جایگاه امام رضا (ع) در قلوب مردم ایران

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: علی بن موسی الرضا (ع) معروف به امام رضا (ع) هشتمین امام شیعیان در ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ در شهر مدینه متولد شدند. کنیه آن حضرت ابوالحسن می‌باشد.

این امام همام تا قبل از سفر به خراسان در مدینه بود، اما در سال ۲۰۰ به مرو آمدند و با اصرار مامون ولایتعهدی اورا پذیرفتند. بدون تردید اخلاق یکی از عناصر مهم شخصیت انسان و در حقیقت جلوه ای از ذات اوست. امام رضا (ع) به اخلاق عالی آراسته و شبیه ترین مردم به رسول اکرم (ص) بودند. ایشان در دوران ولایتعهدی نمونه و اسوه اخلاق، مهر و محبت به بندگان خدا بودند. دوستی عام وخاص را به خود جلب کردند وانسانیت حضرتش یگانه و بی مانند دوران بود.

آن امام بزرگوار از منصب ولایتعهدی مامون که ماهیت تهدید داشت؛ به عنوان یک فرصت به منظور نشر حقانیت و معارف شیعه بهره برداری کردند. با گسترش محبوبیت امام رضا (ع) در میان مردم، مامون احساس خطر نمود؛ و دشمنی خود را با امام شدت بخشید و در نهایت در سال ۲۰۳ قمری ایشان را به شهادت رساند؛ امروزه حرم شمس الشموس، ملجا میلیون ها زائر مشتاق ایرانی و غیرایرانی مهمان از اقصی نقاط جهان است. در نوشتار پیش رو که مصاحبه با «حجت الاسلام محمد علی عزیزی کارشناس دین و رسانه» است؛ موضوع «جایگاه امام رضا (ع) در قلوب مردم ایران» را مورد بررسی قرار داده ایم.

پژوهش خبری: جایگاه امام رضا (ع) در قلوب مردم ایران چگونه است؟
حجت الاسلام محمد علی عزیزی: امام ملجا و پناهگاهی است که همواره آرام بخش است. خود امام فرمودند: «هر زمانی که در شداید قرار گرفتید از ما کمک بخواهید.» بنابراین مردم در نا خوشی ها ذهن و قلبشان متوجه حرم رضوی می-شود و یکی از بستر‌های توسل همین است که امام را واسطه قرار می دهند و به آرامش می رسند. نکته ای که باید به آن اشاره کرد این است که این دلدادگی مخصوص شیعیان و ایرانیان نیست دلدادگان ایشان از ادیان و مذاهب مختلف می باشند.

پژوهش خبری: برخی از ویژگی های اخلاقی امام رضا (ع) کدامند؟
حجت الاسلام محمد علی عزیزی: از القاب و ویژگی های امام رضا (ع) می توان به مواردی همچون: " امام رئوف و مهربانی-ها، امام و الگوی بزرگ صبر و قهرمان مقاومت، امام عزت نفس و دوری کننده از ذلت، امام زهد و تقوا، امام علم و دانش" اشاره کرد.

