میراث باستانی و آوازه جهانی اسب کاسپین

 

اسب کاسپین با نام لاتین «Caspian horse»، گیل اسب، اسب گیلان، اسب شاه، یا اسبچه خزری (که امروز می‌گویند این نام اشتباه بوده، زیرا اسب کاسپین به هیبت یک اسب کامل است) با قدمت بیش از پنج هزار سال به عنوان یکی از قدیمی‌ترین نژاد اسب‌های موجود در جهان محسوب می‌شود و پراکندگی فعلی آن از بهشهر مازندران در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب گیلان است.

 

لوئیز فیروز، بانوی آمریکایی‌الاصل که به مدت بیش از ۴ دهه به همراه همسرش نرسی فیروز به پرورش اسب در ایران پرداخت، همیشه به دنبال اسب‌های کوچک و مناسبی برای آموزش سوارکاری به فرزندان خود بود و در سفری در سال ۱۳۴۴ شمسی برابر با ۱۹۶۵ میلادی به سواحل جنوبی دریای خزر، اولین بار اسبچه خزر (اسب کاسپین) را در یکی از روستا‌های دور افتاده آمل به صورت تصادفی در حالی که به یک گاری بزرگ بسته شده بود و کیسه‌های سیمان جابجا می‌کرد، دید و مورد شناسایی قرار داد و متوجه حضور تعدادی از بقایای این نژاد در آن منطقه شد.

 

لوئیز، دو اسبچه خزر را از محلی‌ها خرید و در آن زمان از آمل به تهران آورد. بعد از مدتی آموزش به این اسب، تحت تاثیر رفتار و حرکات آن، همچنین از روی کنجکاوی در ارتباط این اسب‌ها با حجاری‌های تخت جمشید، تصمیم به تحقیق بر روی این نژاد گرفت.

 

لوئیز فیروز با فرستادن نمونه خون، استخوان و موی این اسب به اروپا به نتایج جالبی دست یافت؛ اسب کاسپین قدیمی‌ترین اسب خونگرم دنیاست؛ شواهد ژنتیکی، گرافیکی و استخوان شناسی و نقوش سنگی روی پلکان‌های تخت جمشید و مهر‌ها و مجسمه‌های برجا مانده از آثار تمدن‌های باستانی همگی دال بر وجود اسب کاسپین از زمان‌های دور است.

 

در سال ۱۳۴۵ با ورود اولین اسب به ایالت ویرجینیای آمریکا حرکت گسترش این نژاد در قرن اخیر به سایر نقاط جهان آغاز شد. در سال ۱۳۴۹ تعداد چهار راس به جزایر برمودا (در غرب اقیانوس اطلس متعلق به انگلیس) و در سال ۱۳۵۰ یک جفت نریان و مادیان به نام‌های رستم و خورشید به پرنس فیلیپ ولیعهد انگلستان اهدا شد که از راه مجارستان به آن‌جا منتقل شدند.

 

اسب آشیل در ایلیاد (اثر حماسی از هومر یونانی) تا اسب بالدار در اساطیر یونان باستان، اسب‌های باشکوه در اساطیر ژاپنی و چینی، اسب چوبی تروآ تا بخش قابل توجهی از شاهنامه مان که مربوط به داستان‌های حماسی دلاورانی است که زندگی‌شان با اسب دوشادوش بوده، تا بارز بودن نقش ذوالجناح در نقاشی چشم‌آشنای عصرعاشورا اثر استاد فرشچیان قابل چشم پوشی نیست تا به امروز که سخن از ثبت بین المللی اسب کاسپین گیلان می‌شود.

 

اسب خزر همان‌طور که از نامش پیداست، بومی منطقه خزر بوده و پراکندگی فعلی آن از بهشهر در نزدیکی دشت ترکمن تا تالش در غرب گیلان است.

 

مدیرعامل انجمن حفاظت از اسب کاسپین با اشاره به تصویب اساسنامه جدید این انجمن، اعلام کرده است: در اساسنامه جدید برای نخستین بار رسماً از ایران به عنوان منشا این نژاد و همچنین از انجمن حفاظت از اسب کاسپین کشورمان به عنوان عضو اصلی انجمن بین المللی نام برده شده است.

 

محمد جواد دهقان با بیان این که اعضای انجمن بین‌المللی اسب کاسپین شامل کشور‌های ایران، انگلیس، آمریکا، استرالیا، نیوزلند، نروژ و سوئد هستند، اظهار داشت: برای نخستین بار پس از ۵۵ سال از زمان کشف این نژاد و به دنبال تشکیل انجمن حفاظت از اسب کاسپین، ایران دارای سه حق رأی در مجمع شورای انجمن بین المللی شده است.

