«پیمان آکس» و استمرار اختلافات در دو سوی آتلانتیک

به گزارش سرویس پژوهش خبرگزاری صدا وسیما: انگلیس، آمریکا و استرالیا در تلاش برای آنچه مقابله با قدرت فزاینده چین نامیده‌اند از امضای یک پیمان ویژه موسوم به «آکس» برای به اشتراک گذاشتن فناوری‌های پیشرفته دفاعی خبر دادند.

امضای این پیمان خشم مقامات فرانسوی را برانگیخت و روابط میان واشنگتن، کانبرا و لندن با «پاریس» به شدت تیره و تار شده است. فرانسه این ماجرا را «خنجر از پشت» توصیف کرده و ضمن فراخواندن سفرایش از دو کشور آمریکا و استرالیا، خطاب به جهانیان فریاد می‌زند: «آمریکا دو رو و دروغگو است. به این کشور اعتماد نکنید». «ژان ایو لودریان» وزیر خارجه فرانسه گفت: «یک بحران جدی میان ما وجود دارد. این وضعیت، که برای نخستین بار در تاریخ روابط پاریس و واشنگتن به وجود آمده، بسیار نمادین است. پای دروغ، دورویی، قطع اعتماد و نادیده گرفتن در میان است و به این ترتیب، اوضاع بین ما و آن‌ها [آمریکا]خوب نیست». وزیر خارجه فرانسه همچنین در مورد فرا نخواندن سفیر این کشور از لندن اینطور پاسخ گفت: «احتیاجی به این کار نبود. ما با فرصت‌طلبی دائمی آن‌ها آشناییم. انگلیس وسط این بحران هیچ‌کاره است».

در پی این پیمان «اسکات موریسون» نخست وزیر استرالیا اعلام کرد که برنامه زیردریایی های کشورش تحت یک پیمان دفاعی جدید با آمریکا و انگلیس که بدترین کابوس چین توصیف شده است هسته ای می شود. گروه جدیدی که با نام «آکس» شناخته می شود، به استرالیا در مورد چگونگی شناسایی بهترین راه برای دستیابی به توان زیردریایی های هسته ای و به اشتراک گذاری فناوری‌های پیشرفته شامل هوش مصنوعی، امنیت سایبری، فن آوری کوانتومی، سیستم‌های زیر آب و قابلیت حملات دوربرد کمک می کند.

پیمان سه جانبه جدید برای فرانسه به معنای از دست دادن یک توافق ۵۶ میلیارد یورویی است. استرالیا در سال ۲۰۱۶ قراردادی میلیاردی برای ساخت ۱۲ زیردریایی جدید دیزلی با قابلیت تجهیز به پیشرانه اتمی با فرانسه به امضا رساند. در منطقه اقیانوسیه نیوزلند از شنیدن خبر این پیمان امنیتی خرسند نیست. «جاسیندا آردرن»، نخست وزیر این کشور اعلام کرد: «موضع ما در مورد ممنوعیت زیردریایی‌های اتمی در آب‌هایمان تغییر نمی‌کند.» آردرن اعلام کرد به کشور‌های همسایه اجازه ورود زیردریایی اتمی به آب‌هایش را نمی‌دهد.

 پیمان آکس
اتحاد «آکس» در مورد توسعه قابلیت‌های مشترک و اشتراک اطلاعات و فناوری بین سه کشور صحبت می‌کند و در زمینه‌هایی چون: امنیت سایبری، هوش مصنوعی و ارتباطات کوانتومی، تبادل اطلاعات و فن آوری صورت می‌پذیرد. منظور از این پیمان حفاظت از کابل های فیبرنوری زیردریایی برای ارتباطات نظامی و غیرنظامی است با کمک زیردریایی های هسته‌ای که به طور مشترک ساخته می‌شوند، فراهم می‌شود. استرالیا در حال حاضر دومین کشور پس از انگلیس است که آمریکا به آن فناوری زیردریایی هسته‌ای را منتقل خواهد کرد. در مقایسه با زیردریایی‌های دیزلی، زیردریایی های هسته‌ای برد بیشتری دارند، عموماً ساکت‌تر هستند و تشخیص آن‌ها دشوارتر است.

