زندگی با سیلاب های همیشگی

به گزارش خبر گزاری صدا وسیما مرکز گلستان، پهنه ای بزرگ در دشتی پر از  مسیل های  قدیمی در شهرستان آق قلا گلستان،  آخرین روز های اسفند سال ۱۳۹۷  دم دمای عید نوروز ، بارش باران تمام مناطق استان را گرفت و سد های  مسیر  گرگانرود را  لبریز کرد و در دل دشت گرگان به سمت شهر های  آق قلا و گمیشان سرازیر شد .

آنه محمد که یکی از ساکنان شهر آق قلا است می‌گوید:در سیل ۱۳۹۸ آب تا ارتفاع دومتر خانه ام را گرفت و خانه ام را تخریب کرد.

حدود ۱۴ هزار خانه در شهرستان آق قلا در این سیل خسارت دید.
آقای  محمدی یکی از صاحبان واحد‌های شهرک صنعتی آق قلا می‌گوید: در سیل ۱۳۹۸ کارخانه و دستگاه‌ها، مواد اولیه و محصولات ما تا ارتفاع یک متر زیر آب رفت و خسارت دید.
آقای مرادی کشاورزی آق قلایی می‌گوید: اراضی کلزای ما که در حاشیه رود خانه قرار دارد به علت سیل ۱۳۹۸ از بین رفت. این‌ها بخشی از خساراتی است که در این سیل به خانه‌ها و صنایع و کشاورزی استان وارد شد.

رودخانه‌های گلستان با وجود برکت بسیارش، به علت استفاده‌های غیر کارشناسی و ورود انسان‌ها به حریم آن‌ها در دهه‌های اخیر خسارات بسیاری به بار آورده است.

تعریف رودخانه :

رودخانه به عنوان مجراي آب يا زهكش يك حوضه آبريز تعريف مي شود و رودخانه  آب سطحي را هدايت مي‌كند و در اختيار انسان قرار مي‌دهد  ونقش ديگر رودخانه تغذيه سفره‌هاي زيرزميني و كنترل سيلاب است .
مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه ای گلستان می‌گوید: رودخانه ها در مسير حركت خود چه در زمان طغياني شدن و چه در زمان عادي، بر مواد كف و ديواره هاي خود تاثير مي گذارند.

اباصلت شجاع شفیعی می افزاید :رودخانه ها به سه گروه 'جوان' ، 'بالغ' و 'پير' تقسيم مي شوند و به طور كلي معمولا يك رودخانه در امتداد مسير خود ويژگيهاي جوان تا پير را نشان مي دهد .

وی می گوید :نحوه رفتار هريك از اين رودخانه ها با مواد كف و ديواره هاي خود با ديگري متفاوت است كه نتيجه آن، ضرورت يا نبودضرورت  لايروبي رودخانه است.

رودخانه هاي جوان رودخانه هايي هستند كه در مناطق كوهستاني و با شيب تند جريان دارند، معمولا فرآيند فرسايش در آن ها شديد است و از اين رو مقطع آن ها در حال تغيير هميشگي است ،در طول مسير آنها آبشار، گوداب و حالت پلكاني مكرر وجود دارد و شيب آن ها بيش از ده درصد است.
در رودخانه هاي جوان معمولا نه تنها نيازي به لايروبي نيست بلكه با توجه به فرسايش شديد كف و ديواره هاي رودخانه كه نتيجه آن عميق تر و عريض تر شدن رودخانه است و تاسيسات درون رودخانه و اراضي كنار رودخانه را تهديد مي كند، لازم است سازه هاي حفاظت كننده كف و ديواره مانند بريدهاي عرضي و ديواره سازي رودخانه در محل هاي مورد نياز ساخته شود.
البته وجود رسوبات نسبتا درشت دانه كه اصطلاحا مصالح رودخانه اي ناميده مي شود، در مسير حركت خود به پايين دست، در مناطقي به صورت مقطعي مانع جريان آب مي شود كه در صورت لزوم با مطالعه و نقشه برداري دقيق و طي عملياتي حساب شده و موقتي بايستي ساماندهي شده و در بستر رودخانه جابجا يا به خارج از بستر رودخانه منتقل شود.
 با توجه به اقتصادي بودن اين رسوبات گاهی دستبرد و برداشت غيراصولي و غيرقانوني آن صورت گرفته و در نتيجه به شدت فرسايش رودخانه ها افزوده مي شود.
رودخانه هاي بالغ با شيب نسبتا كم عمدتا در محدوده كوهپايه ها و در آستانه ورود به ناحيه جلگه اي جريان دارند ، رودخانه بالغ پايدار بوده و مقاطع عرضي در هر بازه آن قادر به حمل بار رسوبي ورودي به آن بازه  است، شيب رودخانه هاي بالغ اغلب كمتر از دو درصد است.

