چرا سرخک ضروری‌ترین واکسن است؟

 

در پانزده نوامبر سال ۲۰۱۹، در جزیره ساموآییِ اوپالو – یک لکه سبزِ یشمی در وسط اقیانوس آرام، جایی بین هاوایی و نیوزیلند – اواخر شب بود. دولتمردان در‌صدد بودند تا با عجله در پایتختِ بندریِ این جزیرۀ خواب‌آلود جلسه‌ای برگزار کنند و درباره یک وضعیتِ اضطراری که به سلامت عمومی مرتبط بود، بحث کنند. تا پایان عصر روز بعد، آن‌ها وضعیتِ اضطراری را اعلام کرده بودند.

 

سه ماه قبل، یکی از ساکنان جزیره که با هواپیما از نیوزیلند – جاییکه سرخک در آن همه‌گیر شده بود - به جزیره برگشته بود، علائمی از بثورات جلدی شامل جوش‌های قهوه‌ای مایل به قرمز را نشان داده بود.

 

خیلی سریع این مورد را موردی «مشکوک» اعلام کردند، اما بعد از آن هیچ اقدامی انجام ندادند. تا دوم ماه اکتبر، ۷ مورد مشکوک دیگرِ سرخک شناسایی شد. مدارس – که محیطی مناسب برای انتشار این ویروس است و قربانیانِ دلخواه این ویروس در آن فراوان هستند – به کار خود ادامه دادند و فقط برخی از مراسم مانند مراسم اهداء جوایز به دانش‌آموزان لغو شد. حتی در آن مقطع هم برخی این وضعیت را نادیده گرفتند.

 

هنوز یک‌ماه نگذشته بود که شیوع بیماری در سطحی هشداردهنده شناسایی شد و از بین کلِ جمعیت این جزیره که ۱۹۷۰۰۰ نفر بود، ۷۱۶ مورد ابتلا به سرخک شناسایی شد.

 

با اعلام وضعیتِ اضطراری، کشور اقداماتِ شدید خود برای متوقف کردنِ انتشار ویروس را آغاز کرد. مدارس و کسب‌وکار‌ها تعطیل شدند. کارکنان، ادارات را ترک کردند. به ساکنان توصیه شد که در خانه‌ها بمانند.

 

 

 

 

درست مانند دورانِ شوم همه‌گیری طاعون در قرون وسطا که روی در خانه‌های آلوده به طاعون، صلیب سرخ، می‌کشیدند؛ در این زمان نیز پرچم‌های قرمز را بر فراز خانه‌های خانواده‌هایی که واکسینه‌نشده بودند، برافراشتند.

 

این کار به پزشکان کمک می‌کرد تا خانه‌به‌خانه به افراد سر بزنند و واکسن اجباری را به افرادی که به آن نیاز داشتند، تزریق کنند.

 

آلودگی کم‌کم کاهش پیدا کرد و در روز ۲۸ دسامبر سال ۲۰۱۹ وضعیتِ اضطراری خاتمه پیدا کرد. در کل ۵۶۶۷ تن شاملِ ۸ درصد از جمعیتِ زیر ۱۵ سالِ جمعیتِ جزیره، به ویروس مبتلا شدند. از این تعداد، ۸۱ نفر شاملِ ۳ فرزند از یک خانواده جان خود را از دست دادند.

 

همه‌گیری خاتمه یافته بود، اما به این معنی نبود که ویروس آخرین قربانی خود را گرفته است.

 

 

این‌جاست که «فراموشیِ سیستم ایمنی» وارد می‌شود؛ پدیده‌ای اسرارآمیز که هزاران سال با ما بوده است، اما در سال ۲۰۱۲ بود که دانشمندان آن را شناسایی کردند. زمانی که شما به سرخک مبتلا می‌شوید، سیستم ایمنی شما فوراً همه عوامل بیماری‌زا، شامل همه سرماخوردگی‌ها، همه آنفولانزاها، هر نوع مواجهه با هر نوع باکتری یا ویروس در محیط زیست و هر نوع واکسیناسیونی را فراموش می‌کند.

