اصفهان در محاصره زلزله خاموش

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز اصفهان؛ فرونشست زمین واژه ایست آشنا که این روز‌ها آژیر خطرش از هر گوشه و کنار نصف جهان به صدا در آمده، از تَرَک‌های دیوار منازل مسکونی تا رخنه در برخی از بنا‌های تاریخی، از باز شدن زمین تا شکافتگی خیابان‌ها و دشت‌های اصفهان. همه و همه بر نگرانی شهروندان اصفهانی افزوده؛ تاحدی که این موضوع مهم‌ترین مساله جدی و حتی بحرانی امروزِ این استان شده است. اما ریشه این مشکلِ تلخ چیست و ماجرا از کجا نشات می‌گیرد؟

خشکی زاینده رود
رودخانه زاینده رود به طول بیش از ۴۰۰ کیلومتر، بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی کشور است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زرد کوه سرچشمه می‌گیرد و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب بین المللی گاو خونی در شرق اصفهان می‌ریزد.
رودخانه‌ای که بیش از ۹۲ درصد آن در اصفهان است و ۹۸ درصد مردم این حوضه آبریز در این استان هستند، اما در یک دهه گذشته به سبب خشکسالی و برداشت‌های بی رویه بالادست، در فواصل مختلف، در مناطق پایین دست خشک شده و سهم چندانی از آن ندارند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد می‌گوید: از سال ۱۳۶۱ تاکنون به دلیل تغذیه آبخوان‌ها با جریان مقطعی زاینده رود شاهد کاهش سه میلیارد متر مکعبی آب زیرزمینی و افت متوسط یک متر در سال سطح آب زیر زمینی در دشت اصفهان-برخوار بوده ایم.
به گفته بهرام نادی تداوم تخلیه آب به دلیل حفر سه هزار و ۶۰۰ حلقه چاه در محدوده شهری اصفهان، تغذیه نامناسب آبخوان به سبب نبود جریان مداوم زاینده رود از سال ۱۳۷۹، اختصاص نیافتن ۱۷۶ میلیون متر مکعب حقابه سالانه تالاب گاوخونی و کاهش میزان بارندگی از دیگر عوامل پدیده ناگوار فرونشست در دشت اصفهان برخوار است.

فرونشست دشت‌های استان اصفهان
۲۷ دشت در استان اصفهان از جمله شهر‌های نجف اباد، گلپایگان، کاشان، اردستان و فریدن از نظر فرونشست بحرانی هستند که در بین آن‌ها وضعیت دشت برخوار بحرانی‌تر است.
یکپارچه بودن دشت اصفهان – برخوار در مسیر شهر‌های شاهین شهر، خمینی شهر دولت آباد و حبیب آباد با بیش از ۸۱۵ هزار واحد مسکونی و وجود زیر ساخت‌های مهمی از جمله ورزشگاه نقش جهان، فرودگاه بین المللی شهید بهشتی، پالایشگاه پترو شیمی، چند شهرک صنعتی و ۶ هزار اثر تاریخی موجب اهمیت بالای موضوع فرو نشست زمین در این منطقه است.
مدیر کل زمین شناسی استان اصفهان با اشاره به فرونشست زمین در شمال و شمال شرق اصفهان می‌گوید: در اراضی اطراف فرودگاه اصفهان خاک‌های این مناطق با از دست دادن آب و رطوبت دچار شکاف شده و سپس در معرض فرسایش تونلی قرار گرفته و در زیر سطح زمین با چسبندگی ضعیف به تدریج با ریزش از سقف به سطح زمین نزدیک شده و در نهایت به طور ناگهانی فرو ریزش‌های متعدد و خسارت باری را موجب می‌شوند.
رضا اسلامی با اشاره به اینکه میزان مجاز نشست زمین در دنیا چهار میلیمتردر سال است ادامه می‌دهد: میزان فرونشست در مناطق مسکونی شهر اصفهان سالانه ۷۷ میلیمتر است.
وی با بیان اینکه سازمان زمین شناسی نرخ فرونشست زمین را، ۱۶۰ تا ۱۷۰ میلیمتردر سال ۹۹ برای دشت برخوار اعلام کرده و اضافه می‌کند: این میزان ۵۰ برابر نرخ بحران جهانی است.
مدیر کل زمین شناسی استان با اشاره به ایجاد حفره‌هایی به عمق سه تا چهار متری در دشت برخوار هشدا می‌دهد: اگر بارندگی‌هایی مانند سال‌های ۹۷ و ۹۸ در استان اتفاق بیافتد حفره‌های بوجود امده، پر از آب شده و ساختمان‌های این منطقه در زمین فرو می‌روند.
به گفته وی زمانی که برداشت از ابخوان بیش از تغذیه ان باشد شکاف‌هایی به عمق ۶۰ تا ۷۰ متر و بطول ۷۰ کیلومتر در سطح زمین ایجاد می‌شود.
عضو کارگروه تخصصی فرونشست زمین استان نیز با اشاره به ایجاد فرونشست زمین در ۲۰ کیلومتری جنوب اصفهان ودر منطقه عبور راه آهن می‌گوید:اگردر زیر دکل‌های خط فشار قوی این تونل‌ها ایجاد شود دکل‌ها برروی خط راه اهن سقوط می‌کند و فاجعه‌ای جبران ناپذیر اتفاق می‌افتد.
حسام الدین فرهادی معتقد است: فرونشست زمین همچون زلزله‌ای خاموش است که آسیب‌های فراوانی برای کلانشهر اصفهان به همراه دارد و برای نجات اصفهان از این فاجعه به حرکت ملی و بلند مدت نیاز داریم.

