ضرورت تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی در قوانین کشور

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: طب سنتی سابقه ای طولانی دارد و مجموعه ای از دانش، مهارت و شیوه های مبتنی بر نظریه ها، باور‌ها و تجارب بومی در فرهنگ های مختلف است که چه قابل توضیح باشد و چه نباشد، به منظور حفظ سلامتی، پیشگیری، تشخیص، بهبود و یا درمان بیماری های جسمی و روحی به کار گرفته می شود.

سازمان جهانی بهداشت، استفاده از طب سنتی را در سیستم خدمات بهداشتی درمانی توصیه می کند و اخیراً برنامه استراتژیک توسعه و ترویج طب سنتی را در چهار محور منتشر کرده است: محور اول شامل شناخت طب سنتی، سیاستگذاری و ارائه برنامه مناسب، محور دوم شامل توسعه آموزش و تحقیقات به خصوص در سطح دانشگاه ها، محور سوم شامل ایجاد وحدت و همکاری بین کارکنان طب سنتی و طب جدید، و محور چهارم توسعه کاشت گیاهان دارویی مورد نیاز. بر اساس پژوهش های سازمان بهداشت جهانی، «طب سنتی در موارد تأیید شده از جهت کیفیت، ایمنی و اثربخشی، برای دستیابی همه مردم به مراقبت های بهداشتی کمک کننده است.

دارو‌های گیاهی و درمان های سنتی، برای میلیون‌ها نفر منبع اصلی مراقبت های بهداشتی و حتی گاهی تنها منبع مراقبت های بهداشتی است. این شیوه مراقبت برای مردم نزدیک به محل زندگی، در دسترس و مقرون به صرفه است. همچنین از نظر فرهنگی قابل قبول و مورد اعتماد بسیاری از مردم است. در کنار شرایط افزایش هزینه های درمانی، قیمت پایین بسیاری از دارو‌های سنتی از جمله دیگر دلایل تمایل به این شیوه مراقبتی است.» با توجه به پیشینه و قدمت طب سنتی در ایران، نتایج مطالعات در خصوص کارآمدی و اثربخشی این شیوه، علاقه مردم به طب سنتی ایرانی و دارو‌های گیاهی و با توجه به اسناد متعدد بالادستی در این زمینه ضرورت تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی بیش از پیش احساس می شود؛ در چنین شرایطی که سازمان بهداشت جهانی و کشور‌های مختلف دنیا با وجود نداشتن چنین پشتوانه قوی، تأکید بر احیا و گسترش طب سنتی دارند؛ نمایندگان کمیسیون بهداشت و درمان مجلس با کلیات طرح الزام به رسمیت شناختن طب سنتی ایرانی مخالفت کرده اند. اهمیت و ضرورت پرداختن به طب سنتی و احیا و روزآمد کردن آن را می‌توان از ابعاد مختلفی بررسی کرد. اگر طب سنتی و اسلامی در کشور نهادینه شود، تحول بزرگی در زمینه‌های مختلف همچون اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی رخ خواهد داد.

قوانین بالادستی سند
ضرورت تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی
سیاست های کلی «سلامت» ابلاغی رهبر معظم انقلاب اسلامی ۱۸ فروردین ۹۳ در راستای اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی
بند ۱۲- بازشناسی، تبیین، ترویج توسعه و نهادینه نمودن طب سنتی ایران
۱-۱۲- ترویج کشت گیاهان دارویی تحت نظر وزارت جهاد کشاورزی و حمایت از توسعه نوآوری های علمی و فنی در تولید و عرضه فرآورده های دارویی سنتی تحت نظر وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی.
۲-۱۲- استاندارد سازی و روزآمد کردن روش های تشخیص و درمان طب سنتی و فرآورده های مرتبط با آن.
۳-۱۲- تبادل تجربیات با سایر کشور‌ها در زمینه طب سنتی.
۴-۱۲- نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر ارائه خدمات طب سنتی و دارو‌های گیاهی
۵-۱۲-برقراری تعامل و تبادل منطقی میان طب سنتی و طب نوین برای هم افزایی تجربیات و روش های درمانی
۶-۱۲- اصلاح سبک زندگی در عرصه تغذیه.

مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام در بخش سیاست های کلی بخش سلامت
۱۱-۲- توسعه نوآوری در زمینه های بهره برداری از دارو و طب سنتی ایرانی، در ارائه مراقبت های سلامت
۱-۱۲- ایجاد نظام های آموزشی، پژوهشی، خدمات علوم طبی، تغذیه و دارو سازی سنتی، خدمات و توسعه آن در ابعاد مختلف مبتنی بر حکیم پروری و اخلاق اسلامی
۲-۱۲- ترویج کشت گیاهان دارویی و حمایت از کشف، کشت و توسعه نوآوری های علمی و فنی در تولید و عرضه فرآورده های دارویی سنتی تحت نظر وزارت جهاد کشاورزی
۳-۱۲- تدوین و اصلاح قوانین مربوط به بیمه سلامت در جهت شمول خدمات و دارو‌های طب سنتی
۴-۱۲- استاندارد سازی و روزآمد کردن روش های تشخیص و درمان طب سنتی و فرآورده های مرتبط با آن
۵-۱۲- آموزش تاریخ و متون پزشکی، اصول حفظ الصحه و درمان طب سنتی اسلام و ایران به دانشجویان رشته های پزشکی و وابسته
۶-۱۲- توسعه طب سنتی در شبکه های بهداشتی و درمان شهری و روستایی
۷-۱۲- تبادل تجربیات با سایر کشور‌ها در ارتباط با طب سنتی
۸-۱۲- اصلاح سبک زندگی در عرصه تغذیه
۹-۱۲- نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر ارائه خدمات طب سنتی و دارو‌های گیاهی
۱۰-۱۲- برقرای تعادل و تبادل منطقی میان طب سنتی و طب نوین برای هم افزایی تجربیات و روش های درمانی. 

قانون تشکیل وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
ماده ۱۶ –وزارت بهداشت موظف است با همکاری وزارت جهاد کشاورزی طرح دارو‌های گیاهی و استفاده گسترده از آن را به اجرا در آورد.
ماده ۱۸- انجام پژوهش در زمینه طب سنتی و بررسی و تحقیق در زمینه خواص دارویی گیاهان، امکانات تهیه و استفاده از دارو‌های گیاهی، آموزش صحیح در زمینه‌های فوق و ایجاد مراکز مناسب برای طب سنتی
قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران
ماده ۳۴- به منظور ایجاد و حفظ یکپارچگی در تامین، توسعه و تخصیص عادلانه منابع عمومی سلامت
بند ه: وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی موظف است زمینه لازم برای توسعه طب سنتی و استفاده از دارو‌ها و فرآورده‌های طبیعی و گیاهی را فراهم کند.

سند نقشه جامع علمی کشور
فصل سوم: اولویت های علم و فناوری کشور
دارو‌های جدید و نوترکیب، مدیریت اطلاعات و دانش، سلامت، طب سنتی، تجهیزات پزشکی، سلولی و مولکولی، ژن درمانی، فرآورده‌های زیستی فناورانه و تغذیه

نقشه جامع سلامت کشور
یکی از تحولات اساسی در دانش کشور تقویت ارتباط میان رشته ای است. محور‌های تمرکز میان رشته ای در حوزه سلامت موارد زیر است:
الف: (علوم پایه – بالینی – طب و دارو‌های سنتی)
ب: (علوم سلامت – فناوری اطلاعات و ارتباطات)
ج: (علوم اجتماعی و انسانی با مفاهیم و عملکرد نظام سلامت)

تأکیدات رهبر معظم انقلاب در خصوص تبیین، ترویج و توسعه طب سنتی ایرانی
رهبر معظم انقلاب اسلامی در اجرای بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی، سیاست های کلی «سلامت» را ۱۸ فروردین ۹۳ ابلاغ کردند. در بند ۱۲ این سیاست ها بر بازشناسی، تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه کردن طب سنتی ایران تاکید شده است. ترویج کشت گیاهان دارویی، استاندارد سازی و روزآمد کردن روش های تشخیصی و درمانی طب سنتی، تبادل تجربیات با سایر کشورها، نظارت وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر ارائه خدمات طب سنتی، تعامل و تبادل منطقی میان طب سنتی و طب نوین و اصلاح سبک زندگی در عرصه تغذیه از مهم ترین سر فصل های بند ۱۲، سیاست های کلی «سلامت» است.