رودخانه هاي بالغ معمولا نيازي به لايروبي ندارند مگر آن كه سازه هاي تقاطعي مانند پل ها در مسير رودخانه مانع ايجاد كند و آن را نيازمند لايروبي کند.
رودخانه هاي پير، رودخانه هايي با شيب كم، جرياني آرام و سيلابدشت عريض هستند ، اين رودخانه ها شديدا پيچ و خم دار بوده و در جريان هاي عادي رسوبگذاري مي كنند.
آب منشاء حیات است و از دوران باستان که انسان‌ها یکجا نشین شدند تمدن انسانی درکنار منابع آبی و رودخانه‌ها شکل گرفت. توجه به مکان روستا‌ها و شهر‌های استان گلستان و حتی قلعه‌های باستانی استان از جمله قلعه باستانی گبری قلعه در کنار رودخانه روستای ایگدر گنبد کاووس همین مطلب را تایید می‌کند.
استان گلستان که سالانه بطور متوسط ۴۵۰ میلی متر بارندگی دارد با وسعت ۲۱ هزار کیلومتر مربعی حدود خود ۹ میلیارد متر مکعب از ۸۰ میلیارد متر مکعب بارندگی سالانه کشور را دریافت می‌کند.
معمولا حدود ۲۷ درصد آن قابل استفاده است یعنی حدود ۱ میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب به صورت روان آب در طول حدود ۳ هزار و ۲۰۰ کیلو متر رودخانه‌های استان جاری می‌شود و ۱ میلیارد و ۲۵۰ میلیون متر مکعب به صورت ذخیره در آبخوان‌های استان آب قابل استفاده است.
در گلستان حدود ۸۰ رودخانه و مسیل به طول ۳ هزار و ۲۰۰ کیلومتر داریم که در صورت محاسبه همه مسیل‌ها به ۱۸۰ شاخه رود خانه به طول ۱۰ هزار کیلومتر می‌رسد.

گرگانرود، قره سو، اترك سفلي، شرق خليج گرگان و نكارود عليا پنج حوضه آبريز استان گلستان است كه رودخانه‌هاي استان در آن جريان دارند.
نزدیکی به رودخانه در کنار مزایای فراوانش خطر سیل و فرسایش دیواره و تخریب مناطق مسکونی و زراعی مجاور را در پی داشته است وتخلیه شدن سریع حجم زیاد آب باران به سیلاب منجر می‌شود.

در ۷۰ سال اخیر ۸ هزار و ۴۴۹ سیل در ایران رخ داده یعنی هر سال ۱۲۰ سیل و به طور متوسط هر سه روز یک سیل.
آمار‌ها مشخص کرده که بیشتر سیل‌هایی که در ۲۰ سال اخیرجاری شده در استان‌های فارس، گلستان، خراسان رضوی، هرمزگان و سیستان و بوچستان بوده و این ۵ استان از سال ۱۳۸۰ تا کنون میزبان ۱۹۳۲ سیل کوچک و بزرگ بوده اند و قربانی اصلی این پدیده محیط زیستی محسوب می‌شوند.
سیل‌هایی که بخشی از آن حاصل تغییر اقلیم و بخشی از آن حاصل کاهش پوشش گیاهی مناطق بالا دست است.

