روز فناوری اطلاعات به بهانه زادروز دانشمند ایرانی

به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز اراک؛ ابوعبدالله محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان، ستاره‌شناس و مورخ معروف ایرانی، به احتمال زیاد از حدود سال ۱۷۰ تا پس از ۲۳۲ هجری قمری در عهد عباسی زندگی کرده است.

 

بیشترین شهرت خوارزمی به دلیل فعالیت‌های او در زمینه ریاضیات به ویژه جبر است که باعث شد او را پدر جبر بنامند و در زمان قرون وسطی توانست تاثیر زیادی در فکر ریاضی داشته باشد. تحقیقات و تألیفات این شخصیت بنام قرون وسطی هنوز مورد استفاده است و کتاب جبر و مقابله او را بسیاری از مترجمان مشهور قرون وسطی ترجمه کرده‌اند.

 

بیشترین چیره‌دستی خوارزمی در حل معادله‌های خطی و درجه دوم بوده ‌است. کتاب Algoritmi de numero Indorum که ترجمه کتاب جمع و تفریق با عددهای هندی او به لاتین است باعث شد تا دستگاه عددی در اروپا از عددنویسی رومی به عددنویسی هندی-عربی تغییر یابد؛ چیزی که هنوز نیز در اروپا و دیگر نقاط جهان فراگیر است. همچنین واژه جبر را اروپائیان به‌طور کلی از کتاب خوارزمی و اصطلاح امروزی الگوریتم (Algorithmus) از نام خوارزمی گرفته شده ‌است.

 

اگرچه خوارزمی صاحب آثار متعدد و فراوان در زمینه‌های گوناگون علمی است اما در مورد زندگی، تاریخ و محل تولد او اتفاق نظری نیست. برخی تولد وی را از حدود ۱۶۴ هجری قمری تا ۱۸۴ هجری قمری ذکر کرده‌اند و مرگ وی در سال ۲۳۲ هجری قمری قابل اعتمادتر است.

 

همان‌طور که از نام وی بر می‌آید، باید در شهر خوارزم به دنیا آمده باشد، اما به گفته طبری که در پسوند نام محمدبن موسی الخوارزمی عنوان قُطرُ بُلّی را نیز افزوده، بعید نیست در جایی میان دجله و فرات زاده شده باشد و به واسطه پدران و اجداد خویش به خوارزم منتسب است. همچنین طبری به وی لقب «المجوسی» می‌دهد که نسبت او را به مغان زرتشتی می‌رساند و گمان می‌رود پدران او و حتی خودش، باید تا مدتی بر این دین و آیین بوده باشند. با این حال از اسلام آوردن خوارزمی هم یقین حاصل شده چرا که در مقدمه کتاب جبرش از خویش تصویر مردی معتقد و متعصب به دین اسلام را معرفی می‌کند.

 

به هنگام خلافت مأمون، وی عضو دارالحکمه که مجمعی از دانشمندان در بغداد به سرپرستی مأمون بود، گردید. خوارزمی کارهای دیوفانت را در رشته جبر دنبال کرد و به بحث آن پرداخت.

 

الجمع و التفریق: در این کتاب ارقام هندی (یا ارقام عربی) در آن به کار رفته بود و نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) به نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد. این کتاب تنها از طریق ترجمه لاتینی آن به ما رسیده ‌است و نسخه منحصر به‌فرد این ترجمه به زبان لاتینی و با عنوان Algorithmi numero indorum در کتابخانه دانشگاه کمبریج نگهداری می‌شود.

 

الجبر و المقابله: این کتاب درباره ریاضیات مقدماتی و شاید نخستین کتاب جبری باشد که به عربی نوشته شده است. خوارزمی کارهای دیونانتوس را در رشته جبر دنبال کرد و به بسط آن پرداخت و کتاب «الجبر و المقابله» را نوشته و به مأمون تقدیم نمود.

 

حساب العدد الهندی: اثر ریاضی دیگری که چندی پس از جبر نوشته شد، رساله‌ای است مقدماتی در حساب که ارقام هندی (یا به غلط ارقام عربی) در آن بکار رفته بود و نخستین کتابی بود که نظام ارزش مکانی را (که آن نیز از هند بود) به نحوی اصولی و منظم شرح می‌داد.

 

زیج السند هند: اثر دیگری که خوارزمی به مأمون تقدیم نمود زیج السند هند بود. این اثر بر خلاف کتابهایی که بعدها در نجوم اسلامی نوشته شده و مولفین آنها اصل عربی این اثر برجای نمانده است و تنها یک نسخه به زبان لاتین در دسترس می باشد که از نسخه مسلمه مجریطی ریاضی دان و منجم مسلمان که در قرن دهم میلادی (چهارم هجری) در قرطبه کار می کرد ترجمه شده است. و از طریق همین ترجمه و جدولهای طلیطلی بود که برخی از روشهای هندی که مورد استفاده خوارزمی قرار گرفته بود به اروپای غربی راه یافتند.

 

کتاب صورة الارض: این کتاب اثری است در زمینه جغرافیا که اندک زمانی بعد از سال ۱۹۵–۱۹۶ نوشته شده است و تقریباً فهرست طول ها و عرض های همه شهرهای بزرگ و اماکن را شامل می‌شود.

 

مقاله استخراج تاریخ الیهود و اعیادهم: رساله کوتاهی است درباره تقویم یهود و قواعدی را برای طول متوسط ماه و خورشید بر مبنای این تقویم برای تعیین نخستین روز سال در بردارد همچنین مطالبی در مورد دوره کبیسه گیری نوزده ساله قمری، تاریخ خلق آدم، مبداء گاه شماری سلوکی (ذوالقرنی) و مقایسه مقارنه ها و مقابله های ماه و خورشید بر اساس گاه شماری یهودی دارد.

 

کتابهایی راجع به اسطرلاب: خوارزمی دو کتاب راجع به اسطرلاب نوشته است. یکی کتاب «عمل الاسطرلاب» درباره چگونگی ساختن اسطرلاب و دیگری «العمل بالاسطرلاب» درباره چگونگی به کار بردن اسطرلاب. در این دو اثر از حل مسائل نجومی گوناگون به وسیله اسطرلات سخن رفته است. مثلا” تعیین ارتفاع خورشید و طول و عرض جغرافیایی نقطه ای از زمین.

 

کتاب الرخامه: این کتاب در مورد ساعت آفتابی افقی و تعیین اوقات نماز بوده است که بعدها اساس و پایه محاسبات مثلثات کروی قرار گرفت.

 در ایران زادروز این دانشمند و ریاضیدان بزرگ به نام روز فناوری اطلاعات نام گرفته است.