نهضت تنباکو و نفوذ مرجعیت

به گزارش وب گردي خبرگزاري صدا وسيما؛ در نیمه دوم قرن نوزدهم حوادث و اتفاقاتی در ایران رخ داد که آینده کشورمان را تا حدودی متحول و دگرگون کرد. هر یک از این حوادث برگ‌های زرینی در صفحات تاریخ این مرز و بوم بوده و درخشندگی خاص خود را دارد.
در میان این حوادث "نهضت تنباکو" از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این قیام از یک سو اولین تجربه مبارزه با استعمار با ماهیت اسلامی بوده و از سوی دیگر در اوج استبداد داخلی پادشاهان قاجار به وقوع پیوست و پرده ظالمانه ترس و وحشت را از دل ملتی که شاهد چپاول و غارت ثروت‌های مادی و معنوی خود بود بیرون انداخت.

قیام امت اسلامی به رهبری آیت‌الله میرزاحسن شیرازی علیه توطئه مشترک داخلی و خارجی ضربه محکمی به پیکر استبداد داخلی و استعمار خارجی وارد کرد تا امتیاز ننگین تنباکو که نفوذ کشور‌های بیگانه در ایران را توسعه می‌داد، لغو کنند. حمایت بی دریغ و همه جانبه مردم از حکم میرزاحسن شیرازی ثابت کرد که اسلام و روحانیت نفوذ عمیقی در دل‌های مردم ایران داشته و قادر به مقاومت در برابر هر توطئه‌ای هستند. قیام تحریم تنباکو را می‌توان اولین نهضت بیداری مردم ایران برای به دست آوردن حقوق خود از بیگانگان و استبداد پادشاهان دانست.

استعمال توتون و تنباکو از زمان صفویه، به ویژه از زمان شاه عباس، در ایران رواج زیادی پیدا کرد. شاه عباس هرچند می‌خواست استفاده از آن را منع کند، اما موفق به این کار نشد. از آن زمان کم‌کم تعداد مصرف‌کنندگان توتون و تنباکو افزایش پیدا کرد تا اینکه در زمان ناصرالدین‌شاه به چند میلیون نفر رسید. به همین دلیل یکی از وزیران شاه به فکر انحصار آن افتاد تا برای افزایش مالیات آن را در اختیار و کنترل دولت قرار دهد. وی قانون پیشنهادی خود را به نام اداره انحصاری توتون و تنباکو، ارائه داد که مورد تصویب ناصرالدین‌شاه قرار نگرفت. سرانجام در سال بعد، مقررات دیگری را تهیه و به تصویب ناصرالدین‌شاه رساند و شاه دستور اجرای آن را به میرزاعلی اصغر خان امین السلطان صدراعظم داد، اما به علت مخالفت علما که این عمل را غیرشرعی و بدعت در دین می‌دانستند اجرایی نشد.

ناصرالدین‌شاه در سال ۱۲۶۸ برای سومین بار تصمیم گرفت به بهانه بازدید از پیشرفت کشور‌های اروپایی از طریق خاک روسیه عازم اروپا شود. روس‌ها ابتدا اجازه چنین سفری را از خاک خود نمی‌دانند، اما با گرفتن امتیازاتی اجازه عبور هیئت ایرانی را دادند. انگلیسی‌ها اصرار داشتند این سفر حتماً انجام شود. هدف آن‌ها گرفتن امتیازات بیشتر از شاه ایران بود و به همین علت از شاه و همراهانش به ویژه امین السلطان، وزیر اعظم به گرمی استقبال و پذیرایی و بزرگترین نشانه‌های رسمی دولت انگلستان را به آن‌ها اهدا کردند. در این سفر انگلیسی‌ها پیشنهادات زیادی به شاه ایران دادند که از جمله آن‌ها امتیاز توتون و تنباکوی ایران بود. دولت انگلستان مانند سایر امتیازات برای مصونیت از خطر‌های احتمالی، به طور مستقیم دخالت نکرد و یکی از افراد تبعه خود به نام ماژور تالبوت را به عنوان طرف معامله به ایران معرفی کرد. تالبوت با پیشنهاد رشوه به شاه و صدراعظم موافقت آن‌ها را جلب کرد. ناصرالدین‌شاه قبول کرد که پس از بازگشت به ایران وی را به کاخ خود دعوت کند.

اقدامات صورت گرفته برای اجرای قرارداد امتیاز توتون و تنباکو
همان طور که ناصرالدین‌شاه در سفر به لندن قول داده بود پس از بازگشت به ایران از تالبوت دعوت کرد تا به ایران بیاید. وی پس از ورود به تهران با کمک سفارت انگلیس و اعضای آن متن امتیازنامه را تهیه کرده و نزد امین السلطان صدراعظم فرستاد. وی با ایجاد تغییراتی جزئی در متن قرارداد، آن را نزد ناصرالدین‌شاه فرستاد و پس از تعریف و تمجید فراوان از آن و شرح مزایای چنین امتیازی آن را به امضای شاه رساند و از او تقدیرنامه‌ای نیز دریافت کرد. به موجب این امتیاز، خرید و فروش کل توتون و تنباکوی ایران در داخل و خارج به مدت ۵۰ سال از تاریخ ۱۲۶۹ به ماژور تالبوت تبعه انگلیسی واگذار شد و در مقابل صاحب‌امتیاز متعهد گردید که هر سال مبلغ پانزده هزار لیره انگلیسی و یک چهارم از سود شرکت تالبوت، پس از کسر مخارج به دولت ایران پرداخته شود.