چرایی و اهمیت موضوع
سخنگوی کمیسیون بهداشت مجلس، ۱۵ آذر امسال از مخالفت این کمیسیون با کلیات طرح الزام به رسمیت شناختن طب سنتی ایرانی در قوانین کشور به دلیل مغایرت با اصول ۷۵، ۸۵ و ۱۳۸ قانون اساسی خبر داد. به گفته وی اعضای کمیسیون معتقدند که این طرح با اصل ۷۵ قانون اساسی مغایرت دارد، زیرا بار مالی تشکیل شورای عالی طب سنتی ایرانی پیش بینی نشده است. همچنین عنوان طرح مبهم است و با مقدمه توجیهی آن منطبق نیست. در مقدمه توجیهی طرح آمده که یک تبصره به قانون تشکیل وزارت بهداشت باید اضافه شود و با توجه به سیاست‌های تنقیحی مجلس در قانون تنقیح قوانین و مقررات کشور مصوب ۱۳۸۹ مبنی بر جلوگیری از تورم و با توجه به سابقه قانون گذاری در زمینه این طرح، عنوان طرح بر همین اساس باید اصلاح شود.

علاوه بر این؛ مطابق اصل ۸۵ قانون اساسی مجلس نمی‌تواند اختیار قانون‌گذاری را به شخص و هیئتی واگذار کند بنابراین چنانچه منظور از تدوین و اجرای تمهیدات قانونی در ماده واحده وضع قانون باشد این بخش مغایر اصل ۸۵ قانون اساسی است و از سویی، چنانچه منظور از تدوین و اجرای آئین نامه لازم در ماده واحده وضع آئین نامه باشد، مغایر اصل ۱۳۸ قانون اساسی و مغایر با بند یک اصل ۱۱۰ قانون اساسی است.

به نظر می رسد با توجه به ضرورت تبیین، ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی در اسناد بالادستی، طرح الزام به رسمیت شناختن طب سنتی ایرانی در قوانین کشور، با رفع ابهامات و مغایرت های قانونی بسیار ضروری است.

علاوه بر تاکیدات متوالی در چندین سند مهم کشور، اقتصاد مقاومتی راهبردی است که رهبر انقلاب برای خارج شدن از مشکلات اقتصادی که در کشور حاکم است بیان کردند و طب سنتی یکی از مقوله‌هایی است که می‌توان برای رسیدن به این اهداف از آن استفاده کرد، چرا که طب سنتی ظرفیت بالایی برای کاهش بسیاری از هزینه‌های سیستم بهداشت و درمان دارد. احیای عاقلانه طب سنتی گامی مهم در تحقق اقتصاد مقاومتی است و در یک کلام می‌توان به این موضوع اشاره کرد که طب سنتی برای پیشگیری از بیماری‌ها تکیه گاه مورد اطمینانی است. مطالعات نشان داده است که استفاده از تجربیات طب سنتی احتمال کشف مواد موثر دارویی را تا ۴۰ درصد افزایش می‌دهد، این در حالی است که این میزان در پژوهش‌های اتفاقی یک درصد است.

البته کاهش مصرف دارو و صرفه جویی ارزی از دیگر برکات طب سنتی است؛ چرا که آمار‌ها نشان می‌دهد، بیش از ۵۰ درصد از مراجعه کنندگان به پزشکان به رغم تجویز دارو نیاز به دارو ندارند، و به سادگی می‌توان با استفاده از روش‌های غیردارویی (ماساژ درمانی، حجامت و ...) به درمان آن‌ها پرداخت. اگر بتوانیم در این بیماران از روش‌های درمانی جایگزین استفاده کنیم، از یک سو میزان مصرف دارو‌های شیمیایی و هزینه‌های مختلف برای واردات دارو و مواد اولیه دارویی در کشور کاهش می یابد و از طرفی عوارض مصرف دارو به بیمار تحمیل نخواهد شد و بیمار رضایت بیشتری نسبت به درمان خود خواهد داشت. البته به این نکته هم باید اشاره کرد که درمان در طب سنتی زمان‌بر؛ ولی پایدارتر است.

