روز معمار ،سالروز بزرگداشت شیخ بهایی

به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سیما ،امروز مصادف است با بزرگداشت بهاءالدین محمد بن حسین عاملی که با نام شیخ بهائی شناخته می‌شود. وی متولد هفدهم ذی الحجه سال ۹۵۳ هجری قمری در بعلبک در منطقه جبل عامل لبنان است که در ۱۰ سالگی به همراه پدر خویش که از علمای بزرگ شیعه و شاگرد شهید ثانی بوده، به ایران آمده و در قزوین که در آن زمان محل اجتماع علمای اسلام بوده، سکنی گزیده است.

تاریخچه روز معماری در ایران

در سال ۱۳۸۳ انجمن مفاخر معماری ایران در روز ۳ اردیبهشت مصادف با سالروز تولد شیخ بهایی مراسمی را برپا کرد و پیشنهاد داد تا این روز به نام روز معماری شناخته‌ شود. این مراسم در سال ۱۳۸۴ و پس از آن نیز تکرار شد و هم‌اکنون این تاریخ به نام روز معماری نیز شناخته می‌شود.

معمار (Architect) کیست؟
معمار کسی است که نقشه کشی، طراحی، و به طور کلی معماری ساختمان‌ها را ایفا می‌کند. طراح اوست و نظارت مستقیم بر فعالیت دیگر مهندسان عمران، تأسیسات الکتریکی، تأسیسات مکانیکی دارد. در واقع معمار ناظر نهایی و هماهنگ کننده کلیه نقشه‌های یک بنا شامل نقشه‌های معماری و طراحی، نقشه‌های محاسبات سازه‌ای و نقشه‌های تاسیساتی است.‌
در گذشته به جای کلمه معمار، از مهراز استفاده می‌کردند. معمار فردی است که تفکرات ناب و خلاقانه خود را بر اساس تعاریف مختلف با توجه به فرهنگ سبک معماری منطقه، اقلیم، دید و منظر مناسب، کاربری فضا و فاکتورهای مهم دیگری اتود می‌زند.
در واقع معمار، مانند همه افراد دیگر، تخیلاتی دارد ولی با این تفاوت که می‌تواند این تخیلات خود را به عرصه ظهور برساند. تفاوت معماران نیز در قدرت تخیل، و همچنین توانایی آنان برای تحقق بخشیدن به آن است. معماری علمی است که با تکیه بر مضامین علمی و حرکت در مسیر خلاقیت هنری سعی در بهبود شرایط زندگی برای آحاد جامعه دارد و در واقع یک معمار، باید در تمامی زمینه‌های علمی و هنری خبره باشد تا بتواند اثری درخور توجه از خود به جا بگذارد.

معماری (Architecture) چیست؟
معماری به عنوان یکی از قدیمی ترین علوم، از پیشینه‌ای کهن برخوردار است. از زمانی که انسان پا به عرصه حیات نهاد، خود را آغاز نمود و تا به امروز پا به پای بشر و سایر پدیده‌های بشری روند تکاملی خود را طی کرده و دگرگونی‌های بسیاری را به خود دیده و به واسطه همین دگرگونی ها در طی زمان تعاریف آن نیز تغییر کرده است. معماری پدیده‌ای است که طی هزاران سال وجود داشته است و نمونه‌های آن به شکل بناها و ساختمان‌های متعدد در جهان پراکنده است.

واژه معماری در دو معنای وابسته به کار می‌رود:
معماری به عنوان فرآیند ساماندهی فضا که اسم معنا شمرده شده است و به یک فعالیت آفرینشگر (خلاقانه) آدمی توجه دارد و بر پایه‌ی علمی – تجربی، هنر و فناوری ساخت، پدید می‌آید. این برداشت بیشتر از سوی معماران صورت می‌گیرد.
معماری به عنوان دستاورد ساماندهی فضا یا اثر معماری که اسم ذات شمرده شده است و به ساختمان‌هایی اشاره دارد که پیش از ساخت آنها این فرایند پیموده شده است. این برداشت بیشتر از سوی باستان شناسان و مورخین معماری به کار می‌رود.
اولین تعریف معماری که در دایره‌المعارف معماری به آن استناد می‌شود و تعریف دانشگاهی محسوب می‌شود، متعلق به جان راسکین است. که در کتاب خود معماری را چنین تعریف کرده است. معماری هنر افراشتن و آراستن بنا توسط انسان است. تعریف دیگری که در فرهنگ معماری آمده است مربوط به ویترو یوس معمار معروف رومی است که معماری را چنین تعریف کرده است معماری از نظم، سازواره، آرایش، تناسبات، هماهنگی، قرینگی، پسندیدگی، وایستگی و اقتصاد ناشی و نتیجه می‌شود.

