روی دیگرِ سکه تکثیر؛ ماهیان خزر آب رفتند

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز گلستان؛ فصل صید آغاز شده بود، صیدی که سالهاست با بیم و امید‌های فراوانی همراه شده است، با همه این‌ها راهی ساحل دریا شدم، جایی که می‌خواهم صیادان غیرمجاز را ملاقات کنم، خواجه نفس، گمیشان، چاپاقلی پر است از صیادان غیرمجاز، گمیشان را انتخاب کردم.

در مسیر و از دور مصاحبه شونده ام را انتخاب و سرصحبت را با او باز کردم، نامش ایازبردی، صیاد غیرمجاز و ۴۵ساله بود، با او در مسیر رسیدن به ساحل دریا در دشت گمیشان آنجایی که دریا پسرفت کرده و تبدیل به خشکی شده، پیاده می‌رفتم و صحبت می‌کردم، میگفت چاره‌ای ندارم، برای تامین معیشتم مجبورم قاچاقی دست به صید بزنم، میگفت با جانم بازی می‌کنم، اما به جز صیادی کار دیگری بلد نیستم و باید روزی ام را از دریا صید کنیم.

گفتم شیلاتی‌ها می‌گویند تعداد ماهیان دریا خیلی کم شده نگران نیستی ذخیره دریا تمام شود؟ از حرکت ایستاد، با تاسف سر تکان داد و گفت بله نگرانم، حرفهایش رنگ و بوی جدیدی به خود گرفت، حالا دیگر خود انتقادی را شروع کرده بود. صیاد غیرمجاز بغض کرده بود و با پشیمانی میگفت اگر می‌گذاشتیم در فصل تخم ریزی ماهی‌ها به رودخانه‌ها بیایند امروز وضعیت اینطور نمیشد و دریا پر بود از برکت، راست میگفت.

هنوز تا دریا فاصله بسیاری بود در حالی که ما همچنان پیاده می‌رفتیم صیادان غیرمجاز دیگری با موتورو خورجینی که حامل تور ماهیگیری بود از کنارمان رد میشدند، ایازبردی باز هم حرف مهم و جدیدتری داشت، گفت این موتور‌ها را میبینی بدترین آسیب برای تخم ریزی ماهی سرو صداست، ما صیاد غیرمجازان زمان تخم ریزی را کاملا می‌شناسیم، وقتی آن‌ها اسفند ماه برای تخم ریزی از اعماق دریا به رودخانه‌ها کوچ می‌کنند بهترین فرصت برای ماست که آن‌ها را صید کنیم! با موتور و ماشین به مصب دریا و رودخانه می‌آییم و اگر ماهی بتواند خود را به رودخانه برساند، با شنیدن سر و صدای موتور و ماشین‌های ما می‌ترسد و از راهی که آمده به دریا برمی گردد.

به ساحل رسیدیم، ده‌ها نفر در حال آماده شدن برای پهن کردن تور‌های کوچک شان بودند، به جوانی شاید ۳۰ساله نزدیک شدم سلام کردم، صورتش را با شال دور گردنش کامل پوشاند تا چهره اش را نشناسم، سر صحبت را باز کردم و ایازبردی هم به کمکم آمد، نمی‌دانم با زبان ترکمنی به او چه گفت که یخش باز و با من همکلام شد، وقتی گرم صحبت شدیم، از او پرسیدم می‌دانی ماهی‌های دریای خزر قد و قامتشان آب رفته و روز به روز جثه شان کوچکتر شده؟ گفت بله! از سفید که در سواحل ما تقریبا چیزی نمانده، البته شاید در مازندران و گیلان باشد، اما ما اینجا هر چه صید می‌کنیم ماهی‌های ریز کلمه و کفال هستند. جوان صیاد گفت: از کپور که دیگر خیلی ماهی ریز هم در دریا نیست، گاهی کپور‌های خیلی بزرگ می‌گیریم، این‌ها پدربزرگ و مادربزرگ‌های ماهی کپور هستند و این خبر خوبی نیست، چون به ما می‌گوید که بچه کپور‌ها تمام شده اند!