ارزش فراگیری و پرداخت سند
پس از عزم ملی کشور چین برای بازگشت به طب سنتی خود در سال ۱۹۴۹ و تشکیل آکادمی طب سنتی چین در سال ۱۹۵۱، هم اکنون طب سنتی چین ۴۰ درصد خدمات بهداشتی درمانی را در این کشور برعهده دارد. در چین ۳۰ دانشگاه طب سنتی و ۱۷۰ مرکز تحقیقات طب سنتی وجود دارد. در ویتنام دولت از سال ۱۹۵۵ طب سنتی را به رسمیت شناخت و اکنون این سیستم ۲۵۵۰۰ پزشک، ۴۹ بیمارستان و ۳ مؤسسه تحقیقاتی دارد. در اوگاندا، هند و اتیوپی نقش طب سنتی در خدمات بهداشتی اولیه به ترتیب ۶۰، ۷۰ و ۹۰ درصد است.

در مالزی ۵۰۰ میلیون دلار هزینه صرف طب سنتی و مکمل می شود، در حالی که هزینه های طب جدید بیش از ۳۰۰ میلیون دلار است. در بیشتر کشور‌های توسعه یافته نیز طب سنتی و مکمل از سوی تعداد فراوانی از افراد این جوامع پذیرفته شده است؛ به طوری که ۴۸ درصد مردم استرالیا، ۷۰ درصد جمعیت کانادا، ۴۲ درصد مردم آمریکا، ۳۸ درصد بلژیکی ها و ۷۵ درصد مردم فرانسه، حداقل یک مرتبه در سال از خدمات طب مکمل بهره می برند. بودجه های اختصاص یافته برای طب سنتی و طب مکمل نیز قابل ملاحظه است. در استرالیا ۸۰ میلیون دلار، در کانادا ۲/ ۴ میلیارد دلار، در انگلیس ۲/ ۳ میلیارد دلار و در آمریکا ۲۱/ ۲ میلیارد دلار در سال صرف خدمات طب مکمل می شود. در آلمان، حدود ۲/ ۸ میلیارد دلار در سال به دارو‌های گیاهی اختصاص دارد. پوشش بیمه ای هزینه درمان و داروی طب سنتی و مکمل در ژاپن، چین، کره و ویتنام به صورت کامل است و در کشور‌های آلمان، استرالیا، نروژ، انگلستان، کانادا و آمریکا قسمتی از هزینه ها را سازمان ها ی بیمه گر پرداخت می کنند.

در ایران، بیش از ۲۳۰ شرکت دانش بنیان و خلاق، ۵۸ سلامتکده طب سنتی، ۱۱۰ مرکز رشد و پارک علم و فناوری و بیش از ۳۰۰ شرکت‏ نوآور در زمینه داروهای‏گیاهی و فرآورده‏های طبیعی و سنتی مشغول فعالیت هستند. در طب سنتی ایران تنوع دارو‌ها بسیار زیاد است و معمولا برای یک بیماری، دارو‌های متعددی وجود دارد. به طوری که کشورمان با ۲۷۰۰ گیاه دارویی انحصاری، رتبه برتر را در جهان دارد. در ۱۰ سال اخیر شاهد افزایش ۱۰ برابری صدور مجوز تولید دارو‌های گیاهی و فرآورده طبیعی به ۳۷۳۳ قلم و تولید فرآورده های طب سنتی از ۷ محصول به ۱۴۷۱ محصول بوده ایم. تنها در سال ۹۸ فروش دارو‌های گیاهی و فرآورده های طبیعی و سنتی بیش از ۲۰۰۰ میلیارد تومان بوده و با افزایش تولیدات شاهد کاهش ۸۵ درصدی واردات فرآورده های طبیعی در سال ۱۳۹۹ نسبت به سال ۹۸ بوده ایم.