شیخ بهایی کیست؟

شیخ بهایی با نام اصلی بهاءالدین محمد بن حسین عاملی ۸ اسفند ۹۲۵ شمسی در بعلبک (یکی از شهرهای تاریخی کشور لبنان) متولد شد. دوران کودکی‌اش در جبل عامل در ناحیه شام و سوریه در روستایی به نام «جبع» یا «جباع» گذشت. خاندان او از خانواده‌های معروف جبل‌عامل در قرن دهم و یازدهم خورشیدی بوده‌اند. پدر او از شاگردان برجسته شهید ثانی (از بزرگان فقه) بوده است. بهاءالدین محمد در ۱۳ سالگی با خانواده‌اش به ایران مهاجرت کرد. دلیل این مهاجرت؛ یکی آزار و اذیت پدرش عزالدین حسین عاملی که شیعه بود توسط دولت عثمانی و دیگر دعوت شاه طهماسب صفوی از عزالدین برای حضور در ایران بود. آنها در مهاجرت به ایران، وقتی به قزوین رسیدند و آن شهر را مرکز دانشمندان شیعه یافتند، در همین شهر ماندند. وقتی  که بهاءالدین ۱۷ ساله بود (۹۷۰ ق)، پدرش به شیخ‌الاسلامی قزوین از سوی شاه طهماسب منصوب شد. ۱۴ سال بعد، در ۹۸۴ قمری، عزالدین برای زیارت خانه خدا از ایران خارج شد اما در بحرین درگذشت. بهاءالدین محمد که نزد پدر و دیگر دانشمندان زمان خود تعلیم دیده بود کم کم به شخصیت بزرگی تبدیل شد. شخصیت علمی و ادبی و اخلاق او باعث شد تا از ۴۳ سالگی شیخ‌الاسلام اصفهان شود و هنگامی که در ۱۰۰۶ قمری پایتخت از قزوین به اصفهان منتقل شد، او از ۵۳ سالگی تا آخر عمر (۷۵ سالگی) منصب شیخ‌الاسلامی پایتخت صفوی را در دربار مقتدرترین شاه صفوی، شاه عباس اول بر عهده داشته باشد. 

شیخ بهایی؛ حکیم، فقیه، عارف، منجم، ریاضیدان، شاعر، ادیب، مورخ و دانشمند نامدار قرن دهم و یازدهم هجری؛ در دانش‌های فلسفه، منطق، هیئت و ریاضیات تبحر داشت و در حدود ۹۵ کتاب و رساله در سیاست، حدیث، ریاضی، اخلاق، نجوم، عرفان، فقه، مهندسی ، هنر و فیزیک  از او بر جای مانده‌است. 

آثار شیخ بهایی

از شیخ آثار و تالیف‌های بسیاری در علوم گوناگون بر جای مانده و نام بیش از یک‌صد اثر وی در کتاب‌ها ذکر شده است که بعضی از آن‌ها عبارت‌اند از: “نان و حلوا”، “شیر و شکر”، “جامع عباسی”، “کشکول”، “تشریح الافلاک”، “خلاصه‌الحساب”، “فوائد‌الصمدیه”، “موش و گربه” و “حبل‌المتین فی احکام” (با کسره الف) احکام (با فتحه الف) دین.

این دانشمند بزرگ در زمینه معماری نیز منشاء آثار گران‌قدری شد که عمده‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از: مسجد امام، حمام شیخ، ساعت شاخص اوقات شرعی، شهر نجف آباد و هم‌چنین طرح تقسیم آب زاینده‌رود.

در عرف مردم ایران، شیخ بهائی به مهارت در ریاضی و معماری و مهندسی معروف بوده و هنوز هم به همین صفت معروف است، چنانکه معماری مسجد امام اصفهان و مهندسی حصار نجف را به او نسبت می دهند.

و نیز شاخصی برای تعیین اوقات شبانه روز از روی سایه آفتاب یا به اصطلاح فنی، ساعت آفتاب یا صفحه آفتابی و یا ساعت ظلی در مغرب مسجد امام (مسجد شاه سابق) در اصفهان هست که می گویند وی ساخته است.

