چرا دچار خود تحقیری می‌شویم؟

 

 

 امروز در ایران کمتر کسی است که کاربر شبکه‌های اجتماعی نباشد و همچنین کمتر کسی است که تاثیر این شبکه‌ها بر زندگی مردم را منکر شود.

 

تعداد زیاد استفاده‌کنندگان از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در ایران، در حالی است که هنوز کاربران این شبکه‌ها با آزمون و خطا و تجربه کردن، راه و رسم حضور در آن‌ها را یاد می‌گیرند و در اصطلاح علمی تر، «سواد رسانه ای» را می‌آموزند. 

 

هر چند که مدتی است آموزش‌هایی عمومی برای فرهنگ سازی سواد رسانه‌ای از سوی برخی نهاد‌های فرهنگی مسوول در جامعه آغاز شده است، اما چنین اقداماتی به مرور نتیجه خواهد بود و منطقی است که انتظار اثر یکباره را از آن‌ها نداریم.

 

در این مطلب به یک پدیده اجتماعی مهم در جامعه پرداخته ایم. موضوعی که در فضای واقعی وجود دارد و اتفاقا در فضای مجازی هم خبر ساز شده است. تلاش داریم که به بررسی پدیده «خودتحقیری» از ابعاد مختلف ورود کنیم.

 

با توجه به تجربه‌های متعدد کاربران در فضای مجازی، حدس درباره منظور از خودتحقیری در فضای مجازی از دیدگاه شخصی سخت نیست. اما این پدیده علاوه بر جنبه شخصی، دارای بعدی اجتماعی هم است.

 

بعد از انتشار اخبار ملی و مهم برخی از کاربران به جای ابراز احساس خوشحالی و خرسندی، با حالتی ناباورانه، خبر را به سخره می‌گیرند

محمدرضا محبوب فر، آسیب شناس اجتماعی به خودتحقیری در فضای مجازی بعد از انتشار خبر‌های ملی اشاره می‌کند. عده‌ای از کاربران فضای مجازی پس از اعلام اخبار مربوط به رویداد‌های مهم ملی، با ناباوری با این اخبار برخورد می‌کنند و به نوعی حس خودتحقیری را در میان افکار عمومی در فضای مجازی ترویج می‌دهند. این موضوع از جنبه سواد رسانه‌ای هم قابل بررسی است.

 

برای بررسی پدیده خودتحقیری در جامعه واقعی و مجازی ایران باید از نظر روانشناسان یا کارشناسان جامعه شناسی بهره ببریم. اگرچه برای بررسی بحث خودتحقیری از نگاه کلان در جامعه باید به سراغ جامعه شناسان برویم، اما ابتدا باید بدانیم که از نظر روان شناسی در روان افراد چه جریانی رخ می‌دهد که فرد دچار خود تحقیری می‌شود و علم روان شناسی در این باره چه پاسخ‌هایی دارد؟

 

برای پی بردن به ریشه‌های روانی خودتحقیری در انسان که باعث بروز این احساس در افراد می‌شود، به سراغ مجید صفاری نیا، رئیس انجمن روانشناسی اجتماعی ایران، ریٔیس کمیسیون روان شناسی اجتماعی سازمان نظام روانشناسی و مشاوره ایران و مدیر کل دفتر سلامت روان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رفته ایم.

 

او رواندرمانگر و مشاور خانواده و استاد تمام روانشناسی دانشگاه پیام نور است. صفاری نیا در پاسخ به این سوال که چه ریشه‌های روانی در افراد، می‌تواند به بروز احساس خودتحقیری منجر شود، توضیح داد: خودتحقیری واژه‌ای است که با مفهوم عزت نفس و احساس حقارت ارتباط مستقیم دارد. 

 

وی گفت: برخی از روانشناسان روی ۲ مفهوم عزت نفس و احساس حقارت کار کرده اند. از جمله آلفرد آدلر که می‌گوید همه انسان‌ها با یک مشکل حقارت عضوی به دنیا می‌آیند که برای مثال یک نفر چهره خوبی ندارد و یک نفر قد بلندی ندارد و به هر نوعی مشکل را در خود احساس می‌کند. این حقارت عضوی باعث می‌شود که افراد احساس حقارت کنند. 

