رسم های عاشورایی در دیار علویان

به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز مازندران، مردم ایران در طول تاریخ با روش‌های محلی و سنتی خود در ایام محرم، با عزاداری و سوگواری سالار شهیدان، سر تعظیم به درگاه امام خوبی‌ها فرود آورده و بسیاری از شخصیت‌های بزرگ تاریخ با پیروی از نهضت عاشورا حسینی تلاش کرده اند، تا آزادی خواهی و عدالت طلبی را در جهان گسترش دهند.

مردم دیار علوی و ولایتمدار مازندران مانند دیگر استان‌های کشور، هر ساله در ماه محرم به شیوه‌های گوناگون، در سالگرد شهادت سرور و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) و یاران با وفایش به سوگواری می‌نشینند.

در این گزارش به برگزاری چند مراسم مهم ماه محرم در مازندران می‌پردازیم:

"عَلَم بَندان"

عَلَم بَندی، آیینی است که به طور معمول در برخی از مناطق مازندران، چند روز قبل از ماه محرم انجام می‌شود
در این آئین، تندیس "سَرو عَلَم" بر روی آن قرار داده شده و اطرافش با پارچه‌های نذری مشکی و سبز تزئین می‌شود.
هنگام برگزاری آئین علم بندان، مراسم نوحه خوانی و سینه زنی انجام و پس از آن عزاداران با چای و شربت پذیرائی می‌شوند.

"مَجمَع گُذاری"

مَجمَع گُذاری هم از آیین‌های مفروف ماه محرم در مازندران بوده که قدمتش درشرق این استان به ۲۰۰ سال می‌رسد.

این آئین بیشتر در روستا‌های مناطق کوهستانی و ییلاقی مازندران برگزار شده، اما مشهورترین و جا افتاده‌ترین شیوه مجمع گذاری استان، مربوط به روستای "کوهستان" از توابع شهرستان بهشهر است.

در این آیین، خانم‌های روستائی غذا‌های مختلفی برای پذیرائی از عزاداران حسینی در روز‌های تاسوعا و عاشورا تدارک دیده، و سپس غذا‌ها را داخل سینی بزرگی به نام "مجمع" قرار داده و در حسینیه و محل عزاداری، از عزاداران پذیرایی می‌کنند.

مجمع‌های حاوی غذا، ابتدا در آشپزخانه حسینیه یا مسجد جمع آوری و پس از عزاداری و اقامه نماز ظهر، هر مجمع میان ۲ تا ۴ نفر از عزاداران قرار داده می‌شود.

روستای کوهستان بهشهر، زادگاه آیت الله العظمی شیخ محمد کوهستانی (زاده ۱۲۶۷ شمسی، رحلت ۸ اردیبهشت ۱۳۵۱) عارف، فقیه و روحانی شیعه قرن چهاردهم هجری است.

در برخی از روستا‌های مازندران مانند "بیزِکی" شهرستان جویبار" این رسم در همه شب‌های ماه محرم، روز تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود. همچنین امسال به دلیل شیوع ویروس کرونا، این مراسم در مازندران برگزار نخواهد شد.

"تَشت گُذاری"
آئین تشت گذاری از جمله سنت‌هایی است که میان آذری زبانان مقیم مازندران رواج داشته و در آستانه ماه محرم در نقاط مختلفی که آذری زبانان سکونت دارند، با برنامه ریزی و سوز و گداز خاصی برگزار می‌شود.

اگر چه به طور کلی سنت تشت گذاری آذری‌ها قدمتی ۶۰۰ ساله دارد، اما در مازندران قدمت آن در مناطق مختلف متفاوت بوده به طوری که در شهرستان بهشهر این مراسم حدود ۱۰۰ و در شهرستان قائم شهر حدود ۵۰ سال پیشینه دارد.

فلسفه برگزاری آئین تشت گذاری به واقعه کربلا باز می‌گردد، به زمانی که کاروان امام حسین (ع) با کاروان یزید بن معاویه به فرماندهی حر ابن یزید ریاحی برخورد می‌کند.