در احاطه وی در مهندسی مساحی تردید نیست و بهترین نمونه که هنوز در میان است، نخست تقسیم آب زاینده رود به محلات اصفهان و قرای مجاور رودخانه است که معروف است هیئتی در آن زمان از جانب شاه عباس به ریاست شیخ بهائی مأمور شده و ترتیب بسیار دقیق و درستی با منتهای عدالت و دقت علمی در باب حق آب هر ده و آبادی و محله و بردن آب و ساختن مادیها داده اند که هنوز به همان ترتیب معمول است و اصل طومار آن در اصفهان هست.

دیگر از کارهای علمی که به بهائی نسبت می دهند طرح ریزی کاریز نجف آباد اصفهان است که به نام قنات زرین کمر، یکی از بزرگترین کاریزهای ایران است و از مظهر قنات تا انتهای آبخور آن 9 فرسنگ است و به 11 جوی بسیار بزرگ تقسیم می شود و طرح ریزی این کاریز را نیز از مرحوم بهائی می دانند.

 تعیین سمت قبله مسجد امام به مقیاس چهل درجه انحراف غربی از نقطه جنوب و خاتمه دادن به یک سلسله اختلاف نظر بود که مفتیان ابتدای عهد صفوی راجع به تشخیص قبله عراقین در مدت یک قرن و نیم اختلاف داشته اند.

یکی دیگر از کارهای شگفت که به بهائی نسبت می دهند، ساختمان گلخن گرمابه ای که هنوز در اصفهان مانده و به حمام شیخ بهائی یا حمام شیخ معروف است و آن حمام در میان مسجد جامع و هارونیه در بازار کهنه نزدیک بقعه معروف به درب امام واقع است.و مردم اصفهان از دیر باز همواره عقیده داشته اند که گلخن آن گرمابه را بهائی چنان ساخته که با شمعی گرم می شد و در زیر پاتیل گلخن فضای تهی تعبیه کرده و شمعی افروخته در میان آن گذاشته و آن فضا را بسته بود و شمع تا مدتهای مدید همچنان می سوخت و آب حمام بدان وسیله گرم می شد و خود گفته بود که اگر روزی آن فضا را بشکافند،شمع خاموش خواهد شد و گلخن از کار می افتد و چون پس از مدتی به تعمیر گرمابه پرداختند و آن محوطه را شکافتند، فوراً شمع خاموش شد و دیگر از آن پس نتوانستند بسازند. همچنین طراحی منار جنبان اصفهان که هم اکنون نیز پا برجاست به او نسبت داده می شود.

از مفاخر و کارهای برجسته شیخ بهائی طراحی بقعه امیرالمومنین در نجف اشرف، ساخت دیوار قدیمی این شهر، ساخت منار جنبان اصفهان، طراحی مسجد شاه لطف الله اصفهان، تقسیم بندی آب زاینده رود و سخت گلخن حمام اصفهان که توسط یک شمع گرم می شد از اقدامات مهم معماری و مهندسی ایشان است.

نقش چهار گلدسته اطراف گنبد از هنرهای معماری این عالم ربانی بوده است و تقارن آنها به گونه ای طراح شده که علیرغم فاصله طولانی از یکدیگر به صورت دو گلدسته در کنار گنبد به چشم می خورند.

 ابتکارات جالب شیخ بهائی :

تقسیم آب زاینده‌رود

نخستین کار جالب او تقسیم صحیح و طریقهٔ مهندسی آب زاینده‌رود به محله‌ها و باغات شهر اصفهان بود‌. او با محاسبهٔ دقیق و به دست آوردن آمار بارندگی مناطق مختلف اصفهان‌، حومه و کوهستان‌های اطراف و همچنین سرچشمهٔ زاینده‌رود‌، طرح دقیق نهر‌ها و شیب و عرض جویبار‌ها و سهم استفادهٔ آب هر باغ و محله و منزل‌، به اختلاف چندین سالهٔ مردم این منطقه پایان داد‌.

این منطقه تا قبل از تقسیم آب همیشه در حال نزاع و جنگ و خونریزی قبیله‌ای برای تقسیم آب بود و با این کار شیخ بهائی‌، این گرفتاری برای همیشه حل شد‌.شیخ بهائی طرز تقسیم‌بندی جریان آب زاینده‌رود را با توجه به محاسبات خیلی دقیق به ۳۳ سهم تقسیم نمود که هر سهم معادل ۵ شبانه‌روز قسمتی از آب رودخانه است که باید آب موجود در رودخانه به هر محله سرازیر شود که امروزه با نصب دستگاه‌های مختلف آب‌سنج‌ها‌، در نقاط زاینده‌رود به‌‌ همان نتیجه رسیده‌اند که او در ۴۲۰ سال قبل رسیده بود‌.

