فرونشست زمین؛ فاجعه ای دیگر پس از خشکسالی

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما، مرکز خراسان رضوی، دشتهای خراسان رضوی دیگر برای نفس کشیدن رمق ندارند. عطش دارند و لب هایشان خشکیده است.

به دشت روداب در 60 کیلومتری سبزوار می روم؛ دشتی فراخ با آسمانی نیلگون که درختان تاغ یا همان درختان سنگ صبور کویر در آن خود نمایی می کنند.

محو این همه زیبایی هستم که صدایی به من هشدار می دهد: " مراقب باش" ؛تا به خود می آیم به درون حفره ای حدود ۲ متری سقوط می کنم. زمان کمی می گذرد. از این پایین خوب که نگاه می کنم، می بینم انگار سال هاست که عطش خشکسالی گلوی این دشت را گرفته است.

 ریشه های درختان تاغ به عمق حدود ۳ متری زمین نفوذ کرده‌اند اما خشک و شکننده اند؛ از درون فرونشست بیرون می‌آیم، در این بالا، کمی آن سوتر؛ شکاف های بزرگی نمایان است که ابتدا و انتهایش مشخص نیست.

• روستاها خالی از سکنه

رئیس شورای شهر روداب که همراه من است می گوید: فرونشست زمین در شمال شرق شهر روداب چندین سال است که روی داده است .

لطف آبادی ادامه می دهد: این فرو نشست حدود 18 کیلومترطول دارد و عمق شکاف آن حدود سه متراست که بخشی از آن را سیل های اخیر پر کرده است.

او می گوید: این فرو نشست نه تنها معضلی بزرگ برای آیندگان است بلکه از همین حالا برای ما دردسر ساز شده است چرا که یکی، دو روستایی که در امتداد این شکاف قرار دارند، خالی از سکنه شده اند.

رئیس شورای شهر روداب می افزاید: خطر ناشی از این فرونشست برای ساکنان شهراسترس زیادی بوجود آورده است، حالا ببینید ساکنان روستایی که در نزدیک این ترک ها زندگی می کنند چه وضعیتی دارند؟

قلعه نویی دیگر عضو شورای شهر روداب نیز با بیان اینکه در منطقه روداب 30 حلقه چاه عمیق مجاز وجود دارد، می گوید: در گذشته کشاورزان در عمق 20 متری زمین به آب می رسیدند اما اکنون در عمق 100 متری هم به آب می رسند و این یعنی فاجعه به تمام معنا.

او می افزاید: برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، خشکسالی های پی در پی ، الگوی کشت سنتی کشاورزان و کاشت محصولات پر آب طلب موجب شده است تا مساله فرونشست به عنوان مشکلی اساسی دامن‌گیر شهرستان روداب شود.

• مسدود شدن بیش از ۶ هزار چاه غیرمجازدر سبزوار

مدیر امور آب ناحیه سبزوار نیز می گوید: با توجه به شرایط بوجود آمده، اراضی غرب خراسان رضوی به محلی مستعد برای فرونشست زمین تبدیل شده است این درحالیست که با توجه به وسعت دشت‌های منطقه و رشد جمعیت، بر حجم برداشت از سفره‌های زیرزمینی نیز افزوده شده است و هر چه برداشت از آبخوان‌ها بیشتر شود فضای خالی در زیرزمین هم بیشتر خواهد شد.

محمد ثابتی‌مقدم ادامه می دهد: جالب توجه اینکه در زیر شهر سبزوار ۱۴ رشته قنات قرار دارد اماتوسعه شهرنشینی و تغییر کاربری اراضی کشاورزی، مسیراین قنات‌ها را مسدود کرده و این موضوع موجب بالا آمدن آب در برخی از مناطق این شهر شده است.

وی یادآور می شود: مشاوران در حال مطالعه زیر ساخت‌ها و دلایل بالا آمدگی سطح آب در شهر سبزوار هستند و چنانچه مسیر قنات‌ها شناسایی شوند، می‌توان هم منابع آبی را مدیریت کرد و هم بالا آمدن سطح آب در شهر سبزوار را کنترل کرد.