سیل دهه هفتاد در کردکوی، سیل پارک ملی گلستان در سال ۱۳۸۰ و خسارت به شهر کلاله، خسارت سیلاب به شهر‌های خاندوز و آزادشهر ۱۳۹۶ و خسارت سیل به شهر‌های آق قلا وگمیشان در سال ۱۳۹۸ از جمله این حوادث است.
به علت نفوذ پذیرنبودن زمین بارش‌های نقطه‌ای بعد از دوره چند ماهه خشکی از عوامل سیلابی شدن رودخانه هاست که در دو دهه اخیر هر دو عامل در گلستان بروز کرده و بارش باران در۲۰ مرداد ۱۳۸۰ که درجنگل گلستان باعث سیل بزرگ و مرگ بیش از ۲۰۰ مسافر شد سیل‌های بزرگ گلستان بیشتر مشهور شده است.
گرگانرود و قره سو مهمترین رودخانه‌های حوزه آبریز گلستان است که به دریای خزر می‌ریزد.
رودخانه‌هایی که از درون مناطق مسکونی شهری و روستایی عبور می‌کنند این خطر را نزدیک‌تر کرده و سیل ۱۳۹۸ در آق قلا و گمیشان اوج خسارت سیلاب بود.
نور بخش داداشی ،مدیر کل هوا شناسی گلستان می‌گوید: در این حادثهٔ طبیعی، طی دو روز ۳۰۰ میلی‌متر بارش رخ داده که برابر متوسط بارش یک‌سالهٔ استان گلستان است، گزارش‌ها حاکی از آن است که دیگر مناطق این استان نیز با بارشی بین ۵۰ تا ۷۰ درصد کل بارش سالانه در بازه زمانی کمتر از پنج روز رودررو بوده‌اند و این حجم از بارش در این منطقه در تمام دوران ثبت داده‌های هواشناختی، دست‌کم در هفتاد سال گذشته، بی‌سابقه بوده‌است.

دوره بازگشت سیل :
تکرار طغیان رودخانه‌ها نشان داده که سیلاب‌ها دوره‌های بازگشت دارند که گاهی هر ۵۰۰ صد سال یکبار رخ می‌دهد و فعالیت‌های انسانی بدون در نظر گرفتن این دوره بازگشت نقش زیادی در افزایش قدرت تخریبی آن دارند.
عوامل انسانی:
برداشت غیر اصولی شن و ماسه از کف و دیواره رودخانه‌ها و استفاده‌های بی ضابطه بهره برداران عامل تغییر شیب بندی رودخانه‌ها و افزایش سرعت حرکت سیلاب است و نقش زیادی در گود‌تر شدن رودخانه‌ها و یا تغییر مسیر رود‌ها داشته است است.
دولت در برخی نقاط برای جلو گیری از افزایش خسارات مجبور به دیواره سازی در طول رودخانه‌ها شده که البته هم هزینه‌های بالایی به دولت تحمیل می‌کند و هم خارج از توان اعتبارات ملی و استانی است و هم زمان احداث طولانی و نیمه کاره ماندن باعث می‌شود خود این دیواره‌ها بر اثر سیل‌های بعدی تخریب شود.
غیر اصولی بودن برخی سازه‌ها و تاسیسات تقاطعی ساخته شده بر روی رود خانه از جمله دهانه تنگ چشمه پل‌ها و پایین بودن ارتفاع آن‌ها از رودخانه از جمله عوامل گیر کردن تنه و شاخه‌های درختان به پایه پل‌ها، تجمع سیلاب و تشدید قدرت تخریبی سیلاب در شهر‌ها و مزارع اطراف می‌شود که در سیل سال ۱۳۹۸ آق قلا و گمیشان شاهد آن بودیم.
شرکت آب منطقه‌ای گلستان اصلاح این سازه‌های غیر اصولی استان را آغاز کرده است.

