کشتی صحرا، سوار بر موج اقتصاد مقاومتی

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز گلستان؛ زندگی در بیابان هنر زنان و مردانی است که با فرهنگ عشایری قرن‌ها سرزمین ایران را حفظ کرده وسربلند نگه داشته اند.

شتر و ساربان شتر‌ها در بیابان نقش لوکوموتیو امروز را در حمل و نقل قدیم داشت.

جاده ابریشم به عنوان پل اتصال اقتصاد شرق و غرب دنیای قدیم یک جاده‌ای دست ساز نبود و نمی‌توان در مسیر طولانی عرض کوچکی از آن یافت  بلکه جاده‌ای به وسعت یک بیابان بود که هر چند فرسخ به چاه آبی یا کاروانسرایی می‌رسید.

سفر مارک و پلو به چین در راستای همین جاده ابریشم بود، البته وجود شتر امروزه برای کودکان شمال کشور که در منطقه شهری و سرسبز زندگی می‌کنند کمی عجیب به نظر می‌آید، زیرا با شروع قرن بیستم دیگر از شتر‌ها برای حمل و نقل بار و انسان استفاده نمی‌شود و تنها از شیر و گوشت و کرک آن استفاده می‌شود.

این مطالب نگارنده را به یاد درس صحرا نورد در کتاب فارسی دوران ابتدایی می‌اندازد که نشان دهنده توجه مسئولان آموزش و پرورش به اهمیت آشنایی کودکان با این حیوان بومی ایران دارد.

شُتُر یا اُشتر را که در زبان پهلوی (ushtar) می‌گفتند حیوانی است نیرومند و تنومند با توش و توان بالا از خانواده شتران؛ شبه نشخوار کننده و با دست و گردنی دراز. بر پشت خود یک یا دو کوهان دارد که ساختارش از پیه و چربی است که شتر‌های یک کوهان با قدی بلند برای بیابان مناسب است و شتر‌های دو کوهان یا جفت کوهان (شبیه جفت دفرانسیل) با ارتفاع کمتر برای کوهستان ،که مغول‌ها بیشتر استفاده می‌کردند.

البته شتر‌های دیگری هم در قاره آمریکای جنوبی بنام لاما وجود دارد که کوهان ندارد، اما برای زندگی در مناطق مرتفع کوهستانی بسیار مناسب است و برای انسان‌ها بار می‌برد و انسان‌ها گوشت مورد نیاز خود را از آن تامین می‌کنند.

در دین اسلام گوشت او حلال است. اما ذبح آن با دیگر جانوران حلال گوشت متفاوت است و آن را نحر (بریدن گلو) می‌کنند و اگر سر آن را مانند گوسفند پیش از نحر ببرند گوشت آن حلال نیست. شیرش نیز نوشیده می‌شود و پشم و پوستش نیز برای ریسندگی و پارچه‌بافی و کفش‌دوزی کاربرد دارد. (wikipedia)

پرورش این حیوان امروزه به یکی از ظرفیت‌های اقتصادی کم و بیش پنهان دشت‌های جلگه‌ای شمال استان تبدیل شده است. بخاطر اهمیت نقش آن در اقتصاد صحرا نشینان هر واحد آن به نفر شمرده می‌شود.

پرورش سنتی شتر بخشی از اقتصاد زندگی مردم ترکمن مناطق شمالی گلستان از جمله شهرستان‌های گنبدکاووس، آق قلا، ترکمن و گمیشان تا اینچه برون را تشکیل می‌دهد.

به گفته رحمت اله سمیعی، معاون بهبود تولیدات دامی جهاد کشاورزی گلستان در حال حاضر بیش از ۸هزار نفر شتر در گلستان پرورش داده می‌شود و گلستان رتبه سوم کشوری پرورش این دام را دارد که این آمار ده سال پیش حدود ۴ هزار نفر بود.

وی می‌گوید: حدود ۸۰۰بهره بردار در آمد زندگی خود را از پرورش شتر تامین می‌کنند.