به دلیل درخواست لشکر حر از لشکر امام حسین (ع) برای آب، امام دستور می‌دهند تا در تشت‌های مختلف آب ریخته تا لشکریان و اسب‌های دشمن سیراب شوند.

آذری‌های مازندران با برگزاری این آیین، یاد وفاداری آن امام بزرگوار را گرامی داشته و عزاداری حسینی را به طور رسمی چند روز قبل از ماه محرم آغاز می‌کنند.

"عَلَم گَردانی"

عَلَم گَردانی، یکی دیگر از آیین‌های چند صد ساله در مازندران است که با وجود قدمت زیاد، هنوز منسوخ نشده و همچنان با قوت در نقاط مختلف شهری و روستایی برگزار می‌شود.

علم گردانی، روز هفتم ماه محرم برگزار شده که در سال‌های اخیر سنتی‌ترین شیوه این مراسم، در بخش یانه سر شهرستان بهشهر، چهاردانگه ساری، هزار جریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مناطق مرکز استان به اجرا درمی آید.

در این آئین تعداد زیادی از مردان، جوانان و پیران با راه اندازی دسته سینه زنی پشت علم به راه افتاده و معمولا پیرغلامان و مداحان اشعاری مانند، "این علم از کیست که بی صاحب است" زمزمه کرده و عزاداران حسینی با صدای بلند اشعار را تکرار و به درب منازل می‌روند.

از جمله آیین‌های مهم در علم گردانی، قربانی کردن گوسفند توسط افرادی است که از سال گذشته برای این علم نذر کرده و اکنون حاجت روا شده اند. همچنین اطعام دهی و پذیرایی در منازل، هدیه کردن پول نذری، پوشاک و حتی مواد غذائی و برنج به علم است.

عَلَم وقتی به جلوی هر منزلی می‌رسد، با دود کردن اسپند و گلپر مورد استقبال قرار گرفته و برخی از خانواده‌ها با آوردن آب، تندیس "سرو" علم را شست و شو و آب آن را در اطراف منزل و داخل اتاق‌ها می‌پاشند، زیرا معتقدند که متبرک بوده و موجب برکت و دور کردنِ بلا‌ها می‌شود.

مراسم "عَلَم گَردانی" هم مسال به دلیل پیشگیری از انتشار ویروس کرونا در مازندران برگزار نمی‌شود.

"جوشی خوانی"

جوشی خوانی از جمله آیین‌های مناطق روستایی است که بیشتر در روز و شب تاسوعا و عاشورا برگزار می‌شود.

عزاداران حسینی در این دو روز به صورت حلقه‌ای گرد هم آمده و مداحان نیز مرثیه هائی را با لحن تند معروف به "جوشی" خوانده و بقیه سینه می‌زنند.

سینه زنی هم در این آئین روش خاصی دارد، یعنی عزاداران در حالی که به سینه می‌زنند، یک پای خود را جلو و پای دیگر را به عقب بُرده و سپس پای راست را بلند و همزمان با سینه زنی، آن را بر زمین می‌زنند.

"کَرب زَنی یا کَرپ زنی"

کَرب زَنی یا کَرپ زَنی از جمله عزاداری اصیل و سنتی مردم مازندران است که با وجود اینکه در بسیاری از مناطق این استان پهناور منسوخ شده، اما هنوز در مسجد "گرجی" شهرستان بهشهر، روستا‌های بندپی بابل و سادات شهر رامسر با قوت انجام می‌شود.

کَرب، تکه چوبی تراشیده شده است که در کف دست جای گرفته و دارای سطح بیرونی صاف و در پشت آن، بندی قرار دارد که به پشت دست افتاده و با ضرب‌های خاصی در کف دو دست به هم نواخته می‌شود.

فرد کرپ زن با زدن دو تکه کرپ در دو کف دست خود، کرپ زدن را از زمین آغاز و به سمت آسمان به بالا می‌برد.

از جمله اشعار خوانده شده در آیین کرپ زنی "بر سر شط فرات تشنه برانداختند، دو دست عباس را ز پیکر انداختند " و اشعار مختلف دیگر است.