مدیر امور آب ناحیه سبزوار با بیان اینکه مسدود کردن چاه های غیرمجاز نقش مهمی در جلوگیری از افت آبهای زیرزمینی دارد می افزاید: برای اجرای سند سازگار با کم آبی و طرح تعادل‌بخشی منابع آب، اقداماتی مانند تجهیز چاه‌های کشاورزی به کنتورهای هوشمند، انسداد چاه‌های غیر‌مجاز و کاهش اضافه برداشت از چاه‌های مجازصورت گرفته است.

ثابتی مقدم ادامه می دهد: از سال ۱۳۹۴ تاکنون هزار و ۶۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در شهرستان سبزوار مسدود و هفت میلیون متر مکعب آب صرفه‌جویی شده است.

•  نیشابور بحرانی ترین دشت

با توجه به اینکه براساس تعریف یونسکو فرونشست پدیده ای است زیست محیطی که از فروریزش و یا نشست سطح زمین  از جمله برداشت بی رویه از آب‌های زیرزمینی، زمین لرزه و شیوه‌های نادرست کشاورزی روی می‌دهد به بحرانی ترین دشت خراسان رضوی در شهرستان نیشابور می روم؛ برای دیدن یکی از فروچاله‌های دشت‌نیشابور.

این فروچاله در ۵ کیلومتری شهر نیشابور بعد از زیارتگاه فضل‌بن‌شاذان در مسیر راه روستایی جیلو قرار دارد.

فروچاله‌ای عمیق و طولانی که به جز عمق زیاد تا مسیر راه آهن تهران - مشهد گسترش یافته است. اینجا داستان کمی متفاوت است و این فرو نشست مانند زلزله خاموش که نه، مانند بمب ساعتی در کمین است. بازدید میدانی ما حاکی از آن است که عمق شکاف این فروچاله به 8 متر رسیده است.

مدیر آب منطقه ای نیشابور در این باره می گوید: نخستین نشانه‌های پدیده فرونشست زمین در دشت نیشابور سال ۱۳۸۵ بروز پیدا کرد و اکنون پس از گذشت ۱۵ سال این فروچاله‌های عمیق و طولانی در قسمت‌های غربی و به تدریج در نقاط مرکزی نیشابور دیده می‌شوند؛ فروچاله‌هایی که کشاورزی، دامپروی، محیط زیست، حیات‌وحش، خطوط‌ راه‌آهن، آب، گاز، تاسیسات و بنا‌های این شهر را تهدید می‌کند.

مدیر امور منابع آب منطقه‌ای ناحیه نیشابور تاکید می کند: پدیده فرونشست دشت‌ نیشابور سالانه تقریبا ۲۰ برابر حد نشست‌ نهایی قابل‌ قبول جهانی است که بیانگر آخرین هشدار درباره نابودی آبخوان‌های زیرزمینی این منطقه است.

خجسته‌پور می گوید: در صورتی که اقدامات لازم برای مقابله با این بحران صورت نگیرد، حتی درصورت خروج از خشکسالی ، این رسوبات توان نگهداری و ذخیره‌سازی آب را نخواهند داشت و قسمت عمده بارش‌ها از منطقه خارج می‌شود.

• صنایع آب بر در دشت های بحرانی!!! ؟؟؟

این در حالیست که آمارها و مطالعات یک موسسه پژوهشی معتبر کشوری نشان می دهد که تقریبا حدود هشتاد درصد کارخانه های فولاد و پتروشیمی کشور در مناطق ممنوع و ممنوعه بحرانی ساخته شده اند و این یعنی نه تنها برخی مسئولان سند آمایش سرزمین را نادیده گرفته اند که حتی برخی نمایندگان مجلس با استفاده از رانت و لابی گری برای ساخت کارخانه های یادشده اقدام به دریافت مجوز کرده اند.