هوا سرد بود و طوفانی و تلاشم برای گفتگو با دیگر صیادان غیرمجاز بی نتیجه بود، به گرگان برگشتم.

شنیده بودم که بر اساس پژوهش‌های تحقیقاتی، در دهه‌های اخیر روند خطرناکی در دریای خزر آغاز شده است "روند کوتوله شدن ماهیان استخوانی دریای خزر بر اثر تغییر "ژنوم" با معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات استان گلستان به گفتگو نشستم.

دکتر یحیایی در این باره گفت: آنچه امروز بر سر ماهیان استخوانی خزر آمده، پدیده‌ای با یک یا دو علت نیست، برای امروز و دیروز هم نیست، وقتی رودخانه‌ها از بالادست و پایین دست، آلوده و بی آب شوند و دریا برای زیست طبیعی ماهی ناامن می‌شود مسلم است که ماهی قادر به تولید مثل طبیعی نیست، در این شرایط یکی از شیوه‌های علاج بخش تکثیر مصنوعی بود، با تمام توان تکثیر مصنوعی را در هر سه استان شمالی آغاز کردیم تا هم تور صیادان مجاز خالی نباشد و هم ذخایرمان تمام نشود.

او برایم توضیح داد: در گذشته شاید بیش از ۲۰نوع ماهی از خزر برداشت می‌شد، اما حالا بخاطر کم شدن تنوع گونه‌ای ۴نوع ماهی استخوانی اصلی شامل کپور، سفید، کلمه و کفال از دریای خزر برداشت می‌کنیم که سه نوع اول نیاز دارند برای تولید مثل به رودخانه بیایند و آنجا تخم ریزی کنند، اما انباشت رسوبات در نقطه تلاقی دریا و رودخانه، عقب رفت دریا، صید غیرمجاز، صید خارج از فصل و خشک شدن رودخانه‌ها و چندین عامل دیگر باعث شد که در دهه‌های اخیر این ماهیان نتوانند به رودخانه‌ها کوچ و تولید مثل کنند و به همین علت ذخایرشان به شدت کاهش یافت.

دکتر یحیایی افزود: ما مجبور به تکثیر مصنوعی در مراکز بازسازی ذخایر آبزیان شدیم، در این سال‌ها ژن‌های نر و ماده را از گونه‌های مادری و پدری گرفتیم و در مراکز تکثیرمان بچه ماهی تولید کردیم و برای کمک به معیشت صیادان هر سال به دریا ریختیم که این کار کمک بسیار شایانی به معیشت ساحل نشینان و جلوگیری از انقراض نسل ماهیان استخوانی کرد.

او در این باره آمار و ارقام بسیاری هم داشت، فقط در دو بخش و به گفته او تکثیر مصنوعی موجب شد که صید کپور از ۱۶تُن در سال۹۵ به بیش از ۴۷۰تن در سال۹۹ برسد، همچنین تکثیر مصنوعی میزان صید ماهی کلمه (kolmeh) را از ۱۸تن در سال۹۵ به بیش از ۱۹تن در سال گذشته افزایش داد.

حالا دیگر با این آمار و ارقام مطمئن بودم که تکثیر مصنوعی از نظر کمی بسیار کمک حال صید در خزر بوده و به ماندگاری این ماهیان ارزشمند در دریا هم کمک بسیاری کرده هر چند که ساختار ژنی ماهی تولید شده را تغییر داده است.

پژوهشکده اکولوژی دریای خزر در استان مازندران مقصد بعدی من بود، پس از بررسی و پرس و جو به رئیس بخش بیولوژی و ارزیابی ذخایر و مجری طرح ارزیابی ذخایر و مدیریت ماهیان استخوانی شمال کشور رسیدم.