"کَرنا زَنی"

کَرنا زَنی ویژه عزای امام حسین (ع) بوده و در غرب مازندران و گیلان به ویژه روستا‌های رامسر برگزار می‌شود.

امروز تعداد اندکی از روستا‌های غرب مازندران و شرق گیلان مراسم "کرنا زنی" انجام می‌دهند و این آیین رو به فراموشی است.

این آیین با آغاز ماه محرم آغار و در واقع نوعی وسیله برای اعلام برپایی سینه‌زنی و نوحه‌خوانی با هدف گرامیداشت شهدای کربلا است و مردم با شنیدن طنین ناله "کرنا" در مجلس عزا حضور می‌یابند.

دسته‌های کرناچی شامل دو سر گروه و بین پنج تا هفت نفر کرناچی بوده و گاهی "سر کرناچی" رهبری کرناچیان را بر عهده داشته و آهنگی را شروع به نواختن می‌کرد.

کرناچیان از وی پیروی کرده و یا او آهنگی را نواخته و کرناچیان دیگر دم مکمل آن را می‌نواختند.

"تعزیه خوانی"

اجرای هنر تعزیه خوانی یکی از سنت‌های عزاداری در ترسیم و بازسازی واقعه کربلا و بیان ابعاد نهضت امام حسین (ع) است که سابقه‌ای دیرینه در مازندران دارد.

این آیین از دیرباز در نقاط مختلف شهری و روستایی و بیشتر در روستا‌ها انجام و هم اکنون با حضور اهالی فرهنگ و هنر و همکاری و همراهی مسئولان، در جای جای این استان در حال برگزاری است.

یکی از ویژگی‌های این آئین آن است که علاوه بر دهه نخست محرم، در سایر روز‌های این ماه و دهه نخست صفر نیز برگزار می‌شود.

یکی از معروف‌ترین مراسم تعزیه خوانی مازندران، روز یازدهم ماه محرم در روستای "تَلاوُک" بخش دودانگه ساری انجام شده و اهالی روستا با برپایی این مراسم معنوی و دادن ناهار از مهمانان زیادی پذیرایی می‌کنند.

"قوم بنی اسد"

عزاداری "قوم بنی اسد" از آئین‌های شهرستان‌های گلوگاه و میاندورود در شرق مازندران، بعد از شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش برپا می‌شود.

در این مراسم افراد با پوشش‌های خاص، بر سر زنان و سینه زنان به خیابان‌ها و حسینیه آمده و با ناله و زاری می‌گویند که برای دفن شهدای کربلا آمده اند و ارادت خود را به اهل بیت (ع) و یارانشان اعلام می‌کنند.

این آئین، برگرفته از واقعه‌ای تاریخی است، که قوم بنی اسد پس از شهادت امام حسین (ع) و یارانشان، خود را به صحرای کربلا رسانده و اجساد شهدا را دفن کردند.

محرم در کنار همه عزاداری‌ها و سیاه پوشیدن و اقامه عزای حسینی، فرصتی مناسب برای صیقل دادن روح و تبلیغ دین و اسلام است تا با بهره مندی از این ماه در تعظیم و بزرگداشت شعائر دینی و فلسفه قیام اباعبدالله الحسین (ع) در طول ماه‌های دیگر موفق عمل کنیم.

"پلک‌کُشی یا زیدکُشان"

آیینی نیز در روستای کوهستانی "اِساس" شهرستان سوادکوه معروف به "پلک‌کُشی" در روز عاشورا برگزار می‌شود، و اهالی منطقه برای انتقام گیری از یزید، دَبه‌ها و کوزه‌های آب را نشانه گرفته و این مراسم با تعزیه امام حسین (ع) پایان می‌یابد.

"تکیه"

تکیه در مازندران مترادف با حسینیه است. در واقع در مازندران شما چادر‌های عزاداری مرسوم در نقاط دیگر کشور را نمی‌بینید.

محوطه‌های جلویی این تکیه‌ها، دارای مکان‌هایی به نام «سقا نفار» در دو طبقه بوده و بیشتر جوانان محل در طبقه دوم آن جمع می‌شوند.