 این کارخانه ها  یا به صورت غیرقانونی از آب های زیرزمینی برای اهداف صنعتی خود استخراج می کنند یا مجبورند آب را از استان های مجاور به دل مناطق کویری ممنوعه منتقل کنند و این یعنی میلیاردها دلار در این چند سال هزینه طرح های انتقال آب شده،‌ رودها از سرشاخه خشک شده اند،‌ اقلیم ها بر هم خورده اند و شرایط اجتماعی میلیون ها انسان که هزاران سال در حاشیه این رودها زندگی کرده اند تغییر کرده است.

البته سهم 10 درصدی صنایع فولاد از درآمدهای مالیاتی استان، گردش مالی بیش از پنج هزار میلیارد تومانی و اشتغال چند ده‌هزارنفری در این صنایع به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم را نمی‌توان نادیده گرفت، اما این درحالی‌ است که معمولاً در کشورهای پیشرفته صنایع آب بر مانند فولاد درکنار منابع آبی مکان گزینی می‌شوند و حتی  در برخی موارد بازچرخانی آب در صنایع فولاد بیش از 17 بار صورت می‌گیرد اما صنایع فولاد خراسان رضوی بیشتر در دشت‌های بحرانی مستقرشده‌اند.

سه کارخانه فولاد خراسان رضوی در شهرستان های نیشابور، سبزوار و تربت حیدریه قرار دارد که برای اطلاع از میزان استفاده این کارخانه ها از میزان برداشت آب های زیر زمینی به کارخانه فولاد خراسان در شهرستان نیشابور می روم.

معاون برنامه ریزی و فناوری فولاد خراسان در این باره می گوید: مجتمع فولاد خراسان چیزی تقریباً یک تا یک و نیم درصد از آب دشت نیشابور را در این صنعت استفاده می‌کند که نیم درصد آن مربوط به سفره‌های زیرزمینی است و برای یک درصد دیگر دو راهکار ارائه داده‌است.

شفیعیان می افزاید: با توجه به مشارکت این مجتمع با وزارت نیرو یک سد انحرافی از سد بار در شمال کارخانه ایجاد شده است تا سیلاب هایی که در زمستان به وجود می‌آید در این سد انحرافی جمع آوری شود و در فصول دیگر مورد استفاده کارخانه قرارگیرد و ما به واسطه این یک طرح، پنج میلیون متر مکعب حق آبه در سال داریم که از آن استفاده می‌کنیم.

او ادامه می دهد: ما در صنایع فولاد به ازای هر تن تولید حدود دو تا دو نیم متر مکعب آب استفاده می کنیم که این سهم در مقایسه با صنعت کشاورزی عدد بسیار ناچیزی است.

معاون فولاد خراسان با بیان این که  90 درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف و در برخی نقاط  استان هنوز آبیاری به صورت غرقابی انجام می شود، می افزاید: به جای این که این‌همه بر سر سهم 2 و 3 درصدی صنعت در مصرف آب بکوبیم باید به نحوه مصرف آب در بخش کشاورزی هم توجه شود.

شفعیان البته بر این مطلب صحه می گذارد که کارخانه های فولاد، پتروشیمی و سیمان که از صنایع آب بر هستند نباید در دشت های بحرانی و بحرانی ممنوعه ساخته شوند اما این را هم اضافه کرد که مجتمع فولاد خراسان 30 سال پیش ساخته شده است و اکنون جز مدیریت منابع آبی کاردیگری برای آن نمی توان کرد.

• کاشمر، رکورددار فرو نشست زمین

مقصد بعدی من شهرستان کاشمر است، اینجا نیز فرونشست زمین بیش از هر چیز دیگری خودنمایی می‌کند.

 رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر می گوید: با توجه به وضع منابع آبی زیرزمینی و بهره‌ کشی از آب و از طرف دیگر نشست زمین، شاید کاشمر ، نخستین شهرستان در شرق کشور باشد که تا ۲۰ سال آینده، به تاریخ خواهد پیوست.

هادی معماریان می افزاید: ساختار آب های زیرزمینی در کاشمر، به شکلی است که اگر در سال، ۱۰۰ میلیون مترمکعب آب برداشت کنیم، ۲ متر پایین می‌رود؛ در صورتی که در دشت های مشابه همین میزان برداشت، این میزان برداشت فقط ۲۰ سانتیمتر افت سطح آب را بدنبال دارد.