 

رئیس فدراسیون سوارکاری کشور نیز نیمه مهرماه سال جاری در حاشیه مجمع عمومی سالانه هیأت سوارکاری استان گیلان با اشاره به اینکه این استان خاستگاه اسب کاسپین است، اظهار داشت: این اسب اصیل ایرانی میراث طبیعی ۶ هزار ساله است.

 

مسعود خلیلی با اشاره به برگزاری مجمع بین المللی اسب کاسپین در گیلان در سال ۹۵، افزود: امسال نیز مقرر شده بود که این مجمع را با حضور ورزشکاران و محققان و پرورش دهندگان ایرانی و خارجی اسب کاسپین برگزار کنیم که به علت مشکلات مالی و شرایط کرونایی تحقق پیدا نکرد.

 

او از برگزاری این مجمع در سال آینده با حضور محققان و پرورش دهندگان این اسب اصیل خبر داد و متذکر شد: امیدواریم با کمک فدراسیون سوارکاری و اداره کل ورزش و جوانان گیلان و مقامات استانی شرایط فراهم شود.

 

رئیس فدراسیون سوارکاری، در خصوص جایگاه گیلان در ورزش سوارکاری، خاطرنشان کرد: طبق آخرین رتبه بندی، استان گیلان از رتبه پانزدهم به هفتم رسیده است؛ در این راستا چندین باشگاه جدید سوارکاری در گیلان احداث و بهره برداری شده و تعدادی هم در دست ساخت است.

 

با همه شهرت و آوازه ملی و جهانی اسب کاسپین، اما هنوز این ظرفیت بزرگ اقتصادی نتوانسته نقش خود را در توسعه استان ایفا کند، ناشناخته بودن قابلیت‌های این حوزه، حمایت نکردن و سرمایه گذاری بخشی از دغدغه‌هایی بوده که فعالان و علاقه‌مندان پرورش اسب را در این خطه شمالی نگران کرده است.

 

پروین یگانه، بانوی سوارکار رضوانشهری بوده که بار‌ها در جشنواره‌های بومی و محلی استانی و کشوری حائز رتبه شده است و فرزندانش، طلوع و کوشیار اسدی تا امروز میراث حفاظت از اسب کاسپین را تا ثبت بین المللی، با همه دشواری پاس داشته اند و برای ماندگاری، نیازمند حمایت هستند.

 

طلوع اسدی، گفت: ما از معدود مراکز پرورش اسب کاسپین هستیم؛ مرکز تحقیقات رشت هم در حال فعالیت است و برخی هم به‌صورت پراکنده نگهداری می‌کنند.

 

او افزود: در زمان حیات پدر، ۶۰ اسب داشتیم که به‌دلیل مشکلات، ناچار به فروش شدیم و در زمان حاضر ۳۰ رأس اسب داریم که اخیرا ثبت بین المللی شده اند، اما نگهداری بدون حمایت برای ما بسیار دشوار شده است.

 

اسدی با بیان این که به لحاظ مالی می‌توانم این‌جا را بفروشم و زندگی راحتی برای خود و خانواده ام رقم بزنم، اظهار داشت: قیمت این اسب‌ها از پنج میلیون تا ۳۰ میلیون تومان است، اما خرید و فروش نمی‌شود؛ خرید و فروش بین خود باشگاهداران انجام می‌شود.

 

این بانوی پرورش دهنده اسب با تأکید بر این که از مقامات دولتی می‌خواهیم ما را در حمایت و حفظ این نژاد ارزشمند تنها نگذارند، گفت: می‌توان از این ظرفیت در راستای توسعه اقتصادی استان در حوزه‌های ورزشی، گردشگری و حتی صادرات، بهره گرفت.

 

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، اظهار داشت: بر اساس تحقیقات انجام شده بر روی ژنوم و بقایای استخوان و فسیل اسب کاسپین ثابت شد این اسب یکی از چهار جد اسب‌های خونگرم دنیا بوده و ارتفاع کوتاهش آن را برای آموزش سوارکاری نوجوانان، مناسب کرده است.

 

هوشنگ دهقان‌زاده، بیان داشت: نژاد اسب کاسپین رو به انقراض است؛ بر اساس تخمین، ۲ تا ۲ هزار و ۵۰۰ رأس اسب کاسپین در جهان وجود دارند که ۴۰۰ تا ۵۰۰ رأس آن در کشور، به‌ویژه در استان گیلان و خطه شمال و در سایر استان‌ها به‌صورت پراکنده در باشگاه‌های سوارکاری دیده می‌شوند.