سابقه موضوع:
طب سنتی همواره از شهرت جهانی برخوردار بوده است. پزشکان ایرانی با استفاده از گیاهان دارویی موجود در مناطق مختلف ایران و کشور‌های همسایه توانایی درمان بسیاری از بیماری‌ها را داشته‌اند. تا قرن پنجم میلادی به قدری پیشرفت در طب سنتی سرعت گرفت که برخی معتقدند طب یونانی نیز تحت تاثیر طب سنتی ایران قرار گرفته است. در کشور ما طبّ و طبابت ادوار مختلفی دارد که مهم ترین آن‌ها عبارتند از: ۱. دوران هخامنشی، ۲. دوران ساسانی، ۳. دوران اسلامی

محمّد بن زکریای رازی که یکصد و چند جلد کتاب و رساله در طبّ مانند «الحاوی»، «المنصوری»، «مرشد» و «آبله و سرخک» تألیف نمود. شیخ ابوعلی سینا صاحب و مؤلّف کتاب «قانون» و «نبض» و امثال آنها؛ اسماعیل جرجانی صاحب کتاب «ذخیرة خوارزمشاهی»، «یادگار» و «اغراض»؛ ابن رشد قرطبی صاحب کتاب «کلّیات»، «سموم» و «شرح بر قانون» بوده اند. طیّ قرون سوم، چهارم، پنجم و ششم هجری قمری پزشکان ایرانی توانستند برگ‌های زرّینی بر تاریخچة طبّ جهان اضافه کنند و تحوّلات و انقلاب‌های بزرگی را در طبّ ایجاد نمایند. در کشورمان پس از سال ها فراموشی که بیشتر آن به دلیل تعارض منافع این رشته با پزشکان بوده است؛ بالاخره در سال ۱۳۹۲ معاونت طب سنتی ایرانی- اسلامی و دانشکده‌های طب سنتی، ایجاد و دروازه‌های ورود به عرصه قانونمند آموزش، پژوهش و ارائه خدمات طب سنتی به روی پرورش یافتگان و دانش آموختگان گشوده شد تا ضمن احیاء، در جهت حفظ و تأمین سلامت جامعه از این میراث کهن در کنار طب رایج بهره‌برداری شود.

در حالی که موضوع طب‌سنتی طی چند سال اخیر در حال شکوفا شدن بود، وزیر بهداشت وقت با انحلال ناگهانی معاونت طب سنتی در سال ۹۵ جای آن را به معاونت اجتماعی در وزارتخانه‌اش داد و آینده این طب مورد علاقه مردم را با، اما و اگر‌های فراوان مواجه ساخت. دلیل این انحلال اینگونه اعلام شد که، چون ۷۵ درصد مسائل مربوط به سلامت مربوط به درمان نیست و در مسائل اجتماعی ریشه دارد بنابراین وزارت بهداشت به دنبال عوامل اجتماعی موثر بر سلامت است و از آنجایی که نمی‌تواند تشکیلات خود را گسترش دهد مجبور به انحلال معاونت طب سنتی و جایگزینی معاونت اجتماعی با آن است.

بیان علل اجرا نشدن ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی در قوانین کشور
حمایت نشدن طب سنتی و گیاهان دارویی از سمت دولت و مظلوم واقع شدن کشور در این زمینه مسئله بسیار مهمی است، چرا که کشور‌هایی همچون آلمان، اتریش و کشور‌های عربی در زمینه طب سنتی، طب ایرانی را موثر می دانند و کشور‌های قطر و فنلاند در صدد ایجاد مراکز طب سنتی در کشورشان هستند. با گذشت بیش از ۷ سال از تاکیدات مقام معظم رهبری در ترویج و توسعه طب سنتی ایران و با وجود افزایش اقبال عمومی نسبت به طب سنتی، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی آن طور که باید نتوانسته خدمات پزشکی مبتنی بر این طب را در دسترس عموم قرار دهد. در طی سالیان اخیر شاهد اقبال عمومی مردم کشورمان به طب سنتی و روش های خاص پیشگیری و درمان سنتی هستیم، که قطعاً یکی از دلایل گسترش و ترویج طب سنتی، نتایج درمانی بوده که مردم به‌صورت ملموس شاهد آن بوده‌اند.