اعطای چنین امتیازی به یک فرد بیگانه خسارت‌های جبران ناپذیری به دولت و ملت ایران وارد می‌کرد؛ زیرا به موجب این امتیاز هیچکس حق خرید و فروش توتون و تنباکو و سیگار در ایران را نداشت مگر با اجازه صاحب شرکت. ورود لوازم و وسایل شرکت از عوارض گمرکی و مالیات معاف بود و هیچکس حق وارد کردن توتون و تنباکو به ایران را نداشت. فصل هشتم این امتیاز خاطیان از این فرمان را تهدید به کیفر می‌کرد و طبق فصل دهم کشاورزان ایران متعهد بودند مقدار محصول خودشان را به نزدیک‌ترین مسئول شرکت اطلاع دهند.

پس از بازگشت ناصرالدین‌شاه از انگلستان، تالبوت به اتفاق چند نفر و با کمک دولت انگلیس، شرکتی را با نام (رژی) با سرمایه اولیه ۶۵۰ هزار لیره در لندن تشکیل داد. وی پس از کسب امتیاز در صدد برآمد که شرکت را در دیگر شهر‌های کشور گسترش دهد. در این راستا ابتدا باغی را در یکی از بهترین مکان‌های تهران به نام خیابان فردوسی فعلی خرید و ساختمان بزرگی را برای اداره مرکزی شرکت در وسط آن بنا کرد. شرکت دیوار محکم و بلندی در اطراف باغ کشید و آن را به شکل قلعه جنگی و نظامی در آورد. شرکت پس از تأسیس اداره مرکزی در تهران تصمیم گرفت شعبه‌های آن را در سایر شهر‌های ایران به ویژه شهر‌هایی که در آن‌ها محصولات توتون و تنباکو بیشتر کشت و تولید می‌شد راه‌اندازی کند. در این راستا تصمیم گرفته شد نمایندگانی به تبریز، مشهد، شیراز و اصفهان اعزام کند تا در آنجا مذاکرات را برای تأسیس دیگر شعبه‌های شرکت ادامه دهند.

پس از احداث ساختمان مرکزی شرکت در تهران و آغاز فعالیت آن در ایران، چند هزار نفر از مردان و زنان انگلیسی به عنوان کارکنان شرکت وارد ایران شدند؛ به طوری که در هر شهر تعداد زیادی از افراد بیگانه اقامت داشتند. این افراد که تحت پوشش شرکت رژی وارد ایران شده بودند، شروع به فعالیت‌های فرهنگی کرده و فرهنگ غرب را در ایران رواج می‌دادند. نفوذ در بازار مسلمانان، استفاده از دختران برای افزایش فروش، تأسیس رقاص خانه و قمارخانه، فروش و مصرف مشروبات الکلی و… از جمله موارد اشاعه فرهنگ غربی در ایران به وسیله کارکنان شرکت رژی بود که زمینه‌های نهضت را بیش از پیش آماده کرد.

آغاز قیام نهضت تنباکو
حدود یک پنجم جمعیت ایران مخارج زندگی خود را از راه کشت و زرع توتون و تنباکو تأمین می‌کردند و از همین رو نمی‌توانستند در مقابل تسلط بیگانگان بر امرار معاش خود ساکت باشند. روستاییان، کشاورزان، بازرگانان و تاجران خرده پا و حتی کارگران روزمزد شروع به اعتراض علیه شرکت رژی کردند. به علت رابطه نزدیک و تنگاتنگی که بین طبقات مردم و علما وجود داشت، مردم به روحانیون متوسل شدند تا با رهبری آن‌ها وارد مبارزه و قیام عمومی شوند.

مردم و علمای شهر‌های ایران که از اقدامات خود نتیجه قطعی نگرفته بودند، دست کمک به سوی مرحوم میرزامحمد حسن شیرازی که در آن زمان در سامرا بود دراز کردند. وی از طریق روحانیون و زائران و نامه‌ها و تلگراف‌هایی که از ایران به ایشان می‌رسید و بخصوص نامه سیدجمال‌الدین اسدآبادی از زیان‌ها و خسارت‌های وارد شده به مردم ایران آگاه شده بود. وی ابتدا از طریق مسالمت‌آمیز و ارسال چندین نامه لغو این امتیاز را از ناصرالدین‌شاه تقاضا کرد، اما وقتی دید از این کار نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود، فتوای مشهور خود را در سال ۱۲۶۷ در رابطه با منع استعمال دخانیات به شرح زیر اعلام کرد:

بسم‌الله الرحمن الرحیم الیوم

استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان علیه‌السلام است.