سمیعی می‌افزاید: ۸هزار نفر شتر استان سالانه ۲۰۰۰تن شیر و ۸۰۰تُن گوشت تولید می‌کنند و اجرای طرح توسعه صنعت شتر، خدمات رسانی و تغذیه کمکی گله ها، اصلاح ژنتیکی و مدیریت تولید مثل، ارتقاء سطح دانش گله داران، تشکیل تعاونی‌های شترداران از برنامه‌های معاونت امور دام جهاد کشاورزی برای توسعه صنعت شتر داری استان است.

الیاسیان کارشناس دام جهاد کشاورزی گلستان می‌گوید: شتر‌های استان گلستان تنها نژاد شیری شتر‌های کشور است و شیر، کرک و بچه شتر سه منبع اصلی درآمد این صنعت است که هر دو سال یکبار نصیب شترداران می‌شود.

الیاسیان می‌افزاید: شتر به علت مصرف کم علوفه خصوصا مصرف خارشتر بازدهی خوبی در دشت‌های شمال گلستان دارد و با بارش های خوب زمستان امسال پیش بینی می شود تابستان سال آینده مراتع پربار خارشتر در گلستان داشته باشیم.

مدیر امور دام جهاد کشاورزی گلستان می‌گوید: پرورش هر شتر در مقایسه با پرورش گاو بسیار اقتصادی‌تر است.

عبدالغفار تخله می‌افزاید: اگر هر یک راس گاو شیری روزی ۲۰کیلوگرم شیر تولید کند و دامدار هر کیلو گرم شیر را ۶هزار و ۵۰۰تومان بفروشد باید روزانه ۲۰کیلوگرم خوراک یعنی ۱۳۰هزار تومان هزینه کند، اما هر یک راس شتر ماده که از علوفه بیابان تغذیه می‌کند روزانه ۷کیلوگرم شیر تولید می‌کند که هر کیلو گرم شیر را به قیمت ۲۵هزار تومان می‌فروشند  اما هزینه خوراک آن یک سوم در آمد است و دامدار از فروش شیر ۷۰درصد سود می‌کند.

وی می‌ گوید: قیمت گوشت شتر هم مانند گوشت گاو است و هزینه‌های نگهداری، تغذیه و داروی آن در مقایسه با گاو بسیار کمتر است و در مقایسه با گوسفند شتر درآمد خیلی بیشتری دارد.

جهاد کشاورزی استان از سال۱۳۹۰ با سرشماری شتر‌های استان این موجود پر فایده را جزو دام‌های سنگین محسوب و طرح‌های حمایتی خود را آغاز کرد و طبق برنامه پنج ساله در سال۹۰ قرار بود تعداد شتر‌های گلستان به ۱۰هزار نفر برسد.

مدیریت دولت بر پرورش شتر

خرسند نیا، کارشناس امور دام جهادکشاورزی گلستان می‌گوید: پلاک کوبی گوش شتر‌ها بخشی از طرح سرشماری شتر‌های استان است که برخی از صاحبان شتر بخاطر ترس از پرداخت مالیات، شناسایی شدن صاحب دام تصادف کرده در جاده به عنوان مقصر از آن طفره می‌روند از طرفی به علت کوچک بودن گوش شتر برخی پلاک‌ها هنگام چرای شتر به خار‌های بیابان گیر می‌کند و کنده می‌شود.

اگر در صبح سرد زمستان  از جاده‌های کم عرض شمال آق قلا، گنبد کاووس، بندر ترکمن، گمیشان، اینچه برون و مراوه تپه بگذری دسته‌های چند ده تایی از شتر‌های پراکنده در دشت را می‌بینی که پسری با پای پیاده یا با موتور سیکلت تریل از آنها مراقبت می‌کند.

به سراغ نور محمد یکی از صاحبان شتر‌ها می‌رویم ،او می‌گوید: از قدیم شتر‌های استان متعلق به چهار طایفه ترکمن بود که هر طایفه نشانه‌های مخصوص خودش را بر روی گوش و گردن دام خودش قرار می‌داد و قابل شناسایی بود.

