حاشیه نشینی ؛ تقلا برای زندگی بهتر

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز خوزستان ؛ آن سوی هیاهوی شهر ، اندکی دورتر ، مردمانی زندگی می‌کنند که به امید روزگاری بهتر ، خانه و سرپناه خود را رها کرده و از روستاها یا شهر‌های کوچک ، راهی شهر‌های بزرگ شدند .

اما شهر  با همه افسونگری اش ، روی خوش به آن‌ها نشان نداد و نه تنها روزگار بهتری نیافتند ، بلکه هر آنچه را هم که داشتند ، از کف دادند و مجبور شدند به جای شهرنشینی ، حاشیه‌نشینی اختیار کنند .

زمین‌های چسبیده بر پیکره شهر که به لحاظ قانونی جزء محدوده شهر به حساب نمی‌آیند ، اما از نظر اقتصادی به شهر وابسته اند را حاشیه، بافت ناکارآمد یا سکونت گاه‌های غیررسمی می نامند .

حاشیه نشینی  از جنبـه هـای اجتماعی و فرهنگی  بر شهر تأثیر می‌گذارد و از آن تأثیر مـی پذیرد.

حاشیه نشینی ؛ آتشی زیر خاکستر

نسرین بریهی ، مادری ۵۰ ساله است که ۶ فرزند دارد.

او و خانواده اش ۲۰ سالی می‌شود که دریکی از محلات حاشیه اهواز (کوی سیاحی) زندگی می‌کنند.

نسرین ، گرانی اجاره بها درمرکز شهر  را ، دلیل سکونت خود در این محله عنوان کرد.

به همراه او به کوچه پس کوچه‌های کوی سیاحی رفتیم ، تا به صورت میدانی معضلات حاشیه نشینی را بررسی کنیم.

آلودگی محیط زندگی ، فقدان حداقل شرایط بهداشتی ، بهره‌مند نبودن از خدمات شهری و نبود امکانات آموزشی و پرورشی به وضوح در این محله احساس می‌شد.

نسرین به ما گفت: شغل اکثر ساکنان محل ، کارگری ، دستفروشی  و مشاغلی است که درآمد ها‌ی بسیار اندک دارند.

او گفت: آنچه شرایط زندگی در این محله را سخت کرده ، تنها فقر نیست  ، عده‌ای خلافکار که در شهر امکان زندگی ندارند ، برای سکونت به این محله می‌آیند و اتفاقاً شرایط مالی خوبی هم دارند.

نسرین آهی کشید و گفت : قدیمی‌های منطقه با هرشرایطی که بود ساختند ، اما زندگی مرفه خلافکارانی که در محله سکونت دارند ، باعث شده فرزندان ما و جوان‌های منطقه ، برای رسیدن به آرزوهایشان ، به آن‌ها پناه ببرند.

۸۵۰ هزار نفر حاشیه‌نشین در خوزستان

خوزستان با ۱۴ هزار هکتار بافت ناکارآمد شهری ، بعد از خراسان رضوی ، دومین استان ازنظر وسعت سکونتگاه‌های غیررسمی است.

بر اساس اعلام مرکز آمار ایران خوزستان ۸۵۰ هزار نفر حاشیه‌ نشین دارد و بیشترین جمعیت حاشیه‌نشین خوزستان یعنی ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار نفر در بیش از ۵ هزارهکتار از اراضی بافت ناکارآمد اهواز سکونت دارند.

در نظر داشته باشید با وجود گسترش حاشیه نشینی از سال ۹۵ تاکنون آمار رسمی از تعداد جمعیت حاشیه‌نشین خوزستان وجود ندارد.