در طبقه اول چای و شربت به عزاداران داده شده و سالمندان و میان‌سالان هم در تکیه حضور می‌یابند.

"اطعام عزاداران"

غذا دادن به عزاداران حسینی، رسمی مشترک در سراسر ایران محسوب می‌شود، اما این سنت در برخی از مناطق مازندران مانند روستا‌های اَسرَم، جامخانه، دارابکُلا، کیاپِی، زِید، شهر سورک شهرستان میاندورود، روستای سمسکنده ساری، روستا‌های شویلاشت شامل سِرخ وَلیک، کِرسام، خالخیل، اِلیِرد و شهر کیاسر در منطقه چهاردانگه ساری، روستای شهید آباد بهشهر، روستای بیزِکی جویبار، روستا‌های واسکَس و متانکلا قائم شهر، روستای اَلَمشیر و پاشاکلا ساری، روستا‌های اَتو، پیر نَعیم و سی پِی زیراب، روستا‌های شِیادِه، احمدچاله پی، مسجد کاظم بیگی و محدثین بابل دارای آداب و رسوم خاصی برای غذا دادن به مهمانان هستند.

همچنین روز‌های تاسوعا و عاشورا در برخی از روستا‌های مازندران، اهالی درب منازلشان را بر روی عزاداران حسینی باز گذاشته و پذیرای میهمانانی از دورترین نقاط منطقه از جمله روستا‌ها و شهر‌های دیگر و حتی خارج از استان می‌شوند.
یکی از سنت‌های برجای مانده در این روزها، رقابت روستائیان برای پذیرائی از میهمانان و عزاداران بیشتر است. آن‌ها بر این عقیده اند که با این رسم، ثواب بیشتری هم می‌برند.

به همین دلیل سفره‌های رنگارنگی تدارک دیده و برخی از خانوارها، روز‌های تاسوعا و عاشورا در منزلشان گاهی برای ۱۰۰ میهمان غذا آماده می‌کنند.

البته امسال با توجه به شیوع ویروس کرونا و با توصیه ستاد ملی مبارزه با کرونا، همه این مناطقی اعلام کرده اند، امسال بجای اطعام دهی، هزینه آن را صرف امور خیریه و کمک به نیازمندان خواهند کرد.

"سَقّا نِفار یا سَقّا تالار "

آیین سَقّا نِفار یا سَقّا تالار، نمونه‌ای از معماری بومی و شاخص هویت فرهنگ و تاریخ مازندران محسوب می‌شود.

این استان از معدود سرزمین‌هایی است که هم در جهان اساطیری، شان و نشان ویژه‌ای دارد و هم در جهان واقعیت از نام و اعتبار برخوردار است.

این بنا‌های مذهبی یادمانی آیینی و تاریخی بوده که در دوره قاجار تصویرگری و به عنوان یکی از اسناد معتبر در شناخت هویت قومی این سرزمین با توجه به سه مولفه مهم مذهب، اسطوره و حماسه بنیاد‌های اصلی، هویت ایرانی را در این سرزمین بنا کرده اند.

براساس یک سنت جاری، مردم سوگوار و هیئت‌های عزادار با انگیزه مصادف شدن روز هفتم محرم، بسته شدن آب بر روی اصحاب با وفای امام حسین (ع) و به یاد سقای تشنه لب کربلا، با تجمع در این اماکن متبرک و روحانی، برای رفع حاجات خود و برآورده شدن مشکلات و شفای عاجل بیماران، مراسم نذر و نیاز و توسل را به جای می‌آورند.

آنان با خیرات کردن چای، شیر، شربت و حلوا و نان‌های قندی و سوخاری میان عزاداران و قربانی کردن گوسفند، در این مکان‌ها به سوگ نشسته و خاطره جانبازی‌ها و رشادت‌های سالار دشت نینوا، حضرت ابوالفضل (ع)، علمدار و حماسه سازان عاشورا را گرامی می‌دارند.

