جایگاه والای سیده نفیسه در مصر

به گزارش وب گردي خبرگزاري صدا وسيما، سیده نفیسه یا نفیسه‌خاتون (۱۴۵-۲۰۸ق) از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) و دختر حسن بن زید بن حسن است. منابع تاریخی، او را از زنان عابد، زاهد، محدّث، نیکوکار و حافظ قرآن شمرده‌اند. وی همسر اسحاق مؤتمن فرزند امام صادق (ع) بود او از مدینه به مصر مهاجرت کرد و بر اساس منابع، نزد اهالی آنجا به جایگاه ویژه‌ای دست یافت و به درخواست آنان تا پایان عمر در آنجا ماند. مقبره او در قاهره زیارتگاه مسلمانان است.

 نفیسه‌خاتون در مکه به دنیا آمد و در مدینه بزرگ شد. گفته‌اند خانه‌ای که نفیسه در مدینه در آن زندگی می‌کرد، در غرب مدینه و مقابل خانه‌ای بود که به امام صادق (ع) تعلق داشت. در کتاب الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور، از کتاب اسعاف الراغبین نقل شده که نفیسه در سال ۱۴۵ق متولد شده است. عزیز الله عطاردی تولد او را در ۱۱ ربیع‌الاول همان سال ذکر کرده است.

نسبش از جانب پدر با سه واسطه به امام حسن مجتبی (ع) می‌رسد. پدرش حسن بن زید از جانب منصور عباسی ۵ سال حاکم مدینه بود، اما او را عزل و زندانی کرد. مقریزی از کتاب الروضة الانیسه بفضل مشهد السیده نفیسه، نقل کرده که مادرش ام ولد بود.

ازدواج
نفیسه‌خاتون با اسحاق بن جعفر مشهور به اسحاق مؤتمن، فرزند امام صادق (ع) ازدواج کرد. برخی منابع متأخر سن او را به هنگام ازدواج ۱۵ سال دانسته‌اند. اسحاق مؤتمن، فردی ثقه در نقل حدیث و از شاهدان وصیت امام هفتم درباره فرزندش امام رضا (ع) بوده است. نفیسه دو فرزند به نام قاسم و ام‌کلثوم برای اسحاق بن جعفر به دنیا آورد.

مهاجرت به مصر
در کتاب الدر المنثور فی طبقات ربات الخدور از کتاب المزارات سخاوی نقل شده که نفیسه خاتون در سال ۱۹۳ق پس از انجام مناسک حج با همسرش برای زیارت قبر حضرت ابراهیم (ع) به بیت المقدس رفت سپس به مصر آمد. مردم مصر از او استقبال کردند و او را ابتدا در خانه تاجر بزرگ مصر به نام جمال الدین بن عبدالله بن جَصّاص سکونت دادند. گفته‌اند مردم زیادی از مصر و اطراف آن به خاطر شفای دختر یهودی به وسیله وی، به قصد تبرک نزد او می‌آمدند. او قصد کرد که از مصر به حجاز نقل مکان کند، مردم مصر از حاکم مصر خواستند که وی را از رفتن به حجاز منصرف کند. وی به حاکم مصر گفت من زنی ضعیف هستم و از عبادت خدا باز مانده‌ام و محل سکونتم کوچک است و گنجایش این همه جمعیت را ندارد. حاکم مصر خانه‌ای را که در درب السباع داشت به وی بخشید و از او خواست دو روز را در هفته برای مردم اختصاص دهد و روز‌های دیگر را به عبادت بپردازد. نفیسه روز‌های شنبه و چهارشنبه را به مردم اختصاص داد و برای همیشه در مصر ساکن شد.

جایگاه معنوی و علمی
زرکلی از سیده نفیسه با اوصافی همچون تقیه، صالحه و عالمة بالتفسیر و الحدیث یاد کرده است. نفیسةالدارین، نفیسةالطاهره، نفیسةالعابده، نفیسةالمصریه و نفیسةالمصریین از دیگر القابی است که با آن توصیف شده است.
برخی گزارش‌ها از عبادت، زهد و سخاوت سیده نفیسه سخن گفته‌اند و آورده‌اند که او مال زیادی داشت و به مردم به ویژه درماندگان و بیماران کمک می‌کرد. وی ۳۰ سفر حج رفته بود. اهل تهجد بود و بسیار روزه می‌گرفت. همچنین نقل شده که وی قبری را برای خود حفر کرده بود که هر روز داخل آن می‌رفت نماز می‌گزارد و قرآن را ختم می‌کرد.

به گزارش ناسخ التواریخ، سیده نفیسه نزد اهالی مصر به جایگاه بالایی دست یافت. ابونصر بخاری گفته است که مردم مصر برای اثبات دعاوی خود به نام نفیسه خاتون سوگند یاد می‌کنند. برخی از محققان مصری، علاقمندی اهالی مصر به وی را به خاطر زندگی زاهدانه‌اش می‌دانند.