عوامل ایجاد حاشیه نشینی در خوزستان

بر اساس نتایج پژوهش ها‌ی انجام گرفته عوامل زیر در شکل گیری و گسترش حاشیه نشینی در خوزستان نقش بارزی داشته اند:

• اصلاحات ارضی در خوزستان در سال ۱۳۴۰ و سیر مهاجرت کشاورزان بی‌نصیب از زمین کشاورزی به شهر‌ها (طبق این تحقیقات حدود ۴۰ درصد ساکنان منبع آب و حصیرآباد اهواز، از شهر‌های مختلف به‌ویژه مسجدسلیمان ، ایذه ، امیدیه و بهبهان به‌سمت اهواز مهاجرت کرده‌اند)
•  نیاز به کارگران ساده همزمان با توسعه اکتشاف چاه‌های نفت و صنایع جانبی
•  هشت سال جنگ تحمیلی و تخریب زیر ساخت‌های شهری آبادان و خرمشهر (این دسته ، بر خلاف دسته پیش تمایلی به حاشیه نشینی نداشتند و به یک‌باره در شرایط خارج از کنترل قرار گرفتند از این رو هنوز نتوانسته‌اند با شرایط موجود کنار بیایند.)
• مهاجرت از روستا‌ها به شهر به دلیل اختلاف سطح توسعه شهر وروستا و توزیع نامتوازن منابع ثروت ودرآمد بین مناطق شهری و روستایی
• تمرکز‌گرایی در اداره کشور
•  مشخص نبودن حریم شهر‌ها ، مقررات کاربری اراضی و پهنه بندی
• خشکسالی‌های دامنه‌دار و وقوع پدیده ریزگرد‌ها
•  احداث سد‌های بزرگ که باعث به زیر آب رفتن و یا در محاصره قرار گرفتن بسیاری از روستا‌ها شد
• آمادگی نداشتن نهاد‌های متولی در مواجهه با گسترش حاشیه نشینی

مختصات جهانی حاشیه نشینی

اکنون که مهمترین علت‌های حاشیه نشینی در خوزستان مشخص شد، این سوال مطرح است که این معضل چه پیامد‌هایی خواهد داشت؟

دکتر مهین سعیدی ، جامعه شناس و پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی در این باره اظهار داشت : حاشیه نشینی در اطراف شهر‌های بزرگ یک معضل بزرگ جهانی به شمار می‌رود و در کشور‌های مختلف ، با شدت و ضعف و متناسب با وضعیت اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی آن جامعه بروز و ظهور دارد .

مهین سعیدی با بیان این که تعاریف جهانی متعددی برای حاشیه نشینی وجود دارد گفت : با وجود تعاریف متعدد ،  تمام تعاریف از یک الگوی خاص پیروی می کنند و آن موقعیتی نا برابر بین طبقات مسلط اقتصادی ، اجتماعی و سیاسی با طبقات اجتماعی است که به دلایل مختلف نتوانسته و یا نمی‌توانند از شرایط یک زندگی متوسط یا حداقلی برخوردار باشند.

سعیدی مهمترین ویژگی این مناطق را نرخ بالای بیکاری عنوان کرد و گفت: حاشیه نشینان ، مهارت و آمادگی لازم برای تحرک اقتصادی را ندارند و از این رو به سمت اقتصاد غیر رسمی همچون جمع آوری پسماند ، دستفروشی و ... روی می‌آوردند.

وی گفت: ساخت و ساز‌های غیراصولی ، مجموعه پیچیده و درهم تنیده‌ای از مسائل مختلف را گریبانگیر ساکنان این مناطق می‌کند که عملا در محدوده اقتصاد شهری ساکنند، اما در اقتصاد شهری جذب نشده‌اند.

ایجاد حس طرد شدن از سوی جامعه

این جامعه شناس و پژوهشگر آسیب‌های اجتماعی گفت: سکونت اقوام مختلف در حاشیه شهر‌های خوزستان باعث از هم گسیختگی فرهنگی شده و حتی در این مناطق شاهد بازگشت آسیب‌های اجتماعی منسوخ شده نیز هستیم .

سعیدی گفت: علاوه بر ناهمگونی فرهنگی در حاشیه شهر ، تضاد فرهنگی و شکاف عمیق اقتصادی بین افراد حاشیه‌نشین و شهروندان عادی نیز زمینه را برای بروز آسیب‌های اجتماعی مستعد کرده است.

وی تاکید کرد: بارزترین پیآمد حاشیه نشینی به صورت نداشتن تعلق خاطر و احساس وابستگی هویتی در قبال فضا و مکانی که حاشیه نشینان در آن زندگی می‌کنند، نِمود پیدا می‌کند و بستر رفتار‌های ضداجتماعی فراهم می‌شود.