وی با تاکید بر اینکه خاک کاشمر با میزان فرونشست تجمعی بیش از ۳۰ سانتی متر رکورددار فرونشست زمین در کشور است، می گوید: کاشمر اکنون با دو بحران جدی کمبود آب و فرونشست زمین روبرو است .

رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر با اشاره به اینکه هنوز مردم و مسئولان بحران فرونشست دشت کاشمر را به خوبی درک نکرده اند می افزاید: بر اساس تصاویر ماهواره ای، شهرستان کاشمر در چهار سال اخیر، سالانه ۲۰ سانتیمتر فرونشست زمین داشته است که این یعنی بحرانی بزرگ در حال وقوع است.

هادی معماریان می گوید: با ادامه روند کنونی عمر مفید آب خوان کاشمر ، خوشبینانه ۲۰ سال دیگر است. ۲۰ سال دیگر در کاشمر آب نداریم و اگر آبی هم باقی بماند، فرونشست‌ها شاید زودتر این منطقه را، از بین ببرد.

رئیس مرکز آموزش عالی کاشمر با اشاره به اینکه درغرب و جنوب دشت کاشمر شکاف های بسیار عمیقی به علت فرونشست ایجاد شده است، می گوید: اطراف شهر کاشمر و حتی داخل شهر نیز دچار فرونشست شده‌است که اگر روند به همین منوال ادامه یابد برخی روستاهای جنوب کاشمر و خلیل آباد و حتی بخش‌هایی از جنوب شهر نیز در آینده نه چندان دور باید تخلیه شوند.

• پیشروی به داخل شهرها

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی نیز درباره فرونشست زمین در این استان می گوید: بارندگی در خراسان رضوی در ۵۰ سال گذشته روند کاهشی داشته و به ازای هر سال پرباران، چندین سال خشکسالی شدید را از سرگذرانده است.

محمد علایی می افزاید: در سال ترسالی پیش رو تاکنون حدود ۹۵ درصد از آب های زیر زمینی و ۵ درصد از آب های سطحی برداشت شده است.

او می گوید: بر اساس مطالعات صورت گرفته ۳۴ دشت از ۳۷ دشت محدوده مطالعاتی در خراسان رضوی دشت ممنوعه و بحرانی اعلام شده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه ای خراسان رضوی ادامه می دهد: توسعه سه برابری مساحت کشاورزی، افزایش صنایع پر آب طلب و جمعیت بیش از حد در استان در ۴۰ سال گذشته موجب شده است، برداشت آب از سفره های زیر زمینی به بالاتر از حد مجاز برسد؛ مثلاً در شهر مشهد فرونشست ها به محدوده قاسم آباد رسیده است که اگر مدیریت نشود کمتر از ۱۰ سال دیگر این فرو نشست ها به محدوده حرم مطهر رضوی خواهد رسید.

او با بیان اینکه ما چاره ای جز کاهش حجم برداشت آب در استان نداریم، به سند پایداری آب در خراسان رضوی اشاره می کند و می گوید: بر اساس محورهای این سند دیگر چاه های کشاورزی، صنعت و خدمات بدون کنتور اجازه فعالیت نخواهند داشت، چاه‌های غیر مجاز با حجم آب ۵۰ متر و بیشتر مسدود خواهند شدو چاه های نیروگاه های برق با آبهای پساب تعویض خواهد شود،

• مشترکان در دسترس نیستند

با وزارت صمت چندین بار تماس می گیرم؛ برای رسیدن به پاسخ این سوال که چطور بدون توجه به طرح سند آمایش سرزمین و کار کارشناسی، برخی مدیران با لابی گری موفق به دریافت مجوز ساخت کارخانه های آب بر در دشت های بحرانی و ممنوعه می شوند، که متاسفانه به نتیجه ای نمی رسم.