به گفته نور محمد از پرورش دهندگان شتر در روستای دیگچه گنبد کاووس، تعاونی شتر داران تنها ۱۰کیلوگرم تا ۱۵کیلوگرم سبوس با قیمت یارانه‌ای برای هر شتر تامین می‌کند که بسیار کم است. همچنین کارگران ساربان گله‌های عضو تعاونی را به سختی تحت پوشش بیمه قرار می‌دهد.

نور محمد که ۲۵نفر شتر دارد تنها توانسته یک نفر از ۳کارگر خود را بیمه تامین اجتماعی کن، اما سه کارگر دیگر او هنوز بیمه نیستند.

نور محمد می‌گوید:تعاونی ما ۴۵عضو دارد و حدود ۹۰نفر هم غیرعضو هستند که در صورت افزایش حمایت‌های دولتی اعضاء تعاونی‌ها هم بیشتر خواهند شد.

تغذیه شتر

شتر در طبیعت از گیاهان خودرو مثل کنگر، خارشتر و برگ گز تغذیه می‌کند و به این علت نگهداری آن کم هزینه است.

شهابی یک پرورش دهنده دیگر نیز می‌گوید: هر چقدر شتر علوفه خشک بیشتری مصرف کند، غلظت و کیفیت دوغ و شیرش زیاد می‌شود.

وی می‌افزاید: شتر کم هزینه بوده، آب بسیار اندکی می‌خورد و مقاومت زیادی در برابر گرما دارد و این مسائل سوددهی پرورش این حیوان را افزایش داده است.

اگر چه بخش اعظم خوراک شتر از دانه جو و کاه جو و گندم ذخیره شده دامداران تشکیل می‌شود در ۴ماه از سال هم (دی ماه تا اردیبهشت) شتر به مرتع نیاز دارد تا آزادانه در بیابان‌های مرتعی چرا کند.

البته به علت کاهش تولیدپنبه، پنبه دانه دیگر در سبد غذایی شتر‌ها نیست (شتر در خواب بیند پنبه دانه).

نورمحمد می‌گوید: هر شتر برای زمستان گذرانی حداقل به یک هکتار مرتع نیاز دارد و تعاونی‌ها باید برای تامین نیاز سالانه شترداران همکاری کنند تا بتوانیم این صنعت را توسعه بدهیم.

وی می‌گوید: خوشبختانه شتر در فصل زمستان با چرای آزادانه در مراتع مزاحمتی برای کشاورزان و به خصوص کلزاکاران ایجاد نمی‌کند.

البته امسال آزاد بودن شتر‌ها خطرساز شد. در چند مورد تصادف شبانه شتر با خودرو که در مسیر جاده آق قبلا به بندر ترکمن و بندر ترکمن به گمیشان رخ داد ۳نفر از اعضای یک خانواده کشته شدند.

مدیرکل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای گلستان می‌گوید: امسال با آموزش وترویج نصب نوار شب نما روی گردن و شکم شتر‌ها و توصیه به صاحبان شتر برای مراقبت از دام خود تلاش کردیم از بر خورد شتر با خودرو‌ها جلو گیری کنیم.

مهدی میلانی می‌افزاید: نصب تابلو‌های خطر و هشدار دهنده در مسیر‌های روستایی و صحرایی را هم آغاز کرده ایم.

پلیس راه می‌گوید:در صورت تصادف شتر با خودرو به علت وزن زیاد و قد بلند شتر اتاق خودرو‌های سواری له می‌شود و خطر مرگ سرنشینان زیاد است و ما در این صورت صاحب شتر را مقصر معرفی می‌کنیم.

اراز محمد، دهیاری روستایی نزدیک بندر ترکمن می‌گوید: شتر‌ها تنها به امید یافتن آب در کنار جاده به سمت جاده‌ها می‌آیند و اگر دولت مجوز حفر چاه‌هایی کوچک برای آبشخور شتر‌ها در دشت را بدهد شتر‌ها سیراب می‌شوند و به سمت جاده‌های خطر ناک نمی‌آیند و تصادفی هم رخ نخواهد داد.