 

بر اساس شواهد جاری، وقتی بدنِ شما با عفونت سرخکی مواجه می‌شود و بر آن فائق می‌آید، لازم دارد که از صفر شروع به یادگیریِ چیز‌هایی که برایش خوب و بد است، بکند.

 

دکتر منصور حائری‌فر، استاد ایمنی‌شناسی در دانشگاه وسترن در کانادا، می‌گوید: «عفونت ویروسِ سرخک به طریقی سیستم ایمنی ما را به حالتِ پیش‌فرض بر می‌گرداند. گویی که هرگز در گذشته با هیچ نوع میکروبی مواجه نشده بوده است.»

 

این وضعیت تا چه مدت پایدار است؟ آیا می‌تواند یک همه‌گیری دیگر را ایجاد کند؟

 

 

سرخک یک ویروس تنفسی باستانی است که از طریق هوا و قطرک‌های تنفسی منتقل می‌شود. تصور می‌شود که این ویروس نخستین‌بار ۲۵۰۰ سال قبل از احشام به انسان جهش یافته است و احتمالاً شهر‌های متراکم که در سراسر جهان پدید آمده بودند، فرصت مناسبی برای انتشار آن بین گونه انسان فراهم کرده است.

 

سرخک برای هزاران سال به شکلی لجام‌گسیخته کودکان را – به خصوص در سال‌های اولیه زندگی – گرفتار می‌کرد و تقریباً هر فردی تا پیش از تولدِ ۱۵‌سالگی به آن آلوده می‌شد. در سال ۱۹۶۷، یکسال قبل از آنکه انگلستان واکسن سرخک را معرفی کند، در حدود ۴۶۰۴۰۷ مورد مشکوک به سرخک وجود داشت.

 

 

 

 

وقتی که استعمارگرانِ اروپایی نخستین‌بار به آن‌سوی اقیانوس اطلس رفتند، ویروسِ سرخک را – در کنار سایر بیماری‌ها مانند آبله و حصبه – با خود منتقل کردند که منجر به از بین رفتنِ ۹۰ درصد از جمعیت بومی آمریکا در ظرف یک قرن شد.

 

دانشمندان دهه‌ها می‌دانستند که حتی بعد از آنکه کودکان از سرخک بهبود پیدا می‌کردند، بیشتر احتمال داشت که بیمار شوند و از بیماری‌های دیگر جان خود را از دست بدهند. درحقیقت، مطالعه‌ای که در سال ۱۹۹۵ انجام شده بود، دریافت که واکسینه شدنِ کودکان علیه این ویروس، احتمال مرگ را از ۳۰ تا ۸۶ درصد در سال‌های آتی کاهش می‌دهد. اما هنوز مشخص نبود که چرا سرخک محرکی چنین قوی برای بیماری‌های دوران کودکی است.

 

 

سپس در سال ۲۰۰۲، گروهی از دانشمندان ژاپنی کشف کردند که گیرنده‌هایی که ویروس سرخک به آن‌ها می‌چسبد – نوعی قفل مولکولی که به ویروس اجاز می‌دهد وارد بدن شود – آن‌طور که از یک بیماری تنفسی انتظار می‌رود، در ریه‌ها نیست. بلکه در سلول‌های سیستم ایمنی است.

 

ریک دی اسوارت، استاد علوم ویروس در دانشگاه اسرامسوس در هلند، می‌گوید، «این یافته در مقایسه با چیزی که در کتاب‌های درسی درباره نحوه ورود ویروس به بدنِ میزبان بود، بسیار شگفت‌آور محسوب می‌شد.»

 

یک دهه بعد، یک تیم بین‌المللی از پژوهشگران – شاملِ اسوارت – تصمیم گرفتند نگاهی دقیق‌تر به این مسئله بیندازند. آن‌ها ویروس سرخک را به یک پروتئین سبز فلورسنت متصل کردند و میمون‌های ماکاک را به آن آلوده کردند و سپس رد این بسته ویروسیِ سبزرنگ را در بدن ماکاک‌ها گرفتند تا ببیند در کجا سفرش به اتمام می‌رسد.