در ادامه برای یافتن پاسخی قانع کننده تلفنی با برخی از نمایندگان مجلس تماس می گیرم که برخی از نمایندگان پس از شنیدن سوال من، یا وقت نداشتند و یا در تماس دوم به بعدتلفن های آنان دیگر در دسترس نبود.

در همین حال پس از پیگیری های مکرر نماینده مردم سبزوار در مجلس شورای اسلامی حاضر به پاسخگویی شد و با بیان اینکه مجوز ساخت کارخانه‌های فولاد، پتروشیمی و سیمان را وزارت صمت اعطا می کند، می گوید: متاسفانه در گذشته به سبب نفوذ برخی افراد، مجوز ایجاد برخی طرح ها، در مناطق ممنوعه و بحرانی صورت گرفته است و این

 موضوع نشان دهنده توجه نشدن به طرح آمایش سرزمین است که نتیجه اش چیزی جز بحران آب و فرو نشست زمین در بیشتر نقاط کشور نیست.

بهروز محبی با بیان اینکه در حال حاضر سند آمایش سرزمین توسط دولت تهیه شده، اما ایراداتی دارد، می افزاید: مجلس برای تسریع در این موضوع، اقداماتی را در دستور کار قرار داده اما در نهایت این دولت‌ است که باید نگاه ویژه و خاصی به این مسئله مهم داشته باشد تا مناطق در خطر بیش از این دچار بحران نشوند همچنان که این موضوع در بودجه ۱۴۰۰ به صورت جدی در دستور کار دولت قرار گرفت.

• فرو نشست در ایران ۲۰ برابر استاندارد جهانی

اما کارشناسان محیط زیست از زاویه ای دیگر به مسئله فرونشست زمین نگاه می کنند، برای پیگیری این موضوع با یکی از کارشناسان محیط زیست خراسان رضوی تماس می گیرم، عضُدی با بیان اینکه پدیده فرونشست زمین در اغلب دشت‌های ایران در حال رخ دادن است، مهمترین عامل این پدیده را استحصال بی‌رویه و افت شدید آبهای زیرزمینی می داند و می گوید: در برخی مواقع استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی، بحران دیگری مانند کانون‌های گرد و غبار را نیز پدید می آورد.

این کارشناس محیط زیست تاکید می کند: براساس آمارهای رسمی در اتحادیه اروپا اگر میزان فرونشست زمین با عدد ۴ میلیمتر روبرو شود در آن محدوده اعلام وضعیت بحرانی می‌کنند این درحالیست که در برخی از دشت های خراسان رضوی از جمله دشت نیشابور این رقم به حدود ۸۶ میلی‌متر رسیده یعنی چیزی حدود بیست برابر استاندارد جهانی و این یعنی فاجعه ای بزرگ در حال وقوع است، اما مشخص نیست چرا مدیران با نگاه و دغدغه ای ویژه به این مسئله توجه نمی کنند.

او می گوید: با وقوع پدیده فرونشست در زمین‌کشاورزی آن زمین برای همیشه قابلیت کشت را از دست می‌دهد، زیرا زمین به علت از دست دادن خلل‌وفرج دیگر امکان برگشت به حالت اول آبگیری و ظرفیت ذخیره آب را ندارد؛ حتی اگر باران و برف خوبی هم ببارد‌ باز هم هرگز این سفره‌ها آبگیری نمی‌شود و این بزرگترین مشکل و تهدید جبران‌ناپذیر است.

نکته غم انگیز ماجرا اینجاست که براساس آمارهای جهانی ایران رکورددار فرونشست زمین در دنیاست و رتبه چهارم فرونشست زمین با نرخ بالا را از آن خود کرده است ؛ به نظر می‌رسد اگر همه نهادهای مسئول از مدیریت بحران تا دستگاه‌های متولی مانند نیرو، جهاد کشاورزی،  محیط زیست و نهادهای نظارتی عزمی جدی برای مقابله با نشست‌های خطرناک زمین نداشته باشند، در آینده‌ای نه چندان دور با بحران‌های امنیت غذایی، کشاورزی و مهاجرت روبرو می‌شویم.

نویسنده وخبرنگار: سمانه علی اکبری

سردبیر: مریم یعقوبی