در این پژوهشکده تحقیقات علمی درباره ماهیان استخوانی دریای خزر انجام شده بود، تحقیقاتی که مهر تایید علمی  بر شنیده هایم بود.

دکتر فضلی علاوه بر اینکه مسئول طرح ارزیابی ذخایر در شمال کشور است درباره "دژنره شدن" یا همان "کوتوله شدن" ماهیان استخوانی خزر مقاله‌ای نوشته بود که اطلاعاتش را در اختیارمان قرار داد.

دکتر فضلی در این باره گفت: مقاله‌ای که نوشتم حاصل مقایسه سه مرحله تحقیقات بود که آخرین تحقیقات در سال۱۳۸۹ در همین پژوهشکده انجام شده است، روند مقایسه این سه مرحله تحقیقات نشان داد که در فاصله بین دهه‌های ۳۰تا۸۰ طول ماهیان دریای خزر از حدود ۸۰سانتی متر به کمتر از ۶۰سانتیمتر کاهش پیدا کرده است.

او افزود: در فاصله دهه ۲۰تا۳۰ حداکثر طول ماهیان استخوانی بررسی شده دریای خزر حدود ۸۰سانتی متر بود در حالی که در دهه ۸۰حداکثر طول این ماهیان به کمتر از ۶۰سانتی متر کاهش یافت.

این محقق پژوهشکده اکولوژی دریای خزر اضافه کرد: همچنین"کاهش طول ماهیان استخوانی در سنین مختلف" نیز یکی دیگر از پیامد‌های تکثیر مصنوعی بوده است، به عنوان مثال ماهیان سفیدی که قبلا در ۴سالگی حدود ۴۰سانتی متر طول داشتند در حال حاضر بسیار کوتاه قد‌تر شده اند.

دکتر فضلی با تایید موضوع تغییر ژنی ماهیان سفید دریای خزر گفت: ما مجازیم فقط ۵۰درصد جمعیت یک گونه را با شیوه مصنوعی تکثیر کنیم، اما متاسفانه در سال‌های گذشته مجبور شدیم همه جمعیت ماهیان را به شیوه مصنوعی تکثیر کنیم که موجب آسیب ژنی به این ماهیان شده است.

دکتر فضلی ادامه داد: البته موضوع تغییر ساختار ژنی و کاهش رشد ماهی بر اثر تکثیر مصنوعی منحصر به کشور ما نیست و تحقیقات علمی دیگر کشور‌ها هم نشان می‌دهد که این مساله در دیگر کشور‌ها نیز مشاهده شده است.

این محقق کشورمان گفت: البته در موضوع نجات ماهیان استخوانی خزر فقط مساله تکثیر مصنوعی نیست و ده‌ها مساله دیگر وجود دارد که باید برای آن چاره اندیشی شود از جمله آلودگی دریا، گرمایش آب دریای خزر که می‌تواند بر روی ترکیب گونه‌ای زیست بوم دریای خزر تاثیر گذار باشد یا شانه دار مهاجم در دریای خزر که بر روی کل اکوسیستم از جمله تغذیه ماهیان استخوانی تاثیر داشته است.

بر اساس آخرین یافته این محقق طی حدود ۲۵سال گذشته سطح آب دریای خزر روند کاهشی داشته است. با کاهش سطح آب، دهانه مصب رودخانه بسته شده و امکان مهاجرت ماهیان به رودخانه دشوار می‌شود. همچنین در طی همین مدت دمای سطح آب دریای خزر روندی افزایشی داشته است. افزایش دمای سطح کره زمین و بخصوص دمای سطحی منابع آبی یک معضل جهانی است.