حرره الاقل محمدحسن الحسینی‌

پیروزی نهضت و لغو امتیاز تنباکو
امت مسلمان ایران که هر لحظه منتظر چنین حکمی بودند؛ پس از دریافت آن با هر وسیله‌ای که در اختیار داشت در پخش آن اقدام کرد؛ زیرا چنین کاری را وظیفه شرعی خود می‌دانست. استقبال از چنین حکمی بی نظیر بود. مردم ایران از پیر و جوان، زن و مرد، کشاورز و کارگر، تاجر و کاسب، همه بدون، چون و چرا از آن اطاعت کردند و قلیان‌ها و چپق‌ها را شکستند و توتون‌ها، تنباکو‌ها و سیگار‌ها را به آتش کشیدند و حاضر نشدند حکم عالم و مرجع خود که استعمال تنباکو را در حکم جنگ با امام زمان (عج) می‌دانست نقض کنند. نفوذ این حکم آنقدر گسترده و وسیع بود که حتی دربار و حرم‌سرای ناصرالدین‌شاه را نیز فرا گرفت.

ناصرالدین‌شاه و دربار وی که به عمق و گستردگی نفوذ این حکم پی برده بودند، قصد داشتند با جعلی خواندن و تفرقه و فشار به مردم و روحانیون، به ویژه میرزاحسن آشتیانی، اثر آن را خنثی کنند، اما وقتی به بی اثر بودن توطئه‌های خود پی بردند تصمیم گرفتند با لغو امتیاز داخلی آن‌ها را تسلیم کنند؛ اما هوشیاری و تداوم نهضت و حضور مردم در صحنه و اعلام جهاد از سوی میرزای شیرازی توطئه‌هایشان را نقش بر آب کرد. سرانجام به دلیل فشار نهضت اسلامی، مردم ایران به رهبری میرزای شیرازی که اساس سلطنت استبدادی ناصرالدین‌شاه را به مخاطره انداخته بود، تصمیم گرفتند امتیاز را لغو کنند و با اعلام رسمی لغو امتیاز از سوی دولت ایران و شرکت رژی، مبارزه پیروزمند تنباکو پس از ۵۵ روز خاتمه یافت و حکم تحریم لغو شد.

شرکت رژی که مبالغ هنگفتی به شاه و صدراعظم و درباریانش داده بود، خواستار غرامت از ایران شد. پس از مذاکرات آن‌ها با ناصرالدین‌شاه، ۵۰۰ هزار لیره به شرکت رژی پرداخت شد. این مبلغ از بانک شاهنشاهی ایران که سهام آن متعلق به انگلیس بود به صورت وام با بهره ۶ درصد در مقابل گرو گذاشتن گمرکات بنادر خلیج فارس، بوشهر، بندر عباس، بندر لنگه و شیراز تأمین شد. بدین ترتیب این گمرکات تحت نظارت و کنترل انگلیس درآمد.

ویژگی‌های نهضت تنباکو
الف: اسلامی بودن آن
مهمترین عامل پیروزی نهضت تنباکو ماهیت اسلامی آن بود؛ زیرا تنها عامل و انگیزه‌ای که می‌توانست توده‌های مردم ایران را با آن وسعت به حرکت در آورد و آن‌ها را به ایثار و فداکاری و از جان گذشتگی وا دارد، اعتقادات اسلامی و مذهبی بود.

ب: اطاعت از روحانیت
انگیزه این عمل نیز ناشی از اعتقادات اسلامی در قلوب مردم ایران به ویژه مذهب تشیع بود. روحانیت به عنوان ادامه‌دهندگان راه ائمه معصومین (ع) مورد پذیرش و احترام توده مردم بودند و به همین دلیل ارتباطات گسترده آنان با مردم باعث گسترش قیام شد.

ج: عمومی بودن نهضت
حضور در صحنه و ادامه نهضت تنباکو متعلق به گروه خاصی از مردم نبود؛ بلکه همه طبقات و اقشار مردم در آن نقش داشتند. زنان ایرانی برای اولین‌بار با نمایش قهرمانانه و شورانگیز، حضور خود را در تاریخ مبارزات ایران به نمایش گذاشته و حتی رهبری و تظاهرات خیابانی را در چند نقطه به عهده گرفتند.

د: استقامت و فداکاری مردم
استقامت مردم در تمام مراحل نهضت به چشم می‌خورد. وقتی فتوای تحریم صادر شد و همه مردم از آن اطاعت کردند. شایعه جعلی بودن و لغو امتیاز داخلی نیز نتوانست مردم را راضی کند و تا لغو کامل آن و اعلام رسمی دولت و شرکت رژی پایداری کردند. آن‌ها در این راه از جان و مال خود مایه گذاشتند و از معامله با شرکت رژی خودداری کردند. آن‌ها اموال و دارایی خود را به آتش کشیدند و وسایل استعمال دخانیات را شکستند تا سرانجام به پیروزی رسیدند.