ورود فاضلاب و زباله‌های روستا‌ها و شهر‌های حاشیه رود خانه از جمله بیش از ۳۰ شهر و روستا در حاشیه گرگانرود باعث افزایش گرفتگی دهانه پل‌ها می‌شود و هم مواد آلی زباله‌ها علاوه بر آلودگی آب باعث رشد فراوان درختچه‌های گز و نیزار‌های مسیر رودخانه‌ها می‌شود که باعث تنگ شدن و انسداد مسیر رودخانه‌ها شده و به علت کند شدن جریان آب رسوبگذاری و پر شدن کف رودخانه‌ها را موجب می‌شود.
بازگشت دوره سیلابی واقعیتی است که هر یک سال تا چند سال سیلاب‌های کوچک و بزرگی را تکرار می‌کند بنا بر این لایروبی مسیر رودخانه‌ها با رعایت مسایل فنی و زیست محیطی برای جلو گیری از خسارت سیل‌های بعدی ضروریست.

مدیر دفتر مهندسی رودخانه و سواحل شرکت آب منطقه ای گلستان می‌گوید: لایروبی می‌تواند تا ده درصد از مشکلات خسارت سیل  رودخانه‌ها را رفع می‌کند بنا بر این  توصیه می‌شود تا حد امکان از بستر و حریم رودخانه و پهنه سیلابی آن فاصله بگیریم تا بر اثر رفتار طبیعی رودخانه‌ها خسارت وارده به ما کاهش یابد، اینکه به رودخانه‌ها نزدیک شویم و بر اثر سیل طبیعی دچار خسارت شویم در واقع خود ما انسان‌ها خود را به پهنه خطر نزدیک کردیم و تا جایی که ممکن است نباید به پهنه سیل‌ها نزدیک شده و یا چنانچه اجباری به این موضوع داریم باید نظرات کارشناسان وزارت نیرو را مد نظر قرار دهیم.
شجاع شفیعی می افزاید :از ۳ هزار و ۲۰۰ کیلومتر رودخانه‌های استان حدود ۱۸۰۰ کیلومتر آن را رودخانه‌های پیر تشکیل می‌دهند که به علت شیب کم و کم شدن سرعت آب رسوب گذاری در آن را زیاد می‌کند و احتمال خروج سیلاب به زمین‌های مجاور و مناطق مسکونی را زیاد می‌کند.
اباصلت شجاع شفیعی می‌افزاید: تجاوز به حریم رود خانه‌ها و ساخت و ساز در حاشیه رود‌ها از عواملی است که درسیلاب شهر کلاله به بسیاری از خانه‌های مجاور رود‌ها آسیب رساند.

فرسایش مراتع بالا دست حوزه‌های آبریز وکشت غیر اصولی در ۱۱۰ هزار هکتار اراضی شیب دار استان و شخم این اراضی در جهت شیب از عوامل افزایش رسوبات سیلاب است.

طرح توسعه و تبدیل ۱۱۰ هزار هکتار اراضی کم بازده و شیبدار واقع در نوار جنوبی گلستان از بندرگز تا مراوه‌تپه به باغ های مثمر با گذشت ۱۸ سال از آغاز اجرای آن به کُندی پیش می رود که باید برای تحقق این نیاز ضروری بخش کشاورزی استان تدابیر ویژه ای اتخاذ شود.

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیز داری گلستان می‌گوید: متوسط فزسایش در دنیا ۶ تا ۸ تن سالانه در هکتار است که در گلستان شدت فرسایش این اراضی شیب دار ۶ تن در جنگل‌های غرب استان شروع و تا ۱۵ تن در جنگل‌های شرق و تا ۳۵ تن در هکتار در اراضی کشاورزی شیب دار منطقه غرناوه متغییر است.

عبد الرحیم لطفی می‌افزاید:صندوق تسهیلات جهانی محیط زیست (GEF) و دفترعمران سازمان ملل متحد در تهران (UNDP) برای تهیه الگوی آبخیز داری و جلوگیری از عوامل فرسایش در حوزه رودخانه چهل چای شهرستان مینودشت در سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸ مطالعات مختلف گیاهی، جانوری و جوامع محلی و کاهش عوامل تخریب و فرسایش انجام دادند.

وی می‌گوید: امسال با ۸۲۸۰۰۰ میلیون ریال اعتبار اجرای سازه‌های گابیونی، سنگی و ملاتی، سر شاخه گیر و بند خاکی به حجم ۱۸۵۰۰۰ متر مکعب را با هدف کاهش شدت فرسایش و رسوب در دستور کار قرار داده شده است.