همچنین یکی از دیگر مهمترین یافته‌های این تحقیق روند خطی کاهشی شاخص تنوع شانون است. با این تعریف که در گذشته گونه‌های متعددی در صید ماهیان استخوانی نقش اصلی داشته اند، ولی طی سال‌های گذشته بتدریج نقش اغلب گونه‌ها کم شده و در حال حاضر دو گونه ماهی سفید و کفال طلائی کاملا در صید غالب هستند.

گونه‌های تکثیر شده هم از صید بی رویه در امان نیستند!

به مرکز تحقیقات شیلات گلستان رفتم، جایی که دکتر آقایی مقدم رییس آن است و تجربه سال‌ها کار علمی و تحقیقاتی دارد.

دکتر آقایی نکات جدیدی را بیان کرد، او گفت: حتی ماهیانی که در مراکز تحقیقاتی با صرف ساعت‌ها وقت و اعتبار، تکثیر می‌شوند از دست صیادان غیرمجاز و صید بی رویه در امان نمی‌مانند و بسیاری از آن‌ها هنوز حتی به سن بلوغ نرسیده صید می‌شوند و فرصت تولید مثل پیدا نمی‌کنند.

او افزود: برای ما سال اول تولیدمثل ماهی بسیار مهم است، از این رو صیادان مجاز و شرکت‌های تعاونی پره که زیر نظر کارشناسان شیلات و به صورت قانونی صید می‌کنند را متعهد کرده ایم که چشمه‌های تورهایشان را جوری تنظیم کنند که ماهی‌های ریز در آن گرفتار نشوند و این کار انجام هم می‌شود، اما متاسفانه این ماهی‌های ریز از دست صیادان غیرمجاز در امان نمی‌مانند و، چون چشمه تورهایشان برای صید ماهی‌های ریز تنظیم شده این ماهیان به تور می‌افتند.

دکتر آقایی رییس مرکز تحقیقات شیلات گلستان ادامه داد: شیلات همواره جلسات مختلف با صیادان غیرمجاز برگزار کرده و آگاهی بخشی به ساحل نشینان را در دستور کار داشته، اما تاثیر آن بسیار اندک و جزیی بوده است، از سوی دیگر قوانین هم بازدارنده و به روز نیست و افراد متخلف با پرداخت اندک جریمه نقدی آزاد می‌شوند و کار غیرقانونی خود را از سر می‌گیرند.

رییس مرکز تحقیقات شیلات گلستان گفت: یکی از وظایف مهم همه ما حفاظت از معیشت ساحل نشینان است و اتفاقا تمام آنچه می‌گوییم با نگاه بلند مدت به همین موضوع است، اما متاسفانه این نگاه مورد پسند صیادان متخلف واقع نمی‌شود و می‌خواهند هر آنچه در دریا هست را در زمان حال مصرف کنند بی آنکه چشمی به آینده داشته باشند.

طبیعی شدن تکثیر ماهیان استخوانی راهگشاست

در میان انبوه اطلاعات ناامیدکننده و تلخ، اما محققان دست روی دست نگذاشته و با شنیدن صدای این زنگ خطر کاری جدید را در شمال کشور آغاز کرده اند.

محسن یحیایی معاون صید و بنادر ماهیگیری شیلات استان گلستان در این باره گفت: با بروز این آسیب، روش‌های نیمه طبیعی و طبیعی تکثیر بچه ماهیان استخوانی را هم در دستور کار قرار داده ایم و اکنون وارد دومین سالی شده ایم که کار تکثیر نیمه طبیعی و طبیعی را انجام می‌دهیم.

او افزود: این کار در گلستان در مرکز بازسازی ذخایر سدوشمگیر و سیجوال انجام میشود.

معاون شیلات گلستان ادامه داد: در روش طبیعی تعدادی از ماهیان نر و ماده را از دریا صید و در قسمت بالادست رودخانه رها می‌کنیم تا لقاح توسط خود ماهیان و به صورت اتفاقی انجام شود، این روش نخستین بار در سال۹۸ برای ماهی کلمه انجام شد.