•  مهربانی: در سیره ایشان هیچ عملی بهتر از مهربانی بامردم نیست. به نیازمندان بخشش می نمود. مهربانی با بردگان از جلوه‌های مهرورزی امام بود. ایشان قریب به هزار بنده را آزاد ساخت. نسبت به مخالفان خود نیز مهربان بود و حتی در مناظرات با عالمان ادیان دیگر در زمان مامون، نهایت ادب را رعایت می کرد.
• صبر: امام رضا (ع) در حالی که می‌دانند مأمون چه کاری انجام می‌دهد و چه هدفی دارد، به خاطر دین اسلام و اینکه احکام دینی باقی بماند، در برابرش صبر می‌کنند و تا سرحد شهادت پیش می‌روند. امام رضا در حدیثی می‌فرمایند: «بر شما باد به صبر که همانا فرج و گشایش پس از ناامیدی می آید.
• عزت نفس: یکی از اهداف مامون از واگذاری ولایتعهدی به امام این بود که امام را به دنیا گرایی متهم کند، اما عزت نفس امام نقشه او را ویران کرد. یکی از اصحاب حضرت رضا (ع) به نام احمد بن محمد بن ابی نصر، به آن حضرت عرض کرد: قربانت گردم! برای اسماعیل بن داود نامه ای بنویس و سفارش کن تا مرا (از اموال دنیا) بهره ‌مند سازد. حضرت فرمود: «دریغم می‌آید که از او (مامون) و امثال او چیزی را تقاضا کنی. به مال من تکیه کن و خود را بی نیاز ساز».
• زهد و تقوا: از بارزترین جلوه های زهد و تقوای امام رضا (ع) آن است که پس از آنکه به اجبار مامون، عهده دار ولایت عهدی شدند هیچ تغییری در نحوه ی زندگی و میزان برخورداری ایشان از امور دنیوی پدیدار نشد . بی توجهی حضرت به زرق و برق دربار و زندگی ساده و معمولی ایشان باعث تعجب کسانی می گردید که با سیره الهی زندگی ایشان آشنا نبودند. وجود غلامان و خادمان در منزل حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) هیچ منافاتی با زهد و زندگی زاهدانه آن حضرت نداشت بلکه نمایانگر زهد واقعی امام (ع) بود.
• علم ودانش: درباره علم وسیع امام رضا (ع) از ابراهیم بن عباس نقل شده است: «هر پرسشى که از امام رضا (ع) مى شد، پاسخ آن را مى دانست. دشمن نیز اعتراف به علم بى کران ایشان داشت و مامون، امام رضا (علیه السلام) را معدن علم توصیف مى کرد. امام رضا (ع) عالم آل محمد نامیده شده‌اند که این لقب جایگاه علمی این امام همام در بین ائمه (ع) را نشان می دهد. دوران امام رضا (ع) دوران گفت و گوی ادیان و مذاهب با مکتب تشیع بود. مامون که عالم ترین خلیفه عباسی بود، تلاش می کرد برای مقابله با مکتب فکری امام رضا (ع) زمینه بیشتری برای ارایه نظرات علمی ادیان و مذاهب مختلف فراهم کند تا با این نقشه راهبردی، مرجعیت علمی امام رضا (ع) را زیر سوال ببرد بر همین اساس برای به چالش کشیدن ویژگی های علمی امام، مناظرات مهمی بین امام رضا (ع) و پیروان ادیان عیسوی، موسوی و حتی دهریون (افرادی که اعتقادی به خدا نداشتند) و مذاهب فقهی و کلامی الاصل ترتیب می داد، ولی این امام بزرگوار با مدیریت راهبردی و هوشمندانه خود این تهدید‌ها را تبدیل به فرصت می کردند، مناظرات امام با پیروان ادیان و مذاهب مختلف که در حال حاضر بهترین سند در برخورد با این مکاتب فکری است، وجود دارد.

پژوهش خبری: ویژگی‌های بارز امام به لحاظ فردی واجتماعی چگونه می‌تواند برای ما درس اموز باشد؟
حجت الاسلام محمد علی عزیزی: برخورد مهربانانه و کریمانه امام رضا (ع) شهره عام و خاص بود؛ امام (ع) هر زمان که سفره غذا گشوده می شد یک ظرف خالی طلب می کردند و بهترین قسمت غذا را به نیازمند می دادند. این ویژگی ها درس های بزرگی برای همگان در جهت تداوم فرهنگ انفاق های مومنانه می‌باشد. اگر به ویژگی‌های امام (ع) تمسک کنیم. آنگاه اقیانوسی از مهربانی را در جامعه خواهیم داشت. در مکتب و سیره رضوی ظرفیت های بسیار مغتنمی جهت بهره برداری برای اصلاح امور فردی و اجتماعی وجود دارد. رویکرد اخلاقی و مدل رفتاری در سیره حضرت امام رضا (ع) در برابر اندیشمندان را می توان در شعر منسوب به امام رضا (ع) مشاهده کرد که در پاسخ به درخواست مأمون انشاد کرده اند: «اگر گرفتار جهالت کسی شوم که شخصیتش پایین تر از من است، نفس خویش را باز می دارم از اینکه با نادانی او به مقابله برخیزد و اگر در خردمندی، مانند من و شأنش مطابق من باشد، با حلم و بردباری رفتار می کنم تا از مثل خود برتری جویم و از وی بالاتر باشم و اگر در فضیلت و خِرد از او کمتر باشم، حقّ تقدم و فضل و برتری را به او می‌دهم و خودداری می‌نمایم.»