سیده نفیسه با قرآن انس داشت و حافظ آن بود. او در حال خواندن آیه «قل لمن ما فی السموات و الارض قل لله، کتب علی نفسه الرحمه» یا آیه «لهم دارالسلام عند ربهم وهو ولیّهم بما کانوا یعملون» از دنیا رفته است.

جایگاه علمی
سیده نفیسه با تفسیر و حدیث آشنا بود. برخی از عالمان حدیث او را نقل می‌کردند. محمد بن ادریس شافعی (یکی از ائمه چهارگانه اهل سنت) از او حدیث اخذ می‌کرد و احمد بن حنبل (پیشوای حنابله) در مجالس نقل حدیث او شرکت می‌کرد. هنگامی که محمد بن ادریس شافعی از دنیا رفت جنازه او را به منزل سیده نفیسه بردند و او در نماز میت شرکت کرد.]کرامات

در برخی منابع کرامت‌هایی مانند شفای بیمار و رهانیدن مصر و رود نیل از خشکسالی به سیده نفیسه نسبت داده شده است. جمال الدین بن تغری بُردی گفته است که کرامت ‎های او در همه‌جا معروف است. احمد ابوکف ملقب شدن نفیسه به کریمةالدارین را به این دلیل می‌داند که مردم مصر از وی در زمان زنده بودن و پس از مرگش کراماتی مشاهده کردند. در برخی منابع کرامت‌هایی پس از مرگ وی نیز نقل شده است. ذبیح الله محلاتی در ریاحین الشریعه پس از آنکه کراماتی برای نفیسه‌خاتون ذکر می‌کند، منبع آنچه را که در شرح‌حال وی ذکر کرده کتب اهل سنت و قابل خدشه می‌داند.

وفات و آرامگاه
نفیسه‌خاتون در رمضان سال ۲۰۸ق از دنیا رفته است. اسحاق مؤتمن می‌خواست جنازه همسرش را به مدینه ببرد، اما به درخواست اهالی مصر او را در همانجا دفن کرد. مقریزی گفته است مردم مصر از اسحاق خواستند تا وی را به خاطر برکت در مصر دفن کند. اما بر اساس برخی منابع اسحاق نپذیرفت. اهالی مصر نزد حاکم مصر رفتند و از او خواستند اسحاق را از انتقال جنازه همسرش به مدینه منصرف کند. واسطه قراردادن حاکم مؤثر واقع نشد. آنان اموالی را فراهم کردند و به اسحاق دادند و از او خواستند تا با درخواستشان موافقت کند. اما اسحاق نپذیرفت. ولی سرانجام به دفن همسرش در مصر رضایت داد. گفته‌اند اسحاق به سبب رؤیایی که دیده بود تن به خواسته مردم مصر داد. بنابر این رؤیا، رسول اکرم به او گفته بود که همسرت را در همین‌جا به خاک بسپار.

بارگاه سیده نفیسه در قاهره
سیده نفیسه در خانه خود در مکانی که به درب السباع و درب یزرب شناخته می‌شد، دفن گردید. مقریزی مدفن او را یکی از چهار مکانی دانسته که در مصر به استجابت دعا معروف‌اند. همچنین نقل کرده که اولین کسی که بر مزار او بنایی ساخت عبیدالله بن سری بن حکم، امیر مصر بود و تاریخ آن در کتیبه‌ای که بر ورودی ضریح نصب شده ربیع الثانی سال ۴۸۲ق درج شده است و در سال ۵۳۲ق حافظ خلیفه آن را تجدید بنا کرد و بر آن ضریح و قبه‌ای ساخت. یاقوت حموی (جغرافی‌دان قرن هفتم) از قبه‌ای بر قبر او در آن زمان خبر داده است. مرقد سیده نفیسه از اماکن معروف زیارتی در مصر است.

اهالی مصر از سال ۸۸۹ق در عصر ملک اشرف قایتبای (حکومت ۸۷۲-۹۰۱ق) از سلسله ممالیک چَرکَسی سالروز تولد سیده نفیسه را جشن می‌گیرند. در شب تولد او جمعیت بسیاری از شیعیان و اهل سنت تا پاسی از شب در حرمش به مولودیه‌خوانی و شادی می‌پردازند. مردم مصر برای برآوردن حاجات خود به سیده نفیسه متوسل می‌شوند و برای تبرک٬ ضریح را می‌بوسند. همچنین برگزاری جشن‌های ازدواج در اطراف مرقد او و طواف عروس در حرم او مرسوم است.

برخی شیعیان ایرانی در عهد قاجار، در سفر حج٬ به شامات و مصر نیز می‌رفته و مرقد سیده نفیسه را زیارت می‌کرده‌اند. این زیارت‌ها در برخی سفرنامه‌های حج ایرانیان انعکاس یافته و اطلاعاتی از مرقد وی و باور‌های مصریان درباره ایشان به دست می‌دهند.