آن‌ها از نظر فنی پیچیده‌تر هستند و از محرمانگی فنی بالاتری نیز برخوردارند. علاوه بر این، آن‌ها نیاز به سوخت هسته‌ای دارند که برای اکثر کشور‌ها محدود شده است. این مساله بستگی به سطح غنی سازی اورانیوم در زیردریایی‌ها دارد. اعتقاد بر این است که زیردریایی‌های آمریکا و انگلیس از سطح غنی سازی اورانیوم در حد سلاح‌های هسته‌ای استفاده می‌کنند. با این حال، از آنجایی که این مواد برای نیروی محرکه دریایی مورد استفاده قرار می گیرند (نه برای اهداف تسلیحاتی) تحت حفاظت هسته‌ای یا معاهده‌های منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای مانند NPT قرار نمی گیرند، که استرالیا یکی از امضاکنندگان آن است.

توافق همکاری امنیتی جدید آسیا و اقیانوسیه «آکس» به استرالیا امکان می‌دهد تا فناوری ساخت زیردریایی سوخت هسته‌ای را از انگلیس و آمریکا دریافت کند. این توافق نشان می‌دهد که استرالیا همانطور که پیش بینی می‌شد همراهی با آمریکا و انگلیس را در نظام جهانی انتخاب کرده و می کوشد نقش بیشتری در حفظ امنیت شرق و جنوب آسیا ایفا کند. نکته قابل توجه دیگر نقش لندن در این پیمان و تمایل انگلیس به ویژه پس از خروج از اتحادیه اروپا برای مشارکت بیشتر در حفظ امنیت آسیا و اقیانوسیه است. با وجودیکه مقامات آمریکایی مدعی شده اند هدف از انعقاد این توافق، مقابله با قدرت فزاینده و رو به گسترش چین نیست، اما اکثر کارشناسان سیاسی بر این باورند توافق «آکس» نشان دهنده تغییر اساسی در مفاهم و نگرش در زمینه‌های راهبردی و سیاسی در منطقه شرق آسیا و اقیانوس هند است. این توافق درست یک ماه پس از اخراج نظامیان آمریکا از افغانستان رسانه ای شده است، زمانیکه در مورد تعهدات آمریکا به همکاری با سایر متحدانش و امنیت منطقه تردید‌هایی جدی ایجاد شده است.

 پیمان آکس و نگرانی اتحادیه اروپا
«اورزولا فن درلاین»، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا می‌گوید رفتاری که در جریان اعلام پیمان امنیتی «آکس» بین آمریکا، انگلیس و استرالیا با فرانسه صورت گرفت «غیرقابل قبول» است. «شارل میشل»، رئیس شورای اتحادیه اروپا از آنچه «عدم وفاداری» آمریکا در جریان شکل‌گیری اتحاد جدید در منطقه اقیانوس هند-آرام خواند انتقاد کرد. وی گفت: «اصول اولیه بین متحدان شفافیت و اعتماد است. ما اکنون شاهد عدم شفافیت و عدم اعتماد هستیم.» رئیس شورای اتحادیه اروپا ضمن ابراز دلسردی از رویکرد جو بایدن، رئیس‌جمهوری آمریکا گفت: «[با ترامپ]حداقل همه چیز خیلی روشن بود. چه لحن، محتوا یا زبان! بسیار واضح بود که از نظر او اتحادیه اروپا شریک و متحد مفیدی نبود.»

فرانسه به مقامات دولتی خود دستور داده است تا به دلیل کنار گذاشته شدن این کشور از قرارداد فروش ۵۶ میلیارد یورویی زیردریایی، از استرالیا، آمریکا و بریتانیا انتقام بگیرند. به گزارش شبکه بلومبرگ، همزمان اعضای اتحادیه اروپا در همبستگی با فرانسه موافقت خود را برای به تعویق انداختن مذاکرات تجاری با آمریکا اعلام کردند. در میانه دعوا‌های سیاسی فرانسه با چند کشور هم‌پیمانش، شرکت فرانسوی «ناوال» هم که سازنده زیردریایی و طرف معامله استرالیا در قرارداد جنجالی فسخ شده است، اعلام کرد که در پی وصول غرامت از طرف استرالیایی است. ناوال گفته است که در هفته‌های آتی فاکتور مفصل و دقیق غرامتی را که باید از استرالیا به خاطر فسخ قرارداد بگیرد به کانبرا خواهد فرستاد. شرکت ناوال می‌گوید که از با لغو برنامه فروش زیردریایی به استرالیا ضربه بزرگی خورده، اما ورشکست نمی‌شود، زیرا این قرارداد تنها ۱۰ درصد از گردش مالی این شرکت را تشکیل می‌دهد.