پژوهش خبری: به چه جلوه‌هایی از ارادت مردم به امام رضا (ع) می‌توان اشاره نمود؟
حجت الاسلام محمد علی عزیزی: امام رضا (ع) همواره مورد علاقه مردم بوده اند و به گونه‌ای که همگان سعی داشته اند به گونه های مختلف این دوستی و ارادت را نمایان سازند. از مصادیق این ارادت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نامگذاری فرزندان: بهره گیری از نام و القاب امام و هم چنین اسامی پدر و مادر بزرگوار ایشان یکی از جلوه ها و نشان‌های ارادت به امام مهربانی هاست.
• وقف و نذورات: در طول تاریخ، مردم از طبقات مختلف اجتماعی، اموال زیادی را وقف استان قدس رضوی نموده اند. به گونه ای که امروز بالغ بر ده موزه در مجموعه حرم مطهر امام رضا (ع) ایجاد گردیده است؛ هم چنین باید به نذورات مردم که به شکل های مختلف انجام می شود اشاره نمود.
• پیاده روی دهه آخر ماه صفر: هر ساله در ایام آخر ماه صفر و همزمان با سالروز شهادت امام مهربانی ها، امام رضا (ع)، مشتاقان آن حضرت، کیلومتر‌ها راه را پیاده به سمت مشهدالرضا (ع) طی نموده تا عشق و ارادت خود را متجلی نمایند. هرچند به واسطه کرونا محدودیت هایی در این زمینه اعمال شده، اما این محدودیت ها مانعی برای عرض ارادت مردم به ساحت امام (ع) از طریق زیارت و عرض سلام از راه دور نیست.

پژوهش خبری: نقش امام رضا (ع) در همبستگی میان مردم به عنوان حلقه وصل چیست؟
حجت الاسلام محمد علی عزیزی: امام (ع) همواره حلقه وصل میان اقوام و مذاهب مختلف بوده است. امام نه تنها در ذهن و قلب شیعیان بلکه در میان اهل سنت نیز از جایگاه والایی برخوردار است. ابن حیان یکی از علمای بزرگ و مشهور اهل سنت در کتاب الثقات پس از نام بردن از امام رضا (ع) به ویژگی های آن حضرت چنین پرداخته است: «علی بن موسی الرضا از بزرگان و عقلا و نخبگان و بزرگواران اهل بیت و بنی هاشم است؛ که در طوس بر اثر نوشیدنی ای که مامون به او نوشانید از دنیا رفت.

من او را بسیار زیارت کرده ام؛ هنگامی که طوس بودم هیچ گرفتاری بر من عارض نمی شد جز آنکه به زیارت قبر علی ابن موسی الرضا (ع) می رفتم و از خداوند متعال می خواستم که آن گرفتاری را از من دور کند خدا نیز دعایم را مستجاب می کرد.» ابن حبان این عالم بزرگ اهل سنت، بار‌ها به زیارت قبر امام رضا (ع) رفته و در آن جا حاجات خود را گرفته است. امام رضا (ع) نقشی مهم در همبستگی میان مردم به عنوان حلقه وصل داشتند. نگرش و روش امام رضا (ع) همواره توصیه و تاکید بر همگرایی بوده است. ایشان دستورات و سفارشات متعددی مبنی بر مشارکت حتی در مناسک دیگر هم کیشان و برقراری روابط عاطفی با آنان داشتند. امروز نیز با بهره گیری از مکتب رضوی امکان گفتگوی بیش از پیش مذاهب اسلامی وجود دارد.

کلام اخر
امام رضا (ع) همواره مورد عشق و علاقه ایرانیان بوده و فضایل اخلاقی و رفتاری ایشان نه تنها شیعیان بلکه پیروان سایر مذاهب را نیز شیفته خود ساخته است. رهبر معظم انقلاب در مورد ویژگی‌ها و جنبه ارادت مردم به امام رضا (ع) جمله ای شنیدنی دارند: «امام رضا (ع) به عنوان شخصیتی در مقابل مردم ظاهر شد که هم علم، هم عظمت، هم شکوه، هم صدق و هم نورانیت را جلوی چشم آن‌ها می‌گذاشت... آن هیبت و عظمت معنوی، آن عزت، آن اخلاق، آن تقوا، آن نورانیت و آن علم وسیع ... این ویژگی ها مردم ایران را محب اهل بیت ساخته است.

در کنار غربت امام رضا (ع) این عظمت را باید دید.» امام رضا (ع) در برخورد ش با مردم، در کنار غربتش در دوران خلافت مامون عباسی، چهره راستین اسلام و شخص پیامبر (ص) را متجلی می ساخت. شخصیت امام (ع) منحصر به برخی خصوصیات اخلاقی نبود؛ بلکه شخصیت علمی و دانش وسیع ایشان تشنگان علم و دانش و معارف اهل بیت (ع) را سیراب می‌ساخت. امام رضا (ع) نقش موثری در احیاء و گسترش معارف شیعی داشته است. در عصر کنونی امام رضا (ع) و مضجع شریف و نورانی ایشان و پیروی از سیره فردی و اجتماعی آن حضرت، نسخه شفا بخش مشکلات و مصایب جوامع اسلامی است.

پژوهشگر: محمد هادی کاویان