 

اسوارت می‌گوید: «ما دیدیم که این ویروس بسیاری از سلول‌ها را به صورت سیستماتیک آلوده می‌کند؛ بنابراین این ویروس، ویروس‌خونی، ایجاد می‌کند که یعنی ویروس به خون وارد می‌شود – در حقیقت، گلبول‌های سفید خون آلوده می‌شوند و ویروس را به همه بافت‌های لمفی که گره‌های لمفی و طحال و تیموس [غده‌ای در سینه که بخشی از سیستم ایمنی است]، شماست، می‌آورند.» او می‌گوید: «این تأیید کرد که سرخک درواقع عفونت سیستم ایمنی است.»

 

همه‌گیری سرخک در سال ۲۰۱۳ در هلند فرصتِ آزمون این نظریه را فراهم کرد. این آزمون بروی جامعه پروتستانِ اُرتودوکس انجام شد که به دلیلِ پیشینه مذهبی از واکسیناسیون خودداری کرده بودند و در نهایتاً ۲۶۰۰ نفر از آن‌ها آلوده شده بودند. سال‌ها بعد، دانشمندان نمونه‌های خون بیماران را گرفتند و تأیید کردند که خون این بیماران شامل سلول‌های حافظه تی می‌شد که آلوده به ویروسِ سرخک بودند.

 

 

این پایان داستان نبود. یکی از مهم‌ترین یافته‌های این تیم آن بود که گیرنده‌های سرخک به طور خاص به یک نوع خاص از سلول‌های ایمنی به نام سلول‌های تی حافظه متصل می‌شوند.

 

کار سلول‌های تیِ حافظه/ خاطره آن است که ده‌ها سال بعد از ابتلا به یک بیماری در بدنِ فرد باقی می‌مانند و به دنبال عواملِ بیماری‌زایی هستند که برای هدف قرار دادنِ آن‌ها آموزش دیده‌اند. بنابراین، سرخک، همان سلول‌هایی را آلوده می‌کند که قرار است به خاطر بیاورند بدن قبلاً با چه نوع عوامل بیماری‌زایی مواجه شده بوده است.

 

آن‌چه بعد از آن رخ می‌دهد هنوز پرسش بزرگی است که ذهن دانشمندان را درگیر کرده است؛ تاجاییکه به آن «تناقضِ سرخک» گفته می‌شود.

 

اسوارت می‌گوید: «سرخک سیستم ایمنی را سرکوب و همزمان آن را فعال می‌کند. درست است که سرخک خاطره و حافظه ایمنی شما را پاک می‌کند، اما یک استثنا وجود دارد. خیلی عجیب است، اما بعد از ابتلا به سرخک، تنها ویروسی که بدن به آن گرفتار نخواهد شد، همان سرخک است.»

 

آلودگی به ویروس سرخک بدن را یک‌عمر در مقابل ابتلای مجدد به این ویروس ایمن می‌کند؛ و اگرچه هنوز هیچ‌کس علت آن را نمی‌داند، اما همین نکته ممکن است علتِ «فراموشیِ سیستم ایمنی» را توضیح دهد.

 

نخست، سرخک سلول‌های حافظه/خاطره را آلوده می‌کند و سپس سیستم ایمنی به طریقی یاد می‌گیرد که چطور خودش این ویروس را شناسایی کند. هنگامی که سیستم ایمنی شروع می‌کند به تولید سلول‌هایی که برای از بین بردنِ سرخک لازم است، این سلول‌ها در تمام بدن حرکت می‌کنند و سلول‌های خاطره را که به ویروسِ سرخک آلوده شده‌اند [چون گفتیم که سرخک سلول‌های خاطره یا حافظه را آلوده می‌کند] از بین می‌برند.