ساخت مسجد چهارباغ روی لجنزار

کار مهم دیگر شیخ بهائی بنای مسجد مشهور چهارباغ است که چون در مسیر یکی از کانال‌های آب زاینده‌رود قرار داشت و امکان نداشت که روی آن همه لجن و آب‌، ساختمان عظیم و سنگی ساخته شود و ساختمان‌، با خطر ریزش مواجه می‌شد‌، شیخ بهائی دست به ابتکار جالبی زد‌.شیخ برای انجام این کار پیشنهاد کرد که ابتدا‌، مقدار زیادی زغال چوب به ضخامت ۲ متر در سرتاسر پی ساختمان پخش کنند و پس از کوبیدن زغال در کف پی‌ها روی آن را با ساروج و شفته پر کرده و پی‌های ساختمان را روی ساروج و شفته‌، قرار دهند‌.از آن‌جا که هر چه ملات‌، بیشتر پا بخورد‌، چسبندگی گل بهتر شده و خوب عمل می‌آید از این لحاظ به دستور شیخ بهائی ابتکاری برای هر چه بیشتر پا زدن گل‌ها به کار برده شد که ملات بنای مسجد هر روز زیر پای مردم و کودکان اهل اصفهان بلاوقفه پا بخورد و با هم مخلوط شود‌.ابتکار شیخ بهائی این بود که دستور داد هر روز صبح چند سکه طلا را در خاک ملات‌ها بریزند و سپس گل درست کنند و به مردم اطلاع دهند که بیایند و سکه‌ها را برای خود بیابند‌.مردم‌، گروه گروه گل ملات‌ها را از صبح لگدمال کرده و تا غروب‌، تعدادی سکه برای خود پیدا می‌کردند و با این روش گل ملات‌ها کاملاً عمل می‌آمد‌؛ یعنی همین کاری که امروزه هم برای گل خاک رس کاشی‌سازی با ماشین‌های مکانیکی مخلوط‌کن انجام می‌گیرد‌ (البته امروزه‌، این بنا به مدرسهٔ چهارباغ‌، مشهور است) ‌.روش ساخت گل مخصوص شیخ بهائی برای بنای ساختمان‌های عظیم روی مرداب‌ها و لجنزارها‌، بعد‌ها مورد توجه اروپاییان قرار گرفت و آن‌ها هم برای ساختن ساختمان‌های خود از این روش جالب استفاده ‌کردند و ساختمان‌های عظیم خود را با این روش ساختند و هنوز هم در بعضی از نقاط به همین روش عمل می‌کنند‌.

 گرمابهٔ شیخ بهائی

ماجرای حمام شیخ بهایی و گرم نگه داشتن آب آن‌، با یک شمع‌، به رازی حل‌نشدنی در تاریخ تبدیل شده بود که با کنکاش‌های پی در پی بالاخره راز این حمام ۳۰۰ ساله کشف شد‌.شیخ بهائی با استفاده از طلا که رسانایی بالا و در انتقال گرما نقش مؤثری دارد‌، منبع این حمام را ساخت و به دلیل استفاده از طلا و جلوگیری از سرقت آن‌، راز ساخت آن را پنهان نگه داشت‌. یکی دیگر از کارهای شیخ بهائی ساختن گرمابه‌ای است که به احتمال نزدیک به یقین از روی ایدهٔ شمع خودکار احمدبن موسی بن شاکر خراسانی ساخته شده است‌. تأمین مایع سوخت‌، در زمان شیخ بهائی با یک لولهٔ زیرزمینی به عصار خانهٔ جنب حمام وصل شده بود و با تولید روغن‌های کرچک‌، کنجد و روغن‌های سوختی دیگر که در محل روغن‌کشی می‌شده‌، تأمین می‌گردید‌.روی شمع ظرف لگن مسی بوده که حجم آبی را برابر با ۳ و یا ۴ سطل گنجایش داشته و مرتباً در شبانه‌روز گرم بوده و آب آن برای کسانی که از شستشو فراغت یافته و سربینهٔ حمام قسمت خروجی نزدیک در کار گذاشته و جاسازی کرده بودند‌.دستگاه را حدوداً اواخر حکومت زندیه از زیر زمین بیرون آوردند و به خارج از ایران منتقل کردند‌. تقریباً کار این دستگاه شبیه آبگرمکن‌های گازیِ دیواری است که آب را سریع گرم می‌کند‌.

