر‌های تعبیه شده در دو طرف مخزن آب، باعث خنک شدن آب می‌شد و زغال آویزان شده از سقف آب انبار نیز نقش از بین برنده بوی آب را داشته است. در ساخت آب انبار‌ها از ملات ساروج استفاده می‌کردند تا در برابر رطوبت مقاومت بالایی داشته باشد. خاصیت این ملات که از ترکیبی از سفیده تخم مرغ، آهک، خاکستر، خاک رس، ماسه و الیاف لویی که معمولا پشم شتر، موی بز یا موی انسان ساخته می‌شد، این است که در برابر رطوبت مقاومت آن بالاتر می‌رود. در گذشته از این ملات در ساخت پل هم استفاده می‌کردند.
ضخامت دیوار‌ها در این آب انبار‌ها با توجه به شکل پایه آن متفاوت است. این موضوع به میزان فشار وارده به دیوار‌ها در اشکال مختلف مربوط می‌شود. آب انبار ورودی اول شهر زیرزمینی، گرد است به همین دلیل فشار زیادی به بدنه وارد می‌کند. به همین دلیل ضخامت دیوار‌ها در آن نیز بیشتر است. اما انبار ورودی دوم به شکل چند ضلعی طراحی شده و ضخامت دیوار‌ها در آن کمتر است.

هر دو ورودی شهر زیرزمینی نوش آباد به فاصله زمانی چند سال و به صورت کاملا اتفاقی در جریان حفر چاه در منازل مسکونی مردم کشف شدند. یکی از ورودی‌ها به یک فضای سوئیت مانند ختم می‌شود. وجود فضایی برای نگهبانی و شکل و شمایل این سوئیت نشان می‌دهد که این محل برای اسکان موقت یک شخص مهم طراحی شده است. این ورودی به دلیل فضای محدود و رطوبت بالا کمتر به روی بازدیدکنندگان باز است. اگر در تعطیلات نوروز یا زمان گلابگیری به کاشان سفر کنید احتمال اینکه بتوانید از این بخش از شهر زیرزمینی بازدید کنید بیشتر است.

اما ورودی دوم تقریبا در تمام طول سال باز است. اینجا جایی است که می‌توانید با تمام وجود احساس کسانی که هنگام حمله مغول و… به اینجا پناه برده‌اند را احساس کنید. راهرویی که وارد آن خواهید شد ۱۲۰ سانتی‌متر ارتفاع دارد و مجبور هستید با حالت خمیده آن را طی کنید. در طول مسیر فضا‌هایی را خواهید دید که با هدف ایجاد سرویس بهداشتی تراشیده شده‌اند. کمی جلوتر ارتفاع سقف راهرو‌ها با ۱۷۰ تا ۱۸۰ سانتی‌متر خواهد رسید. در ادامه با یک دو راهی مواجه خواهید شد. سمت راست دو راهی سکونتگاه خانواده‌ها است که به شکل اتاق‌هایی روبه‌روی هم و بدون در ایجاد شده‌اند. روی دیوار‌ها هنوز محل قرارگیری پیه‌سوز‌ها وجود دارند. به انتهای مسیر که برسید چاهی عمودی خواهید دید که در واقع مسیر ارتباطی با طبقه بالاتر است. سمت چپ دو راهی هم محل ذخیره آذوقه بوده است.

تاریخ پر فراز و نشیب شهر زیرزمینی نوش آباد
تاریخ ساخت این شهر به دوران ساسانی باز می‌گردد، اما در زمان سلجوقیان، صفویان و قاجار و طی مدت ۵۰۰ سال تکامل یافته است. دلیل شکل‌گیری چنین پناهگاه‌هایی، وجود غارتگران و دشمنانی بوده که به روستا‌ها و شهر‌های پر رونق آن زمان حمله می‌کردند. به مرور زمان این شهر به دست فراموشی سپرده شد به طوری که حتی اهالی شهر نوش‌آباد نیز از وجود چنین شهر با عظمتی در زیر خانه‌های خود بی‌خبر بودند. تا اینکه چندین بار اهالی در هنگام حفر چاه با این شهر زیرزمینی برخورد کردند، اما به تصور اینکه این راهروها، مربوط به یک قنات قدیمی هستند، توجهی به آن نشد. تا اینکه دو ورودی آن کشف شدند.
با بررسی اشیا پیدا شده مشخص شد که شهر زیرزمینی نوش آباد به دفعات در دوره سلجوقی و ایلخانی و طی حملات مغول‌ها و تیموریان مورد استفاده مردم قرار گرفته است.
نوش آباد شهری در شمال غرب اصفهان و از توابع شهرستان آران و بیدگل است که با کاشان فقط ۸ کیلومتر فاصله دارد و در مجاورت کویر مرکزی ایران (دشت کویر)  قرار دارد. به کاشان که رسیدید با  طی مسافتی در حدود ۲۰ دقیقه به شهر زیرزمینی نوش آباد می‌رسید.این شهر باستانی با جاذبه‌های تاریخی بسیار، هر ویرانه‌اش دفتری پر از زیبایی دارد که حامل بخشی از میراث بشری است.