 

بنابراین، بدن فرد عاری از سلول‌های حافظه‌ای می‌شود که برای از بین بردنِ ویروس‌های دیگر آموزش دیده بودند. ویروسِ سرخک ما را به از بین بردنِ حافظه ایمنیِ خودمان هدایت می‌کند. درنهایت، سرخک، تمام سلول‌های حافظه ایمنی ِ طبیعی شما را با سلول‌هایی جایگزین می‌کند که فقط می‌توانند سرخک را شناسایی کنند نه ویروسِ دیگری را.

 

معنای آن این است که شما فقط در مقابل سرخک ایمن هستید و بقیه عواملِ بیماری‌زا فراموش شده‌اند. این، به خصوص از چشم‌اندازِ یک ویروس، یک استراتژیِ خلاف شم محسوب می‌شود؛ زیرا ویروس دیگر قادر نیست، بدونِ شناسایی شدن توسطِ سلول‌های حافظه شما، بار دیگر به بدن‌تان وارد شود.

 

متأسفانه هیچ شواهدی در دست نیست که نشان دهد این بازنشانی (ریست) ایمنی به نفعِ سیستم‌های ایمنیِ معیوب، مانند افرادی که از اختلالات خودایمن رنج می‌برند، است. اسوارت می‌گوید، حتی اگر بتوان از درمانِ سرخک-مبنا استفاده کرد، این درمان فقط بر روی افرادی پاسخ می‌دهد که هرگز در عمرشان با ویروسِ سرخک مواجه نشده و علیه آن واکسینه نشده‌اند.

 

 

اسوارت می‌گوید: «ویروس اچ‌آی‌وی، ویروس دیگری با استراتژی مشابه است. این ویروس همه سلول‌های سیستم ایمنی را آلوده می‌کند و در نتیجه، سیستم ایمنی را تجزیه می‌کند و توانمندی آن را کاهش می‌دهد. اما تفاوت بزرگی بین اچ‌آی‌وی و سرخک وجود دارد و آن این است که اچ‌آی‌وی این کار را آهسته و پیوسته انجام می‌دهد و این خلاء در سیستم ایمنی را در طی مدت زمان طولانی ایجاد می‌کند.»

 

اسوارت می‌گوید: در حقیقت، اگرچه اچ‌آی‌وی هم به سیستم ایمنی صدمه می‌زند، اما آن فراموشی‌ که سرخک ایجاد می‌کند، در میان همه انواع بیماری‌ که بشر را درگیر می‌کند، منحصر به‌ فرد است. برخی بیماری‌هایی که سگ‌ها و دلفین‌ها را درگیر می‌کنند نیز ممکن است عملکردِ مشابه سرخک در انسان داشته باشند.

 

 

وقتی که سیستم ایمنی سلول‌های حافظه را از دست می‌دهد، باید از اول فرایندِ یادگیری را شروع کند. نتایج مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۵ انجام شد، نشان می‌دهد که تا ۳ سال زمان لازم است تا سیستم ایمنی بعد از گرفتار شدن به ویروسِ سرخک، حافظه خود را به دست آورد. این مدت زمان، دقیقاً همان مدتی است که یک نوزاد لازم دارد تا ایمنی علیه عوامل بیماری‌زای روزمره را کسب کند.

 

اسوارت می‌گوید: «کودکان بیماری‌های گوارشی و سرماخوردگی‌های متعددی می‌گیرند و به زمان نیاز دارند تا سیستم ایمنی‌ آنها توسعه پیدا کند.»

 

در ضمن، کودکان در معرض خطر طیف گسترده‌ای از عوامل بیماری‌زایی هستند که بدن‌ آنها یک‌بار در مقابل آن‌ها ایمنی ایجاد کرده بود. اسوارت می‌گوید: «همه آن عوامل بیماری‌زا باید یک‌بار دیگر تجربه شوند و هر آلودگی‌، خودش خطر بیماری‌های شدید را تشدید می‌کند.»

 

 

شگفت‌آور نیست که سرخک نه‌ تنها خطر ابتلا به بیماری‌ها بلکه خطر مرگ بر اثر آن‌ها را افزایش می‌دهد. درحقیقت، مرگ‌ و میر کودکان از سایر ویروس‌ها، قویاً به ابتلا به ویروسِ سرخک مرتبط است.