وی خاطر نشان کرد: به همین دلیل آمار ارتکاب به جرم در این مناطق بالاست و شرایط محیطی در این امر دخیل است.

بیشتر بخوانید : ضرورت توسعه و ساماندهی محلات کم برخوردار خوزستان

شیوه های برخورد با حاشیه نشینی 

-  تخریب کامل بافت ناکارآمد : در این روش گاهی یک محله به طور کامل از بین می رودکه علاوه بر ایجاد برخوردهای خشن وایجاد نارضایتی ، نتایج کاملاً عکس ایجاد می کند .

- تخریب و نوسازی مجدد : در این روش که با عنوان ارتقای وضعیت سکونت گاه های غیررسمی شناخته شده است ؛ بعداز تخریب منازل مناطق حاشیه ، اقدام به ساخت واحدهای مسکونی جدید و ارائه آن به ساکنان قبلی می کنند . دراین شیوه بهبود شرایط زندگی از طریق ارائه خدمات اساسی مثل آب ، برق ،  گاز ، سیستم دفع فاضلاب ، اصلاح معابر ، ایجاد مدارس و آموزش و پرورش مناسب هدف گذاری می شود .

 - توانمندسازی : با ارتقای سطح آموزش و ایجاد مهارت لازم و امکان دسترسی حاشیه نشینان به بازار کار نه تنها آنان دیگر  باری بر دوش شهر نیستند ، بلکه می توانند نقش مهمی در اقتصاد شهری بازی کنند .

در واقع آنان با کمک ناچیز مسولین قادرند مسکن ، خوراک ، پوشاک خود را فراهم کرده ودر عین حال نوعی نیروی کار آماده  برای فعالیت های در حال گسترش بخش رسمی درون شهرها را مهیا سازند .

راه‌اندازی دفاتر تسهیل‌گری در مناطق حاشیه‌نشین

ابتدای سال ۱۳۹۷ بود که دفاتر تسهیلگر  با هدف توانمند سازی حاشیه نشینان در خوزستان راه اندازی شد .

هم اکنون   ۱۱ دفتر تسهیلگر در نقاط کم برخوردار استان خوزستان مشغول به فعالیت هستند.

سید نورعلی میر ابراهیمی ، مدیر دفترتسهیلگر محلی اذعان داشت: این دفاتر وظیفه جمع‌آوری اطلاعات برای برنامه‌ریزی‌های کلان و طولانی‌مدت در مناطق حاشیه را به عهده دارند.

میر ابراهیمی افزود: بعد ازجمع آوری اطلاعات افراد مستعد شناسایی شده و از طریق سازمان فنی و حرفه‌ای مهارت‌های لازم به این افراد آموزش داده می‌شود.

وی تاکید کرد: همراهی و استقبال جوامع محلی نقش موثری دراجرای طرح‌های توانمندی دارد.

میر ابراهیمی خاطر نشان کرد: این دفاتر در فرایند عمل به وظایف ذاتی و اجرای دستورالعمل‌های ابلاغی خود توانسته اند تاحدی اثر گذار عمل کنند، اما در این مسیر با موانعی هم رو به رو بوده اند.

وی یادآور شد: برای آنکه دفاتر بتوانند وظایف خود را به درستی ایفا کنند آگاه سازی عمومی لازم است تا جریان توانمند سازی و کاهش معضلات اجتماعی در این مناطق سرعت بگیرد.

چالش‌هایی که مانع تحقق اهداف دفاتر تسهیلگر محلی است:

• نبود نیرو‌های متخصص وکارشناسان آموزش دیده در دفاتر تسهیلگری
• ضعف مدیریتی در حوزه توسعه محلی
•  اجرا نشدن برخی از بخش نامه‌های ابلاغی
• مقاومت جوامع محلی در برابر تغییر
• موانع اجتماعی حاکم بر محلات کم برخوردار (سنت‌ها و آداب و رسوم)
• شناخت کافی نداشتن مسئولان محلی ، شهری و استانی از دفاتر تسهیلگری و تلقی موازی کاری این دفاتر با سازمان‌های دولتی

حل مشکلات حاشیه نشینی نیازمند هم افزایی همه ارگان‌ها

حاشیه نشینی موضوعی چند وجهی است و حل این معضل در خوزستان مشارکت همه سازمان‌ها را نیاز دارد.