باید توجه کرد که سالهاست کشور‌های اروپایی با آمریکا در زمینه‌های مختلف از جمله مسائل سیاسی، اقتصادی-تجاری و امنیتی دچار اختلاف هستند که این اختلافات در دوران ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» به اوج خود رسید. یکی از مهمترین محور‌های اختلاف آمریکا و اروپا در دوران ترامپ موضوع پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) بود. ترامپ آشکارا ماهیت و کارایی ناتو که امنیت اروپا بطور بی سابقه‌ای به آن وابسته است را به چالش کشید و پایتخت‌های اروپایی دریافتند آمریکا دیگر شریکی مطمئن برای آینده اروپا نیست.

چهار سال پیش، زمانی که «آنگلا مرکل» از نشست سران و رهبران کشور‌های گروه هفت بازگشته بود، سخنرانی پرمعنایی کرد. روز ۲۸ مه سال ۲۰۱۷، مرکل خطاب به کشور‌های اروپایی گفت که زمان اتکا کردن اروپا به آمریکا به پایان خود نزدیک می‌شود. صدراعظم آلمان با اشاره به تجربه اجلاس کشور‌های گروه هفت گفت: «ما اروپایی‌ها باید سرنوشت خودمان را واقعا در دست خودمان بگیریم.» در آن اجلاس، موضوعی وجود نداشت که مخالفت ترامپ را در پی نداشته باشد. ترامپ گفت آمریکا از این پس حاضر نخواهد بود هزینه دفاع از اروپا را تقبل کند. او خطاب به مرکل گفته: «آنگلا باید صورتحساب‌هایش را بپردازد».

تفکرترامپ با هر نوع «نهادگرایی» و «بین المللی گرایی» که اروپایی‌ها به آن علاقمند بودند در تضاد قرار گرفت. ترامپ تهدید کرد که باید تغییراتی در وضعیت فعلی پرداخت هزینه های ناتو ایجاد شود وگرنه امریکا از این پیمان هم مانند دیگر پیمان‌ها خارج خواهد شد. تهدید‌های ترامپ، اروپائی‌ها را واداشت تا مطالبات ترامپ را تا اندازه‌ای جدی بگیرند و به شکلی تدریجی هزینه های بیشتری را در ناتو تقبل کنند. موضوع مناقشه برانگیز دیگر خروج نظامیان آمریکایی از آلمان بود. ترامپ با تصمیم خود مبنی بر خروج حدود ۱۲ هزار نظامی آمریکایی از آلمان، بر گسست روابط واشنگتن با متحدان اروپایی اش تاکید کرد.

ترامپ در توئیتی علیه آلمان نوشته بود: آلمان میلیارد‌ها دلار بابت انرژی به روسیه پول پرداخت می‌کند و به نظر ما داریم از آلمانی‌ها در مقابل روس‌ها محافظت می‌کنیم، قضیه چیست؟ درهمین حال آلمان بسیار بی رغبت به افزایش و پرداخت ۲% از تولید ناخالص دخلی خود در بودجه ناتو است، پس ما هم نیرو‌های خود را از آلمان خارج می‌کنیم. در این اقدام دولت ترامپ آشکارا به دنبال کاهش هزینه‌های آمریکا در ناتو و افزایش هزینه‌های نظامی اعضای اروپایی بود، اما ورای این سیاستها، اقدام دولت ترامپ به افزایش شکاف فرا آتلانتیکی انجامید و هرچه بیشتر متحدان اروپایی آمریکا را به پیگیری سیاست‌های مستقل اروپایی سوق داد.

حتی با روی کار آمدن بایدن نیز اختلافات در ناتو باقی مانده است. هم اکنون برای آمریکا، چین رقیب اصلی ناتو بوده و منطقه حساس به جای اقیانوس اطلس، اقیانوس آرام است. آمریکا می‌خواهد از توان ناتو و همکاری اعضای آن برای کنترل چین استفاده کند. از سوی دیگر، اروپایی‌ها خطر روسیه را فوری تر و نزدیک تر دانسته و تمایل دارند با چین رابطه اقتصادی و تجاری خود را ادامه دهند. اتحادیه اروپا با رویکردی آینده نگرانه که چین قدرت اول اقتصادی دنیا خواهد بود، خواهان ادامه مراودات تجاری خود با چین است و نمی‌خواهد منافع بلند مدت خود را فدای توسعه طلبی آمریکا در جهان نماید.