 

تحقیقی که در سال ۲۰۱۵ انجام شد نشان داد که مرگ‌ و میر کودکان در آمریکا، انگلیس و دانمارک در زمانِ همه‌گیری سرخک بالاتر بوده است. این یافته‌ها نشان می‌دهد که چرا واکسینه کردنِ کودکان علیه سرخک نه تنها مرگ بر اثر این بیماری بلکه مرگ بر اثر سایر بیماری‌ها را نیز کاهش می‌دهد.

 

 

همه این‌ها به این معنی است که سرخک، حتی سال‌ها بعد از ناپدید شدن، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت عمومی جمعیت بگذارد.

 

ساموآ را در نظر بگیرید. تصور می‌شود که همه‌گیری سرخک در سال ۲۰۱۹ در جزیره ساموآ، ناشی از یک واقعه دردناک و به شدت نادر بود که سال‌ها پیش از آن رخ داده بود و دو پرستار واکسن‌های سرخک، اوریون و سرخجه (ام‌ام‌آر) به اشتباه با هم ترکیب کرده بودند و بر اثر این اشتباه دو کودک جان باختند.

 

پرستاران زندانی شدند، اما اشتباه آن‌ها ترس گسترده‌ای از واکسیناسیون ایجاد کرد و درنتیجه، تا سال ۲۰۱۸ فقط ۳۰‌درصد از جمعیت این جزیره علیه سرخک واکسینه شده بودند.

 

وقتی که سرخک – یکی از مسری‌ترین ویروس‌های سیاره با عدد آرِ ۱۲ تا ۱۸ (به این معنی که هر فرد آلوده می‌تواند تا ۱۸ نفر را آلوده کند) – از راه رسید، وضعیت جمعیت برای انتشار آن بسیار مناسب بود؛ و اگرچه مسئولان توانستند همه‌گیری سرخک را تحتِ کنترل بگیرند، اثرات بلندمدت آن همچنان باقی است. فقط یک‌سال از همه‌گیری سرخک در جزیره گذشته بود که در ۲۷ نوامبر سال ۲۰۲۰، نخستین مورد ویروسِ کووید ۱۹ در جزیره مشاهده شد.

 

خوشبختانه، قرنطینه شدید و واکسیناسیون مانع از آن شد که کووید ۱۹ در جزیره انتشار پیدا کند، اما مدل‌سازی‌ها نشان می‌دهد که چنان‌چه کووید ۱۹ می‌توانست در جزیره شایع شود، خطر بزرگی را متوجه جمعیتی می‌کرد که به دلیل ابتلا به سرخک، سیستم ایمنیِ ضعیفی داشتند.

 

بر اساس این محاسبات، فراموشیِ سیستم ایمنی که میراث ابتلا به سرخک در جزیره بود، می‌توانست موارد ابتلا را تا ۸ درصد و مرگ را تا ۲ درصد افزایش دهد. ضمناً، مدل‌سازی‌های دیگر نشان داده‌اند که اگر سرخک بعد از واکسیناسیونِ کووید ۱۹، در جزیره دیده شود، می‌تواند اثر واکسن کووید ۱۹ را از بین ببرد و باعث همه‌گیری دوباره این بیماری در جزیره شود.

 

آیا این به این معنی است که افرادی که به سرخک مبتلا شده‌اند، باید دوباره همه واکسن‌های پیش از بیماری سرخک را تزریق کنند؟

 

اسوارت می‌گوید که در حال‌ حاضر، چنین رویه‌ای، یک رویه استاندارد نیست، البته ایده بدی نیز نیست: «در برخی موارد می‌توان دوباره واکسیناسیون انجام داد، اما متأسفانه واکسیناسیون دوباره، فقط روی تعداد محدودی از افراد می‌تواند مفید باشد.»

 

بنابراین، همچنان مفیدترین و مؤثرترین روش، واکسیناسیون علیه سرخک است تا مصونیتی که سال‌ها به صورت طبیعی به‌دست آمده است، از بین نرود.