 

معاون پژوهش فناوری و مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی گیلان، افزود: همه اسب‌هایی که در خارج از ایران وجود دارند، منشأ آن‌ها از ایران است و اگر چه حدود نیم قرن از شناسایی و معرفی اسب کاسپین (اسبچه خزر) در کشور می‌گذرد، در این مدت توانسته جایگاه ویژه‌ای در عرصه جهانی پیدا کند؛ طوری‌که در حال حاضر تقاضای فراوانی برای خرید و تأمین این اسب‌ها از سوی برخی کشور‌ها وجود دارد که خود دلیلی بر ارزشمند بودن این نژاد منحصر به فرد است.

 

او بیان داشت: گله‌ای که خانم فیروز پیش از انقلاب جمع‌آوری کرده بود، دستخوش جریانات متعدد شد تا سال ۱۳۷۳ که جهاد سازندگی وقت، آن گله را با هدف حفظ ذخایر ژنتیکی از ایشان خریداری کرد و از آن موقع تا سال ۱۳۸۹ در ایستگاه تحقیقات خجیر در نزدیک ورامین، نگهداری می‌شد.

 

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، ادامه داد: این مجتمع زیر نظر بخش تحقیقات علوم دامی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی گیلان در سال ۸۹ به منظور توسعه تحقیقات کاربردی و استفاده بهینه از توانمندی‌های موجود در کشور در زمینه اسب کاسپین و در راستای دستیابی به اهداف عالیه برنامه راهبردی تحقیقات حفظ ذخایر ژنتیکی دامی کشور و وجود محیط طبیعی مناسب و با توجه به این که خاستگاه این نژاد گیلان و شمال کشور بود، با حمایت استانداری، سازمان جهاد کشاورزی گیلان و همکاری مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی تهران و مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور، راه‌اندازی شد.

 

دهقان‌زاده، گفت: در نتیجه، بر اساس توافق به عمل آمده با مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی تهران، تعداد ۳۰ رأس اسب کاسپین موجود در ایستگاه تحقیقاتی خجیر به مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی منابع طبیعی گیلان انتقال یافت.

 

او افزود: در کشور، بسیاری از اسب‌ها به لحاظ ظاهر و فنوتیپ شباهت بسیار به اسب کاسپین دارند، اما فعلا به آن‌ها «کاسپین مانند» اطلاق می‌شود، زیرا باید به لحاظ ژنتیکی نیز تأیید شوند و این موضوع منوط به این است که در یک آزمایشگاه رفرنس (مرجع) که مورد تأیید انجمن جهانی ژنتیک است، مورد بررسی قرار گیرد.

 

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، گفت: تلاش بر این است که تعداد بسیاری از اسب‌های مجتمع و کشور به کمک انجمن حفاظت اسب کاسپین که یک انجمن مردم‌نهاد است، پیرو تفاهمنامه همکاری با مؤسسه تحقیقات علوم دامی، ثبت بین المللی شوند.

 

او اظهار داشت: پیرو درخواست ایران و با توجه به این که همه گله‌های پایه و پیش بنیادی اسب کاسپین، متعلق به ایران است، اصلاح اساسنامه و آئین‌نامه و ضوابط و مقررات ثبت اسب کاسپین در انجمن بین المللی کاسپین با پیگیری‌های انجام شده از طریق مؤسسه تحقیقات علوم دامی کشور و انجمن حفاظت اسب کاسپین ایران با همکاری و مشارکت مرکز تحقیقات، در حال بازنگری است.

 

دهقان‌زاده با بیان این که گله ۴۱ رأس موجود در این مرکز مورد توجه انجمن جهانی است، گفت: صادرات اسب کاسپین، فعلا با توجه به تعداد جمعیت کم آن ممنوع است، اما این نژاد از نظر اقتصادی بسیار ارزشمند است.

 

او افزود: متأسفانه در چند سال اخیر تعداد بسیاری از اسب‌های کاسپین، قاچاق شدند و به صورت غیر قانونی از مرز‌های غربی و شمال غربی به ترکیه، عراق و کشور‌های حاشیه دریای خزر منتقل شدند و به جایی رسید که بسیاری از کشور‌های همسایه الان بر خلاف صداقت، مدعی داشتن گله‌های پایه و پیش بنیادی اسب کاسپین هستند که با عملیات شناسایی، هویت‌گذاری و ثبت بین‌المللی اسب‌های کاسپین کشور در آینده عملا راه برای فرصت‌طلبان، بسته می‌شود.