یحیایی افزود: همچنین روش دیگر، تکثیر روش نیمه طبیعیست، در این روش ماهیان نر و ماده در استخر‌های از پیش آماده رها می‌شوند و تعدادی شاخه درخت را هم قرار میدهیم تا ماهی روی این سرشاخه‌ها تخم ریزی کند چرا که ماندگاری تخم را برای لقاح با اسپرم بیشتر می‌کند و موجب می‌شود تخم ماهی در کف استخر از بین نرود.

آیا این اقدام تنها چاره کار است؟

ماهیان تولید شده در این مراکز پس از رسیدن به وزنی خاص دیگر باید تن به رودخانه بسپارند و بعد از یک سال برای زندگی در دریا آماده شوند، اما آیا این ممکن است؟

دکتر فضلی مسئول طرح ارزیابی ذخایر در شمال کشور در این باره نکته‌ای مهم گفت و آن اینکه یکی از اقدامات بسیار مهمی که می‌توان در این باره انجام داد نجات حداقل یک رودخانه شیلاتی در هر یک از استان‌های شمالی است.

او افزود: اگر ما به عنوان مثال در استان گلستان از چند رودخانه شیلاتی فقط یک رودخانه را از آلودگی نجات دهیم، آن را لایروبی کنیم، طول مسیر مصب دریا تا رودخانه را محافظت کنیم ماهیان فرصت زادآوری طبیعی را حداقل در یک رودخانه پیدا خواهند کرد و این بسیار کمک کننده است.

حفاظت از رودخانه و ماهیان تولید شده باید در اولویت قرار گیرد

با فرض احیای فقط یک رودخانه در هر استان شمالی و تولید موفقیت آمیز بچه ماهیان استخوانی با رورش طبیعی که البته فرض محال و دور از انتظاری نیست، اما یک سوال و مساله مهم وجود دارد، بچه ماهیان را چطور تا رسیدن به بلوغ و ترک کردن رودخانه از دست صیادان غیرمجاز در امان بداریم؟

دکتر آقایی رییس مرکز تحقیقات شیلات گلستان در این باره گفت: ایجاد شغل پایدار برای صیادان غیرمجاز از هر مرحمی تاثیر گذارتر است و به دریا و ماهی فرصت بازسازی می‌دهد، چون بازسازی و احیای نسل کار یک سال و دو سال نیست.

او افزود: متاسفانه ساحل نشینان خصوصا در استان گلستان از راه اندازی مشاغل دریایی بی بهره اند و اگر مسئولان استان برای ایجاد مشاغل پردرآمد دریایی و گردشگری دریایی اهتمام بیشتری داشته باشند هم صیاد درآمدی پایدار خواهد داشت و هم دریا فرصت نفس کشیدن پیدا می‌کند.

با خودم می‌گویم بنظر می‌آید حالا باید یکی از مهمترین اولویت‌های استاندار جدید گلستان توجه به یافته‌های علمی محققان و رسیدگی به نظر کارشناسان در این حوزه باشد.

۹۰کیلومتر نوار ساحلی گلستان از گمیشان تا ساحل آرام نوکنده که جزو آرام‌ترین و امن‌ترین نقاط ساحلی خزر است برای ورزش‌های دریایی و تفریحاتی مانند قایق سواری، جت اسکی، پاراسل و غواصی کم نظیر است.

از سوی دیگر عبور حداقل ۲۰میلیون مسافر و زائر امام رضا علیه السلام از گلستان در طول سال برای رونق این تفریحات و کسب درآمد فرصتی طلایی خواهد بود.

در ذهنم بارقه‌هایی از امید جان گرفته است، امیدی که با تلاش عاجل و دلسوزانه مسئولان استان جان بیشتری میگیرد و خبر از آینده‌ای پربرکت می‌دهد برای آبی بی کران خزر.

محقق و نویسنده: سید رمضان حسینی - معصومه سادات مرتضوی اول