درآمدزایی شتر

حسین زاده یکی دیگر از پرورش دهنده شتر شهرستان گنبد کاووس می‌گوید: بخشی از درآمد ما از فروش شتر‌های جوان یک تا سه ساله نر برای تهیه گوشت است که در میدان دام گنبد کاووس به فروش می‌رود و هر کدام بین ۱۰۰تا۱۵۰ کیلوگرم گوشت دارد که به قیمت ۱۰۰تا۱۲۰ هزار تومان در قصابی‌های گنبد کاووس، آق قلا و بندر ترکمن به فروش می‌رود.

نورمحمد می‌گوید: از آنجا که قیمت گوشت در خارج از کشور گران است فراهم کردن زمینه صادرات شتر می‌تواند درآمد ارزی بالایی برای کشور به همراه بیاورد.

((((((((((کرک شتر)))))))))))
یکی از منابع تامین نخ برای قالی بافی خصوصا در بین خانواده‌های قالیباف ترکمن است.
البته نخ کرک شتر از قدیم در تهیه لباس و کلاه و شال استفاده می‌شود گران قیمت است، اما برنامه‌ای برای فرآوری و بسته بندی مکانیزه آن وجود ندارد.

شتر در فرهنگ دینی ترکمن‌های گلستان

انجام قربانی در عید قربان بخشی از مناسک مسلمانان است که در بین اهل سنت روستا‌های ترکمن نشین با ذبح شتر به صورت شراکتی یک نفر شتر ۵ساله از طرف ۵تا۷ خانواده مشترک قربانی می‌شود.

خواص گوشت شتر

دکتر مریم ابومردانی متخصص تغذیه می‌گوید: گوشت شتر طبع گرمی دارد منبع بسیار خوبی از مواد مغذی است و از جهت ترکیبات شیمیایی با گوشت سایر دام‌های اهلی مقداری تفاوت دارد. این گوشت در مقایسه با گوشت گاو از میزان پروتئین و چربی کمتری برخوردار است و در مقایسه با سایر گوشت‌های دیگر حاوی سدیم بیشتر و پتاسیم کمتری است.

دکتر ابومردانی می‌افزاید: کوهان شتر چربی خالص بوده و تقریبا ۸۲درصد از وزن کل چربی بدن شتر را تشکیل می‌دهد.

از گوشت شتر در تهیه انواع خورشت، آبگوشت و خوراک استفاده می‌شود. دل، جگر، قلوه، مغز، زبان و دیگر احشای این حیوان نیز از نظر ارزش تغذیه‌ای تقریبا مانند دیگر دام‌های اهلی است.

وی می‌گوید: گوشت شتر‌های کم‌سن و سال که بین یک تا ۳ساله هستند از جهت مزه، طعم و نرمی شبیه گوشت گوساله است.

خواص شیر شتر

شیر شتر نه تنها به حفظ سلامتتان کمک می‌کند بلکه در صورت ابتلا به هر بیماری، مانند یک دارو نیز عمل می‌کند.

دکتر ابومردانی می‌گوید: شیر شتر حاوی کلیه مواد مغذی ضروری مانند پروتئین، کلسیم، کربوهیدرات، قند طبیعی، فیبر، آهن، منیزیم، ویتامین‌های فراوان است که تمام این مواد مغذی به سلامت و زیبایی کمک می‌کند.

کمک به کنترل دیابت و بهبود حساسیت به انسولین

این متخصص تغذیه می‌افزاید: نوشیدن شیر شتر باعث کاهش قند خون و بهبود حساسیت به انسولین در افراد مبتلا به دیابت نوع ۱ و ۲ می‌شود و فیبر زیاد شیر شتر می‌تواند به کنترل قند خون کمک می‌کند و از آنجا که سرشار از پروتئین است و چربی کمی دارد، به کاهش وزن اضافی و کاهش سطح کلسترول بد کمک می‌کند.