 

دهقان‌زاده ادامه داد: با بازنگری قوانین و مقررات و همچنین ثبت اسب‌های کاسپین کشور از این راه، راه قاچاق این اسب‌ها به کشور‌های دیگر به نوعی بسته می‌شود؛ همچنین، کتاب اولیه تبارنامه اسب کاسپین نیز به‌زودی منتشر می‌شود و از این راه، نژاد ایرانی اسب کاسپین در هر کشور، قابل ردیابی است.

 

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین با اشاره به این که کمتر گونه گیاهی و جانوری در کشور داریم که در سطح جهان شناخته شده باشد، اما اسب کاسپین در ابعاد جهانی شناخته شده است، افزود: ۱۸ دوره جشنواره زیبایی اسب کاسپین پیش از کرونا در گیلان با همت مدیریت هماهنگی ترویج جهاد کشاورزی استان، معاونت بهبود تولیدات دامی، مرکز تحقیقات، انجمن صنفی اسب کاسپین و باشگاه سوارکاری تکتاز برگزار شد و اسب «نوید» از اسب‌های کاسپین این مجتمع، اسطوره زیبایی نریان‌های دوره هجدهم کشور شد.

 

او افزود: به‌طور کلی، اسب کاسپین علاوه بر این که کاربری ورزشی دارد، در ابعاد گردشگری نیز دارای اهمیت است و سرمایه‌گذاران می‌توانند از این پتانسیل (ظرفیت) استفاده و در این حوزه، سرمایه‌گذاری کنند.

 

دهقان‌زاده، گفت: همه نام‌های اسب کاسپین، دارای منشأ ایرانی هستند. این نژاد، ارزش جهانی و تقاضای بسیاری از کشور‌های خارجی دارد. برنامه‌ریزی‌هایی برای ایجاد بانک اسپرم اسب‌های کاسپین در حال انجام است که بعد از ثبت بین المللی و انتشار کتاب تبارنامه اسب کاسپین بتوانیم این بانک را راه‌اندازی کنیم تا با صادرات اسپرم این نژاد، ارزآوری ایجاد شود.

 

او اظهار داشت: برای نژاد اسب کاسپین، تقاضا وجود دارد و این موضوع فرصت خوبی است که بتوانیم در راستای توسعه استان قدم‌های مفید برداریم، اما در زمان حاضر متأسفانه با این قدمت و شهرت جهانی، اسب کاسپین در استان هنوز برای عده‌ای شناخته نشده و حتی یک مجسمه و المان (نماد) در سطح شهر، پارک‌ها و میدان‌های شهر رشت برای معرفی این نژاد ارزشمند، نصب نشده است.

 

رئیس بخش تحقیقات علوم دامی و مسئول مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، به هزینه زیادی که مرکز تحقیقات، هر سال برای نگهداری و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین می‌کند، اشاره کرد و گفت: اعتبار دادن به این مرکز، بسیار ناچیز است و این مرکز برای حفظ این ذخیره ژنتیکی ارزشمند جهانی نیاز به حمایت مبرم و توجه ویژه مسئولان استان و کشور دارد.

 

دهقان‌زاده، پایش و ثبت جمعیت اسب کاسپین، ارتقای جایگاه علمی و اقتصادی استان در کشور، انجام تحقیقات کاربردی درباره اسب کاسپین و تولید دانش فنی، حفظ ذخایر ژنتیکی در معرض خطر این نژاد در آشیان‌ها و خاستگاه آن و ایجاد بانک ژن، ایجاد و توسعه فضای اکوتوریسم (طبیعت‌گردی) در گیلان، برنامه‌ریزی و توسعه برای صادرات اسب، همکاری در آموزش و توسعه ورزش سوارکاری نوجوانان استان و ارائه مقالات علمی و کاربردی را بارزترین وظایف و اهداف احداث مجتمع تحقیقات آموزش و حفظ ذخایر ژنتیکی اسب کاسپین، عنوان کرد.

 

او اظهار داشت: شناسایی، ثبت و هویت‌گذاری اسب‌ کاسپین، شناسایی ویژگی و توانمندی‌های آن‌، مدیریت پرورش و رفتارشناسی، تغذیه، ژنتیک و اصلاح نژاد، تعیین ظرفیت‌های ورزشی، تعیین عوامل تولید مثل، افزایش بهره‌وری در تولید این نژاد، روش‌های بهینه تجاری شدن و ایجاد کار، از محور‌های تحقیقی اسب کاسپین است.