 ابداع شهر نجف‌آباد

در دورهٔ صفوی شهر نجف‌آباد با طرح شیخ بهائی و به پیشنهاد او به عنوان یک شهر جدید احداث شده است‌. در مورد انگیزهٔ ایجاد شهر نجف‌آباد نظرات مختلفی وجود دارد و مشهور‌ترین این نظرات اینست که‌، نذورات و عایدات موقوفات منطقهٔ اصفهان‌، با کاروانی از اصفهان به سوی نجف اشرف می‌رفت که پس از پیمودن ۲۵ کیلومتر از حرکت باز ایستاد و دیگر پیش نرفت‌.شیخ بهائی چاره را در این دید که با اذن شاه‌عباس‌، محمولات شتران را هزینهٔ بنای شهری کنند به نام نجف‌آباد‌.

راجر سیوری در کتاب خود می‌نویسد: شاه‌عباس و طراح اصلی او شیخ بهائی با ایجاد شبکه‌های کامل آبیاری و ارتباطی و بنیان نهادن شهر بازرگانی و پررونق نجف‌آباد در ۲۵ کیلومتری غرب اصفهان برای تهیهٔ آذوقهٔ شهر (اصفهان) زیربنای زراعی استواری برای پایتخت جدید فراهم آورد‌.سابقهٔ تهیهٔ مایحتاج خوراکی اصفهانی‌ها مانند: گوشت‌، میوه و لبنیات از نجف‌آباد که اکنون نیز کم و بیش دیده می‌شود‌، این نظر را تأیید می‌کند‌. نجف‌آباد نقشهٔ معماری و شهرسازی پیشرفته‌ای دارد که گفته می‌شود نقشهٔ اصلی آن از سوی شیخ بهائی ترسیم شده است و در موزهٔ شهر لیسبون پایتخت پرتغال نگهداری می‌شود‌.

ماجرای ابداع نان سنگک توسط شیخ بهائی

در سرزمین کهن ایران، بر اثر تجربه‌ها و اعمال سلیقه‌ها در طول سالیان دراز تاریخ، غذا‌ها و پختنی‌های گوناگون رسم شده و بوجود آمده که در نزد بسیاری از کشورهای دیگر و حتی مردم سرزمین ما، این غذا‌ها به عنوان غذاهای ملی و سنتی معروف شده‌اند.نان سنگک از نظر مزه، طعم، هضم و بهداشت و سلا‌مت یکی از بهترین نان‌های ایرانی است که مورد توجه خانواده مخصوصا در ماه مبارک رمضان قرار دارد. ویژگی این نان پخت آن روی سنگ ریزه‌های داغ است که به کیفیت آن می‌افزاید.

در تقویم سالنمای کمیته ‌نانوایان تهران (در ۱۹ اردیبهشت سال ۱۳۲۶ شمسی در تهران چاپ شده) درباره‌ تاریخچه و چگونگی پیدایش نانوایی و نان سنگک این گونه آمده است:

“شاه عباس برای رفاه حال طبقات تهی‌دست و لشگریان خود که غالباً در سفر احتیاج به نان و خورش موقت و فوری داشتند و لازم بود به هر شهری می‌رسند نانواهایی باشند که بتوانند به قدر مصرف سربازان نان تهیه نمایند و غذایی باشد که خورش نان قرار دهند،

درصدد چاره برآمد و حل این مشکل را از” شیخ بهائی “که از اجلّه‌ علما و دانشمندان ایران بود خواست. شیخ بهائی نیز با تفکر و تعمق تنور سنگکی را ابداع نمود.”

در تاریخ آمده که مخترع نان سنگک و شکل تنور آن شیخ بهائی از علما و دانشمندان قرن دهم هجری بوده است. این اختراع به قدری با دقت و هوشیاری طراحی و عملی شده که پس از گذشت چند صد سال هنوز به‌‌ همان صورت اولیه پخته می‌شود و نانی که از تنور سنگکی بدست می‌آید، محبوب‌ترین نان ایرانی است.

درگذشت شیخ بهایی
شیخ بهایی برابر با تاریخ شوال ۱۰۳۰ یا ۱۰۳۱ هجری قمری در اصفهان درگذشت و بنا بر وصیت خودش پیکر او را به مشهد برده و جنب موزه آستان قدس در جوار مرقد مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا علیه السلام دفن کردند.