اکسیری ناب برای کودکان مبتلا به اوتیسم

وی می‌گوید: شیر شتر یک نوش‌دارو برای اوتیسم است که به جلوگیری از علائم آن در کودکان کمک می‌کند و خاصیت آنتی‌اکسیدانی موجود در شیر شتر می‌تواند به از بین بردن اوتیسم کمک کند.

ابومردانی می‌افزاید: شیر شتر، راز استخوان‌های سالم است، زیرا به خاطر داشتن ویتامین سی و کمک به کلاژن سازی به تقویت استخوان‌ها کمک می‌کند، همچنین کلسیم موجود در آن می‌تواند استخوان‌ها را تقویت کرده و مسکن درد مفاصل است.

به گفته دکتر ابومردانی همچنین شیر شتر یک نوشیدنی برای جوانی و شادابی و زیبایی پوست است و به پاکسازی خون، سالم نگه داشتن کبد و بهبود هضم کمک می‌کند که همه‌ی این عوامل باعث بهبود سلامت پوست انسان می‌شوند.

سمیعی معاون امور دام جهاد کشاورزی استان درباره جمع آوری شیر شتر می‌گوید: مرکز جمع‌آوری شیر شتر را در استان راه‌اندازی کرده‌ایم و از پرورش‌دهندگان محصولاتشان خریداری می‌شود، اما بسته‌بندی به صورت سنتی است و عمده محصولی که تولید می‌شود به استان‌های دیگر از جمله تهران، مشهد و تبریز فرستاده می‌شود و درآمدزایی خوبی برای شترداران داشته است و برای این‌که ارزش افزوده محصول از استان خارج نشود باید واحد‌های فراوری مخصوص شیر شتر در منطقه ایجاد کنیم.

وی می‌افزاید: برای توسعه صنعت پرورش شتر نیازمند حمایت و مساعدت بانک‌های استان هستیم، علاوه بر استقبال از سرمایه گذاران، احداث کارگاه‌های کوچک محلی بسته بندی شیر و دوغ با طعم‌های مختلف هم به توسعه شترداری در استان کمک می‌کند.

سمیعی همچنین پیشنهاد کرد که کارخانه‌های بزرگ فرآورده‌های لبنی گلستان بخشی از خط تولید خود را برای بسته بندی و فرآوری شیر شتر تجهیز کنند.

ضعف برنامه‌های اصلاح نژادی پرورش شتر

نورمحمد می‌گوید:فصل جفت گیری شتر در پاییز و زمستان و بخشی از گله با شتر‌های نر گله خودم آبستن شده، ولی تا کنون از برنامه‌های اصلاح نژادی جهاد کشاورزی بهره‌مند نشده ایم. دوران آبستنی شتر یک سال طول می‌کشد.

وجود تعاونی‌های شتر داران و تعداد مناسب شتر ظرفیت گردشگری مناسبی برای استان گلستان ایجاد کرده که هم به یاد قدم در دشت‌های استان شتر سواری کنند و هم از شیر و گوشت و شال و کلاه و جوراب قالیچه‌هایی که با کرک شتر بافته شده سوغات ببرند.

برگزاری مسابقات شتر دوانی هم یک بار در سال۱۳۹۷ در بندر ترکمن برگزار شد مانند مسابقات اسبدوانی جاذبه خوبی برای گردشگران دارد.

اینهمه ظرفیت اقتصادی در یک جا واقعا شگفت انگیز است و همین شگفت انگیزی نشان از موفقیت اقتصاد مقاومتی پرورش شتر دارد.

نتیجه

گلستان به عنوان سومین رتبه پرورش شتر کشور و تنها تولیدکننده شیر شتر با ظرفیت‌های فراوان دشت‌های کم آب شمالی نیازمند برنامه‌ای همه جانبه و مدون برپایه فرهنگ بومی مردم منطقه است تا ضمن افزایش تولید با بسته بندی و بازاریابی صحیح از این نعمت خدا دادی برای تقویت اقتصادمقاومتی استفاده کند.

سردبیر: سیدحسین حسینی