 استقلال نظامی و امنیتی اروپا از آمریکا
تشکیل ارتش واحد اروپایی از مدت‌ها قبل موضوعی مورد علاقه اعضای اصلی اتحادیه اروپا به ویژه آلمان و فرانسه بوده است. از نگاه این دو کشور با گسترش اختلافات میان دو سوی آتلانتیک، تشکیل ارتش اروپایی برای مقابله با تهدیدها، اجتناب ناپذیر است. آلمان به عنوان بزرگترین و مهمترین کشور اتحادیه اروپا و از اعضای اصلی ناتو دیدگاه مثبتی در این خصوص دارد. با این حال به دلیل همراهی نکردن سایر کشور‌های اروپا (خصوصا انگلیس) به تاسیس ارتش اروپایی و بی رغبتی به یک ساختار نظامی موازی پیمان ناتو، طرح تشکیل این ارتش ناکام مانده است. حالا با خروج انگلیس از اتحادیه اروپا و بی اعتمادی گسترده نسبت به آمریکا، امید‌ها برای تاسیس ارتش واحد اروپا زنده شده است.

«اورزولا فون درلاین» رئیس کمیسیون اروپا در جریان خروج آمریکا از افغانستان گفته بود اتحادیه اروپا باید به سمت مرحله بعدی، یعنی اعزام نیرو به درگیری‌های بین المللی قدم بردارد. وی در نشست ۱۵ سپتامبر پارلمان اتحادیه اروپا گفت: «اتحادیه اروپا یک تامین کننده منحصر به فرد امنیت است. ماموریت‌هایی هستند که آمریکا و ناتو در آن حضور نخواهند داشت، اتحادیه اروپا باید حضور داشته باشد». وی به اعضای پارلمان اروپا گفت «خبر خوش اینکه طی سال گذشته توسعه اکوسیستم دفاعی اروپا را آغاز کرده ایم».

اورزولا فن درلاین، قبلا به عنوان نخستین زن در ۱۷ دسامبر سال ۲۰۱۳ بر کرسی سمت کلیدی وزارت دفاع قوی ترین اقتصاد اروپا تکیه زد. اورزولا فن در لاین پس از پذیرش سمت وزیر دفاع، محور اصلی سیاست‌های جدید دفاعی و امنیتی این کشور را تقویت حضور نظامی آلمان در جهان عنوان کرد. وی در دوره حضور در وزارت دفاع با رونمایی از نسخه به روز شده «کتاب سفید» مشتمل بر جهت‌گیری‌های راهبردی ارتش آلمان، خواستار مسئولیت‌پذیری برلین در عرصه جهانی و بر عهده گرفتن نقش موثرتر در هدایت عملیات نظامی بین‌المللی شد. همچنین در این کتاب از تصمیم آلمان برای ایفای نقش فعال‌تر در ناتو رونمایی کرد و عضویت دائم در شورای امنیت سازمان ملل متحد را به عنوان یکی از راهبرد‌های دفاعی و امنیتی جدید آلمان دانست. وی از طرفداران جدی تشکیل «ارتش اروپایی» بود و این اقدام را برای کمک به کشور‌های اروپایی جهت حمایت از منافع اروپایی‌ها و مقابله با بحران‌های احتمالی ضروری می‌دانست.

دیگر مقامات ارشد اتحادیه اروپا نیز می گویند خروج آشفته نیرو‌های غربی از افغانستان نشان داده است که اتحادیه اروپا باید بتواند در بحران‌هایی از این دست بدون تکیه بر نیرو‌های آمریکایی مداخله نظامی کند. «شارل میشل»، رهبر شورای اروپا که در نشست وزاری دفاع کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در «لوبلیانای» اسلوونی شرکت کرده، به خبرنگاران گفت: «ما دیگر نیازی به تکرار چنین رویداد تلخ ژئوپلیتیک، اتفاقات هفته‌های اخیر (افغانستان)، نداریم تا برای استقلال نیرو‌های اروپایی و گسترش ظرفیت اقدام نظامیان خود در جهان وارد عمل شویم.» وزاری دفاع کشور‌های عضو اتحادیه اروپا در حال حاضر پیش نویس پیشنهادی «اولین نیروی مشترک دفاعی» را برای بحث در نشست رهبران اروپایی آماده می‌کنند. دیپلمات‌های اروپایی می‌گویند زمانی که فرانسه، پرقدرت‌ترین نیروی نظامی اتحادیه اروپا، ریاست شش ماهه اتحادیه اروپا را به عهده بگیرد تشکیل نیروی نظامی مشترک در دستور کار اتحادیه اروپا قرار خواهد گرفت.