تاثیر فرونشست بر اثار تاریخی و میراث فرهنگی
بنا‌های تاریخی اصفهان هم از زلزله خاموش بی نصیب نمانده است. کارشناش میراث فرهنگی و گردشگری استان اصفهان می‌گوید: فرونشست در شهر اصفهان ۱۰۰ اثر تاریخی را مورد تهدید قرار داده است.
شهرام امیری می‌افزاید: یکی از این بنا‌های تاریخی مسجد حکیم با قدمتی هزار ساله است که بر اثر فرونشست ترک‌هایی بر روی دیوار الحاقی غربی این بنای تاریخی ایجاد شده است.
به گفته وی اگر این وضعیت ادامه یابد آسیب‌های جدی و جبران ناپذیری به میراث و ابنیه تاریخی وارد می‌شود.

برداشت بی رویه آب از سفره‌های زیر زمینی
برداشت‌های بی رویه و افت سطح اب سفره‌های زیر زمینی از جمله دلایل فرونشست زمین در کلانشهر اصفهان است. دکتر سجاد انتشاری زمین شناس اصفهانی معتقد است: خشکی زاینده رود علت اصلی این موضوع است.
وی اجرایی نشدن مصوبات شورای عالی تامین آب را یکی از مهمترین علت‌ها می‌داند و می‌گوید: طرح‌های آبرسانی به اصفهان، اختصاص حقابه کشاورزان و نجات تالاب بین المللی گاوخونی در سال ۹۲ به تصویب شورای عالی آب رسیده، اما اجرایی نشده است.
مدیر عامل شرکت اب منطقه‌ای اصفهان، یکی از مشکلات را تامین نشدن منابع اولیه می‌داند و می‌افزاید: وزارت نیرو باید مجوز‌های زیست محیطی و دیگر مسائل را فراهم کند تا طرح‌های آبرسانی در استان اصفهان اجرایی شود.
حسن ساسانی اضافه می‌کند:برای ساماندهی رودخانه زاینده رود به مدیریت یکپارچه با مشارکت همه ذینفعان و اصلاح الگوی کشت و کنترل برداشت آب‌های سطحی نیاز است.
همچنین بر اساس قانون باید تونل‌های گلاب بهشت اباد و کوهرنگ اب شرب اصفهان و چند شهر دیگر را تامین کنند، اما این تونل‌ها آب را از اصفهان می‌برند و جایگزینی برای آن نیست این در حالی است که ۸۵ درصد ظرفیت سد زاینده خالی است.