لطفی می افزاید: مهمترین عامل انسانی تولید فرسایش و رسوب، شخم در جهت شیب اراضی زراعی شیبدار بوده که در شرایط کنونی به دلیل افزایش فراوانی وقوع رخداد‌های حدی بارش این موضوع تشدید شده است.

وی می گوید : وجود بیش از ۸۰ معدن برداشت شن و ماسه و کارگاه های سنگ شکن با برداشت رسوبات بستر رودخانه ها موجب افزایش شیب رودخانه و در نتیجه قدرت فرسایشی سیلاب می شود و اگر قرار است بهره رودخانه های استان خصوصا رودخانه های  مناطق جنگلی را صاحبان این معادن ببرند چرا دولت باید برای ساخت سازه های  آبخیز داری در ارتفاعات هزینه کند؟

مجموعه عوامل ذکر شده در کنار رسوبگذاری و افزایش قدرت سیلاب‌های بعدی را دوچندان می‌کند.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان می‌گوید: از ۳۲۰۰ کیلومتر رودخانه‌های استان حدود ۱۸۰۰ کیلومتر آن نیاز به ساماندهی از جمله لایروبی دارد و اکثر طول رودخانه‌های استان در بخش شمالی استان پیر بوده و رسوبگذاری در ان اتفاق می‌افتد و این عامل نیز به علت کم شدن شیب رودخانه و به تبع آن کم شدن سرعت آب بوده و همین امر سبب رسوب گذاری در مسیر‌های مورد بحث شده و احتمال خروج سیلاب به زمین‌های مجاور و مناطق مسکونی را زیاد می‌کند.
سید محسن حسینی می‌افزاید:دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها و ایجاد سازه‌های تقاطعی از گشته دور و تجاوز به حریم رود خانه‌ها و ساخت و ساز‌های غیر اصولی در حاشیه رودخانه‌ها از عواملی است که می‌تواند سیلاب‌های شهر‌ها را تشدید کرده و در همین راستا بسیاری از خانه‌ها و تاسیسات مجاور رودخانه‌ها در اثر این رفتار طبیعی رودخانه آسیب بینند.

کاهش پوشش جنگل‌ها و مراتع بالا دست حوزه‌های آبریز نیز در موضوع میزان حجم سیلاب موثر بوده ودر بعضی موارد باعث شده که تمام سیلاب‌های استان گلستان به همراه خود رسوباتی مثل گل ولای فراوان داشته باشد و بخشی از این رسوبات در اثر کشت‌های غیر اصولی در سطح ۱۱۰ هزار هکتار اراضی شیب دار استان بوده که چگونگی عملیات شخم در این اراضی که ممولا در جهت شیب انجام میشود، می‌تواند از عوامل افزایش رسوبات سیلاب‌ها باشد .

 عوامل انسانی از جمله تخلیه نخاله و زباله و فضولات حیوانی در بستر وحریم رودخانه‌ها افزایش قدرت تخریب سیلاب‌های بعدی را دوچندان می‌کند.
راهکار ها:
احداث سد‌ها
 معاون شرکت آب منطقه‌ای گلستان با اشاره به وجود وجود ۱۴ سد کوچک و بزرگ با حدود ۲۶۰ میلیون متر مکعب ظرفیت در گلستان می‌گوید: وجود سد‌ها باعث شده علاوه برذخیره آب سیلاب بخش زیادی از رسوبات در این سد‌ها رسوبگذاری شود که البته باعث کاهش عمر این سد‌ها از جمله سد وشمگیر شده است.
جواد تیموری  می‌افزاید: با آبگیری سد نرماب چهل چای هم با ۱۲۵ میلیون متر مکعب آب به زودی به این ظرفیت اضافه می‌شود.

سید محسن کیا الحسینی ،مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی گلستان می‌گوید: وجود ۱۳۰ آب بندان کوچک و بزرگ با ۱۱۰ میلیون متر مکعب ظرفیت ذخیره آب توانسته بخشی از سیلاب‌های رودخانه‌های استان گلستان را در خود جای دهد و از ورود سیلاب به مناطق مسکونی پایین دست و تخریب و خسارت به خانه‌ها و تاسیسات شهری و روستایی جلو گیری کند.