 

به گفته وی، همچنین در نظریات دیگری صحبت از عزت نفس می‌شود. یعنی افرادی که عزت نفس کمی دارند، بسیار سرزنش یا تحقیر می‌شوند یا در مقابل خیلی به آن‌ها توجه می‌شود و خواسته‌های آن‌ها برآورده می‌شود، ممکن است توانایی‌ها و استعداد‌های خود را نادیده بگیرند و خود را تحقیر کنند.

 

صفاری نیا افزود: عامل دیگر خود تحقیری، می‌تواند برخی از اختلالات روانشناختی باشد. در واقع این عامل به نقش بیماری‌های روانی بر خودتحقیری و عزت نفس اشاره دارد. برای مثال افرادی که مبتلا به اختلال افسردگی یا اضطراب هستند ممکن است خود را قبول نداشته باشند، خود را کوچک بشمارند و نتوانند خود را ابراز کنند؛ بنابراین کسانی که مبتلا به افسردگی یا اضطراب هستند ممکن است با فقدان عزت نفس و خود تحقیری روبرو شوند.

 

وی در پاسخ به این سوال که آیا روند موجود در فضای مجازی، می‌تواند در افرادی که زمینه‌های خودتحقیری را دارند، سبب افزایش خودتحقیری شود؟ گفت: بله؛ به دلیل اینکه در شبکه‌های اجتماعی افراد تصویر واقعی از خود را نشان نمی‌دهند و تصویری ایده آل و کمال طلبانه از خود و زندگی خود را به نمایش می‌گذارند، گاهی افرادی که دچار احساس حقارت هستند با دیدن این تصویر‌ها نسبت به خود و شرایط زندگی شان احساسات منفی پیدا می‌کنند.

 

رئیس انجمن روانشناسی اجتماعی ایران تصریح کرد: واژه مخالف خودتحقیری، خودشیفتگی است. در واقع خودتحقیری در برابر خودشیفتگی قرار می‌گیرد. همچنان که کسی که احساس حقارت می‌کند ممکن است احساس انزوا کرده، تعاملات اجتماعی برقرار نکند و از جمع دور شود، خودشیفتگی هم مطلوب و پسندیده نیست و مشکلات خاصی به همراه خود دارد. 

 

وی در پاسخ به این سوال که بنابراین این گفته که رویه موجود در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باعث افزایش خود تحقیری در جامعه می‌شود، نمی‌تواند یک قاعده کلی باشد؟ اظهارداشت: نمی‌توانیم این طور بگوییم که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی باعث افزایش خود تحقیری در جامعه می‌شوند. زیرا درباره بسیاری از افراد شبکه‌های اجتماعی هیچ تأثیری روی آن‌ها ندارد. ممکن است فردی دارای شرایط اقتصادی پایینی باشد، اما از عزت نفس مطلوبی برخوردار باشد و بنابراین برای او تصاویر شبکه‌های اجتماعی اصلاً مهم نیست.

 

صفاری نیا ادامه داد: در عین حال ممکن است فردی جز افرادی باشد که درگیر اختلالات روان شناختی مثل افسردگی هستند و این افراد در هر شرایطی احساس حقارت را تصور می‌کنند. یعنی برای آن‌ها فضای مجازی و فضای واقعی تفاوتی ندارد.

 

وی توضیح داد: این طور نیست که فضای مجازی بتواند اثر بیشتری روی این افراد بگذارد. این افراد در فضای واقعی زندگی هم ممکن است با این احساس مواجه شوند. برای مثال اگر این فرد به یک سوپرمارکت برود و چیزی بخرد و صاحب مغازه باقی پول او را به کندی پرداخت کند، او تصور می‌کند که، چون وضع پایینی داشته ام پولم را به کندی پرداخت کرده است.

 

صفاری نیا افزود: بنابراین کسی که احساس حقارت می‌کند در هر فضایی احساس حقارت می‌کند و فضای مجازی یکی از این فضا‌ها است. این طور نیست که فکر کنیم حتماً فضای مجازی ایجاد احساس حقارت را در این افراد افزایش می‌دهد یا این طور نیست که بتوانیم بگوییم فضای مجازی باعث احساس حقارت در افراد شده است.