حفر چاه‌های مجاز و غیر مجاز
موضوع دیگر که به فروزنشست زمین در استان اصفهان دامن زده، افزایش حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز است. دکتر سجاد انتشاری می‌گوید: بیش از ۶۰ تا ۷۰ هزار حلقه چاه در استان اصفهان وجود دارد که یک سوم آن غیر مجاز است و برداشت‌های بی رویه از این چاه‌ها موجب فرو نشست زمین شده است.
خانم بگی کارشناس حفاظت اب‌های زیر زمینی آب منطقه‌ای اصفهان نیز بر همین نکته تاکید دارد و می‌افزاید: دغدغه اصلی ما چاه‌های مجازی است که به خاطر سیاست‌های غلط گذشته برای آن‌ها مجوز صادر شده، ولی برداشت آن‌ها کنترل نشده است.

شیوه غلط کشاورزی و برداشت بی رویه آب‌های زیرزمینی

شیوه‌های سنتی و اشتباه کشاورزی از دیگر علل فرونشست زمین است. عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد نجف آباد می‌گوید: کشاورزی سنتی و برداشت بیش از حد از آبخوان از جمله مهمترین عوامل پدیده خطر ناک فرونشست زمین است.
بهرام نادی معتقد است: هر چند جریان دائمی زاینده رود به عنوان مهمترین منبع تغذیه آبخوان اصفهان برخوار تاثیر بسزایی در کنترل فرونشست زمین خواهد داشت، اما نباید به توقف برداشت بی رویه از منابع اب‌های زیر زمینی بی توجه بود، زیرا جریان زاینده رود تاثیری بر احیای آبخوان‌هایی نظیر آبخوان کاشان دامنه و مهیار نخواهد داشت.
کارشناس مطالعات آب‌های زیر زمینی هم به فرونشست سالانه ۱۸ و ۴ دهم سانتی متری زمین اشاره می‌کند و می‌افزاید: حجم کل آبخوان در سال ۱۳۶۱ هفت میلیارد و ۱۵ میلیون مترمکعب بود که این میزان تا سال ۱۳۹۹ به منفی سه میلیارد مترمکعب یعنی دو برابری حجم سد زاینده رود رسیده، یعنی این مقدار آب از آبخوان مصرف شده است.
آقای سیاری با بیان اینکه حجم آب آبخوان ۳۱۱ میلیون متر مکعب در سال است و ورودی آب از زاینده رود هم وجود ندارد، ادامه می‌دهد:با این میزان برداشت، در سال ۱۴۱۸ دیگر آبی در آبخوان وجود ندارد.

همکاری همه دستگاه‌ها با وزارت نیرو
حل بحران فرونشست زمین در اصفهان نیاز به همکاری و همراهی همه دستگاه‌ها دارد. مدیر کل مدیریت بحران استانداری اصفهان با اشاره به استمرار برداشت آب از زاینده رود و سفره‌های زیر زمینی می‌گوید: وزارت نیرو بایدتغذیه سفره‌های آب زیر زمینی و کمبود آب را رصد و در این زمینه برنامه ریزی کند و در اجرای این برنامه‌ها دیگر دستگاه‌ها باید همکاری کنند.
منصور شیشه فروش می‌افزاید: در کنار احیای زاینده رود و تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی که راه نجات از مخاطرات فرونشست زمین است تقویت بنا‌های مسکونی و تاریخی و تاب آوری سازه‌های شهر نیز باید پیگیری شود.
به گفته وی همچنین مهار نشدن و کنترل آب‌های سطحی سیلاب‌ها و روان آب‌ها موجب می‌شود سالانه ۲ میلیارد مترمکعب آب بلا استفاده ازاستان خارج شود.

اصفهان نفس‌های آخرش را می‌کشد
این روز‌ها نصف جهان، حال و روز خوشی ندارد و مرگ بی صدای زمین از گوشه و کنار این استان پرآوازه و تمدن ساز به گوش می‌رسد، استانی که بیشترین نقش را در حوزه اقتصاد، صنعت، و حتی فرهنگ کشورمان دارد، اما همچنان در سایه بی توجهی مسئولان هنوز حل این مشکل به نشست‌های بی نتیجه ختم می‌شود و مصوبه‌های کشوری و استانی هم که هنوز رنگ و بوی اجرا شدن نگرفته است. به هر حال در صورت تداوم این بی توجهی‌ها تغییرات و خسارت‌های زیاد و عواقب جبران ناپذیر فرو نشست زمین ممکن است برای آیندگان تنها نامی از اصفهان برجای بگذارد.

نگارنده : فاطمه نادی