نماینده مردم اهواز ، باوی ، حمیدیه و کارون در مجلس ، اظهار داشت: بر اساس سرشماری سال ۹۵ حدود ۵۵۰ هزار نفر حاشیه نشین در شهر اهواز اعلام شد و بعد از گذشت ۵ سال جمعیت این بخش به حدود ۶۵۰ هزار نفر رسیده است.

مجتبی یوسفی گفت: متاسفانه مردم حاشیه شهر اهواز حتی از حداقل‌های زندگی هم محروم هستند یعنی در حوزه زیرساخت، آب شرب پایدار و با کیفیت ، آسفالت و رفع فاضلاب و پسماند هم بی‌بهره بوده و مردم ساکن در این مناطق حتی از سند مالکیت نیز برخوردار نیستند.

این نماینده مردم مجلس در مجلس یازدهم،  با بیان اینکه با تخصیص این اعتبارات قطره چکانی نمی‌توان انتظار تحولی در این مناطق داشت گفت : نمی توان انتظار داشت دستگاه‌های محلی همچون شهرداری و سازمان آب و فاضلاب با استفاده از منابع داخلی خود بتوانند مشکلات این مناطق را حل کنند.

این نماینده مردم  در مجلس یازدهم ، یادآور شد : بر اساس محاسبه سازمان امور مالیاتی کشور از سال ۹۸ بدهی وزارت نفت به شهرداری‌ها و دهیاری‌های استان خوزستان در حوزه پرداخت حق آلایندگی مبلغ ۳۰ هزار میلیارد تومان است که انتظار داریم به دنبال سفر رییس جمهور به این منطقه شاهد اقدام عملی در این زمینه هم باشیم.

چالش‌های حاشیه‌نشینی در شهر‌های خوزستان از سایر استان‌ها متفاوت است ، به‌طوری‌ که برای مثال مهم‌ترین چالش شهرداری در ساماندهی بافت‌های حاشیه‌ای و ناکارآمد اهواز حریم های نفتی و کمبود زمین است.

نوسازی ۶۰۰ هزار واحد مسکونی در  محلات کم‌ برخوردار

یکی از مشکلات مهم حاشیه نشینی ساخت و ساز‌های غیر اصولی است و به همین منظور ستاد بازآفرینی شهری با هدف پشتیبانی از محلات کم برخوردار از نظر خدمات مسکن و سایر نیاز‌های ضروری تشکیل شد.

این ستاد متشکل از فرمانداران و شهرداران شهرستان و مسئولان دستگاه‌های مختلف نیز از جمله هلال احمر، کمیته امداد امام خمینی (ره)، بنیاد مستضعفین، بهزیستی و بنیاد برکت است.

محمد آئینی ، معاون وزارت راه و شهرسازی و مدیرعامل شرکت بازآفرینی شهری ایران گفت : هر آنچه به عنوان امتیاز و تشویق برای طرح نهضت ملی مسکن در نظر گرفته شده ، در طرح ساماندهی بافت‌های فرسوده و محلات کم‌ برخوردار نیز فراهم است.

معاون وزیر راه و شهرسازی گفت : بر اساس طرح نهضت ملی مسکن اعطا تسهیلات برای نوسازی ۱۰ هزار واحد در نظر گرفته شده است و علاوه بر این میزان ،شرکت بازآفرینی شهری ایران نیز تسهیلاتی برای نوسازی محلات کم‌برخوردار خوزستان فراهم کرده و نوسازی ۶۰۰ هزار واحد مسکونی در مدت ۴ سال در این مناطق هدف گذاری شده است.

رقم این تسهیلات در شهر اهواز به عنوان کلان‌شهر ۴۰۰ میلیون تومان و در سایر شهر‌ها ۳۵۰ میلیون تومان با نرخ ۹.۵ درصد است.
آیینی ادامه داد: اعطا وام قرض الحسنه اسکان موقت نیز به میزان ۳۰ میلیون تومان پیش بینی شده تا روند نوسازی این مناطق سرعت بگیرد.