از سقا نفار‌های معروف در مازندران می‌توان به سقا نفار «شیاده»، «کیجا تکیه» و «کبریاکلا» در شهرستان بابل، سقا نفار «هندوکلا»، «کمانگرکلای دشت‌سر»، «اورطشت»، «کاردگر محله»، «نوایی محله»، «شیرمحله» و «مرزنگو» در شهرستان آمل، سقا نفار‌های «فولاد کلا»، «شرمه کلا»، «صلحدار کلا»، «کاریکلا» و «بایکلا»، «پائین بابل پشت» در شهرستان بابلسر، سقاتالار «زرین کلا» در فریدونکنار، سقاتالار‌های «اسیوسر» و «آهنگر کلا»، «انار مرز»، «بیزکی» در شهرستان جویبار و سقا نفار «کتی‌لته» در شیرگاه اشاره کرد.

"صبح طلوع"

آیین جوانان در شب عاشورا، از دیگر آیین‌هایی است که جوانان مازندرانی در شب عاشورا برای عرض ارادت و به سوگ نشستن در عزای سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام و یاران باوفایش در روز عاشورا برگزار می‌کنند.

پس از پایان مراسم شب تاسوعا، تعدادی از جوانان با اشعار "مکن‌ای صبح طلوع" به کوچه‌ها و محله‌ها شهر رفته و از صبح می‌خواهند برای فردایی که امام حسین (ع) شهید می‌شود، طلوع نکند.

این عزاداران تا صبح در محله‌ها با پای برهنه و پیاده سینه‌زنی کرده و صبح را مهمان متولیان تکایا و مساجد هستند.

"نخل کِشی"

نخل، نوعی تابوت چوبی است که بر بالای آن حالتی قوسی و محراب مانند داشته و با پارچه‌های سبز رنگ به عنوان رنگ نمادین ائمه علیهم السلام و پارچه‌های سیاه به عنوان نشان عزا بر آن می‌پوشانند.

آیین نخل‌گردانی روستای "نوا" در بخش لاریجان شهرستان آمل از آیین‌های کهنی است که هر ساله در ایام ماه محرم در روز‌های نهم و دهم انجام می‌شود.

این نخل که بزرگ‌ترین نخل مازندران است، هر ساله مسافت زیادی را در این روستا به همراه دسته‌های عزادار می‌پیماید.
البته معروف‌ترین مراسم نخل کشی در ساری برگزار می‌شود. این نخل دارای چهار پایه‌ای چوبی به ارتفاع یک و نیم متر بوده و در مسجد روستای "تیله بِن" شهرستان ساری مستقر است.

همه مردم روستای تیله بِن از سادات بوده و خود را در عزای جدشان حسین ابن علی (ع) سزوارتر می‌دانند.

مشابه این نوع نخل‌ها و نخل کشی در برخی از روستا‌های مازندران مانند از جمله اورتشت شهرستان محمودآباد و روستای نوا شهرستان آمل نیز و جود دارد.

"شام غریبان"

این مراسم در شامگاه عاشورا برگزار و همراه هیات‌های عزاداری، افرادی به عنوان لشکر یزیدبن معاویه، یک نفر یا عده‌ای از نوجوانان را به یاد اسرای کربلا در بند کرده و جلوی هیات حرکت می‌دهند.

عزاداران در پشتِ سرِ این اسرا، با خواندن نوحه و با در دست داشتن شمع، سینه زنی و زنجیر زنی کرده و همزمان نذری‌های خود را توزیع می‌کنند.

به هر حال و با توجه به آداب و رسومی که گفته شد، مردم علوی تبار مازندران هر ساله در ماه محرم با حضور گسترده در مجالس عزاداری سید و سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین (ع) به عزاداری پرداخته و یاد و خاطره دلاور مردی‌های شهدای کربلا و رشادت‌های شیرزنان واقعه عاشورا را گرامی می‌دارند.

با توجه به شیوع ویروس کرونا و وضعیت قرمز مازندران، بسیاری از هیات‌ها و دسته‌های عزاداری شهر‌ها و روستا‌های مازندران امسال اعلام کرده اند، از پذیرایی مهمان‌ها و غذا دادنِ به آن‌ها معذور بوده و برگزاری مراسم فقط با حضور اهالی محله با رعایت شیوه نامه‌های بهداشتی برگزار می‌شود.