با همه وجود و موارد ها‌ی گفته شده، باز سیلاب‌ها همچنان به مناطق مختلف شهری و روستایی استان و تاسیسات زیر بنایی آسیب می‌رساند که نشان دهنده تسریع در اجرای طرح‌های پیشگیرانه از خسارات سیلاب می‌باشد.
پیش گیری باز هم بهتر از درمان

عمليات لايروبي در كاهش و جلوگيري از سيلاب هاي متعارف و با دبي برگشت هاي نسبتا كوتاه تاثير دارد و مانع از بيرون زدگي سيلاب به اراضي پيرامون خود مي شود.
بسته به عواملي مانند درشت دانه، ريز دانه يا لجني بودن رسوبات عرض رودخانه، محل قرار گيري رودخانه در نقاط جمعيتي يا خارج از آن و مسائل ديگر، شيوه و هزينه هاي لايروبي تفاوت دارد.
عمل لايروبي رودخانه ها با استفاده از ماشين آلاتي مانند بيل مكانيكي چرخ زنجيري و چرخ لاستيكي، بلدوزر، لودر، بيل مكانيكي تراكتوري (بكهو)، ميني لودر (باب كت)، دراكلاين، قايق لايروب، كاتر ساكشن و ... صورت مي گيرد.
مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان می‌گوید: از ۳۲۰۰ کیلومتر رودخانه‌های استان حدود ۱۸۰۰ کیلو متر هر سه سال باید لایروبی شوند و سالانه باید ۶۰۰ کیلومتر لایروبی انجام شود و ۱۵۰ میلیارد تومان اعتبار ریالی یا ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار اسناد خزانه نیاز دارد، اما با اعتبارات ملی و استانی امسال که حدود ۱۱ میلیارد تومان است نهایتا بتوان ۵۰ کیلومتر را لایروبی کرد.
سید محسن حسینی می‌افزاید: استان گلستان برای لایروبی ۶۰۰ کیلومتر سالانه با قیمت‌های سال ۱۴۰۰ حدود سالانه ۲۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.
این در حالی است که خسارت تنها یک سیلاب آق قلا و گمیشان معادل ۷۱ درصد بودجه استان بود.
سرپرست وقت استانداری گلستان در سال ۱۳۹۸، مجموع خسارت وارد شده به استان را ۴۸۰۰ میلیارد تومان اعلام کرده است.

محمد غراوی می افزاید : خسارت به ۱۷ هزار و ۸۰۰ واحد مسکونی، آسیب به مزارع محصولات استراتژیکی مثل گندم، جو و کلزا، آسیب به زیرساخت‌های حمل و نقل، کاهش ۴۰ درصدی گردشگری در مقایسه با سال گذشته، خسارت کلی ۱۰۰ واحد صنعتی و بیکاری حداقل سه هزار نفر، آسیب‌های وارد شده به جمعیت عشایر، تبعات ناشی از نبودآمادگی و ناسازگاری با رخداد‌های طبیعی است که تنها در چند هفته ابتدایی سال، هزینه‌ای حدود ۷۱ درصد بودجه ۶ هزار و ۷۷۷ میلیارد تومانی سال جاری استان را به بار آورده است بود.

نتیجه:

هزینه  پیش گیری همیشه  کمتر از  درمان است بنا بر این مجموعه راهکار هایی مانند افزایش  پوشش گیاهی بالادست،اجرای کشاورزی صحیح و توسعه باغداری در اراضی شیب دار ، اصلاح ساز های تقاطعی و دهانه پل ها ،ساماندهی  معادن شن و ماسه ،لایروبی رودخانه ها به عنوان راهکار های زندگی  مسالمت آمیز با رودخانه موجب می شود از خسارات میلیاردی سیلاب های بزرگ و کوچک به شهر ها و روستا ها و مزارع حریم رودخانه جلوگیری شود.

سردبیر : سید حسین حسینی