وی از شهرداری‌ها خواست تا تخفیف صددرصدی برای عوارض پروانه ساخت در نظر بگیرند و در اسرع وقت و حداکثر تا یک ماه پروانه را صادر کنند.
در زمان حاضر خوزستان به عنوان پایلوت ملی اجرای طرح ساماندهی محلات کم‌ برخوردار تعیین شده و در این طرح ، مسئولیت هدایت و راهبری توانمندسازی محلات کم‌برخوردار ، با استاندار خوزستان است .

ساماندهی محلات ناکارآمد شهری

معاون بازآفرینی شهری اداره کل راه و شهرسازی خوزستان ، گفت:  محدوده ناکارآمد شهری در ۲۹ شهر استان خوزستان پراکنده است .

محمد جامع یکی از موانع اجرای طرح ساماندهی محلات کم برخوردار را سند مالکیت دانست و گفت: منازل مسکونی حاشیه شهر فاقد سند مالکیت هستند و برای نوسازی و اعطا وام ، نیاز به قوانینی است که صدور سند مالکیت را تسهیل کند.

وی افزود: با توافق و مصوبه‌ای که در کمیته کارشناسی تسهیلات بازآفرینی شهری صورت گرفت ، امکان استفاده از سند جایگزین واجد شرایط پس از کارشناسی و ارزیابی بانک برای مالکان فاقد سند فراهم شده است.

وی گفت: اگر موضوع مالکیت این مناطق به سرانجام برسد ، امکان ورود دستگاه‌های خدمات رسان برای بهسازی و مدیریت زیر ساخت‌های این مناطق فراهم خواهد شد.

وی گفت: در تلاشیم تا به واسطه فرصتی که از طریق نهضت ملی مسکن ایجاد شده است، طبق طرح‌های تفصیلی و جامع شهری، ساماندهی در این مناطق آغاز شود تا شاهد ارتقا هویتی این محلات باشیم.

وی افزود: با این روش باری که حاشیه بر دوش شهر گذاشته است، ساماندهی می‌شود و شاهد توسعه متوازن شهری خواهیم بود.
جامع اذعان داشت: با اجرای این طرح ابتدا حفظ وضع موجود هدف گذاری شده و در ادامه با در نظر گرفتن مشوق‌ها برای زندگی در روستا ، می‌توان شاهد بازگشت به مبدا یا مهاجرت معکوس بود.

راهکار‌های ارائه شده برای حل معضل حاشیه نشینی 

• سیاست گذاری‌های دولت با تاکید بر استفاده از نظرات کارشناسان و صاحب نظران مجرب و متخصص در این زمینه
•  شناسایی انگیزه‌ها و بررسی تمام عوامل ظهور حاشیه نشینی و ارائه راهکاری عملیاتی برای هر مورد
•  جلوگیری از توسعه بی‌دروپیکر شهر‌ها و زایش شهر‌ها و شهرک‌های با خرده فرهنگ‌های نامتجانس قومی، قبیله‌ای و سنتی که تشدیدکننده تضاد فرهنگی هستند
•  تقویت زیر ساخت شهر‌های کوچک و متوسط و فراهم آوردن امکانات برای ماندگاری جمعیت و پویایی اقتصاد
•  ایجاد جاذبه در مبدا و ترغیب حاشیه نشینان برای بازگشت به مناطق روستایی (تقویت مهاجرت معکوس)
•  آماده‌سازی بستر‌ها در روستا برای پذیرش مجدد و برنامه ریزی برای بهره گیری از نیروی کار موثر در روستا‌ها با بینش توسعه روستایی
•  داشتن دیدگاه استراتژیک و دقیق به موضوع حاشیه نشینی و خودداری از نگاه تک راهبردی و موضعی
• ورود سمن‌های متخصص در حوزه‌های مختلف از جمله اشتغال بانوان
• برنامه ریزی برای تقویت سازمانها و ارگانهای نظارتی و کنترل انتظامی و امنیتی با استفاده از تجیهزات پیشرفته و مناسب و کنترل محسوس و نامحسوس

نویسنده : زهراکیانی