بیماری کرونا سبب شده است مردم موضوع پیشگیری و رعایت دستورالعمل های بهداشتی را بیش از پیش مورد توجه قرار دهند، در این میان اطبای سنتی هم بر اصلاح سبک تغذیه‌ای برای تقویت ایمنی بدن تأکید کرده اند. بی مهری به طب سنتی ایرانی در حالی صورت می گیرد که در چین با استفاده از طب چینی در کنار طب رایج، درصد بالایی از بیماران کرونایی بهبود یافتند. این در حالی است که با وجود راه اندازی دانشکده های طب سنتی در کشور از ۱۵ سال پیش تاکنون، جذب پایین دانشجو و اختصاص ندادن بودجه کافی به آنها، این موضوع را به خوبی نمایان می کند که قاعدتاً ادغام طب سنتی در نظام سلامت کشور با تخصیص بودجه اندک امکان پذیر نخواهد بود.

علل اجرا نشدن ترویج، توسعه و نهادینه شدن طب سنتی ایرانی
• مقاومت‌های وزارتی در برابر توسعه طب سنتی
• جذب کم دانشجو
• اختصاص بودجه بسیار اندک
• شعاری بودن تصمیمات اجرایی کردن طب سنتی
• تعارض منافع با طب مدرن
• سودآوری دارو‌های شیمیایی نسبت به دارو‌های گیاهی

اهمیت حمایت از طب سنتی، توسعه و ترویج آن
 با توجه به اینکه گیاهان دارویی در گذشته به صورت سنتی استفاده می شدند و در حال حاضر پایه و اساس بسیاری از دارو‌های موجودند، نیازمند توجه خاص و حمایت های بیشتری هستند.
 ایران با داشتن دو هزار و ۷۰۰ نوع گیاه انحصاری، رتبه برتر دنیا را در تنوع گیاهان دارویی دارد که این گیاهان مختص آب و هوای ایران هستند. تنوع زیاد گیاهان دارویی در کشور می تواند در رشد طب سنتی تاثیرگذار باشد.
 مردم سهم زیادی از برداشت گیاهان دارویی در طبیعت دارند، اما کمبود اطلاعات آن‌ها در برداشت محصول موجب ریشه کنی این گیاهان خواهد شد. باید جهاد کشاورزی برای حفظ ذخایر گیاهان دارویی ورود جدی داشته باشد.
 گیاهان دارویی تاثیر بیشتری بر پیشگیری و سلامت جامعه دارد، این گیاهان اگر مورد توجه قرار بگیرند و توسعه آن مدنظر باشد، قطعا بخشی از بیماری ها در جامعه حذف خواهد شد.
 طی سال های اخیر مردم بیشتر به استفاده از گیاهان دارویی روی آورده اند که این نوید بخش ترویج سلامتی در جامعه است و مسئولان باید از این فرصت استفاده کنند تا گیاهان دارویی و دارو‌هایی که برپایه گیاه هستند را ترویج دهند.
 تولید گیاهان دارویی بر عهده وزارت جهادکشاورزی است که نیازمند یک نگاه ملی است و باید کشور در این حوزه پهنه بندی شود و در هر پهنه متناسب با موقعیت جغرافیایی که دارد؛ کارخانجات فرآوری گیاهان دارویی ایجاد شود.
 اشتغال زایی در زمینه گیاهان دارویی در بخش های مختلف تولید، جمع آوری، فرآوری و صادرات می تواند برای تعداد افراد زیادی در کشور کار ایجاد کند.
 گیاهان دارویی در کشور ما حکم طلا دارند، اما متاسفانه هیچ گونه تبلیغات و بازاریابی برای عرضه محصولات ایرانی به کشور‌های هم جوار نشده است.
 ضد ویروس بودن گیاهانی از قبیل پونه و آویشن، به اثبات رسیده است، بنابراین از گیاهان دارویی به عنوان تقویت کننده های سیستم ایمنی بدن می توان استفاده کرد.
 گیاهان دارویی قابلیت برابری با ذخایر ملی کشور در حوزه صادرات را دارند.
 گیاهانی وجود دارند که به صورت مستقیم بر پاکسازی ریه از عفونت تاثیر دارند، اما همچون سایر موارد در بخش بیماری کرونا نیز طب سنتی و گیاهان دارویی نادیده گرفته شده است.

پژوهشگر: مریم بیگ پور

­