«امانوئل مکرون» رئیس جمهور فرانسه اعلام کرد که بحران زیردریایی با استرالیا، استراتژی پاریس را در منطقه ایندو-پاسفیک تغییر نخواهد داد و اروپا باید در زمینه امنیتی و دفاعی به خودش متکی باشد. وی گفت: «آمریکا به دنبال منافع خود است، ما هم دنبال منافع خودمان هستیم. اروپایی‌ها باید از این موضوع درس بگیرند و مسئولیت دفاع از خود را برعهده بگیریم.»

 نتیجه گیری
از زمان بر سرکار آمدن دونالد ترامپ و تحقیر ناتو، این فکر قدیمی که اتحادیه اروپا نیاز به یک ارتش نیز دارد بین اعضای آن قوت گرفته است. ایده اولیه تشکیل ارتش واحد اروپایی به چند دهه پیش و ریشه آن به دوران زمامداری «مارشال دوگل» باز می‌گردد. ایده‌ای که همواره زیر سایه «پیمان آتلانتیک شمالی» موسوم به ناتو باقی ماند و نتوانست به حقیقت تبدیل شود. حالا با تشکیل ائتلاف جدید امنیتی «آکس» بین انگلیس، آمریکا و استرالیا زمزمه تشکیل ارتش مستقل اروپا تقویت شده است.

«امانوئل مکرون» قصد دارد با استفاده از فرصت ریاست دوره‌ای کشورش بر اتحادیه اروپا روی گسترش توانایی‌های دفاعی این بلوک تمرکز کند. علاوه بر این «اورزولا فون درلاین» رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا نیز گفته است با همکاری مکرون، دیداری بین سران کشور‌های عضو برای بررسی این موضوع تشکیل خواهد داد. حتی پیش از اعلام موجودیت «آکس»، رئیس کمیسیون اروپا در جریان خروج آمریکا از افغانستان گفته بود اتحادیه اروپا باید به سمت مرحله بعدی، یعنی اعزام نیرو به درگیری‌های بین المللی قدم بردارد. هم اکنون فرانسه در عمل قوی‌ترین نیروی داخل اروپا برای پیش بردن پروژه ارتش مستقل اروپایی است.

اروپا دیگر به چتر امنیتی و نظامی آمریکا اعتمادی ندارد و اکنون که ائتلاف جدیدی به نام «آکس» شکل گرفته، پیمان‌های قبلی مانند ناتو ممکن است با چالش‌هایی مواجه شوند. پیمان «آکس» نشان داد ترتیبات نظامی و امنیتی جهان در آستانه تغییری بزرگ هستند و کشور‌های اروپایی جایگاه منحصربه فرد خود در دکترین نظامی و امنیتی آمریکا را به تدریج از دست خواهند داد. توافق امنیتی «آکس» گرچه برای کشور‌هایی مانند تایوان و هند که به دنبال توازن قدرت میان استرالیا، چین و هند هستند خوشایند است، اما مقامات چینی و دیگر کشور‌های آسیایی از جمله اندونزی و مالزی نسبت به آن بسیار ناخشنود هستند.

امضای پیمان استراتژیک جدید بین آمریکا، استرالیا و انگلیس علاوه بر مقابله با چین، اروپا را نیز در برابر واقعیت اجتناب ناپذیر دیگری، یعنی «اتحادیه کشور‌های انگلیسی زبان» قرار داده است. این اتحادیه برخلاف اتحادیه اروپا که بیشتر یک اتحادیه اقتصادی است، از سیاست واحد نظامی و دفاعی نیز برخوردار است. شکل گیری این ائتلاف گرچه چین را هدف قرار داده است، اما برای اروپا نیز شوکه کننده است و اروپا را ترغیب خواهد کرد بطور مستقل سیاست‌های دفاعی و امنیتی خود را پیگیری کند.

پژوهشگر: علی ظریف