لزوم تدوین برنامه هفتم بر پایه «توسعه پایدار»

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما به نقل از روابط عمومی فرهنگستان علوم؛ آقای دکتر مهدی زارع رئیس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم در مقاله‌ای تحت عنوان (مخاطرات زمین در ایران: لزوم تدوین برنامه هفتم بر پایه «توسعه پایدار») به این مهم پرداخته است:

 

شهرنشینی، پیشرفت فناوری‌ها و تغییر رفتار مصرفی مردم و ریسک ناشی از فعالیت‌های روزمره انسان‌ها چالش‌های زیادی را در کیفیت محیط ایجاد کرده است. ترکیب و رشد جمعیت و افزایش بهره برداری از منابع طبیعی تجدیدپذیر و تجدید ناپذیر بر اثر منفی در کیفیت و سلامت محیط زیست افزوده است. این امر به ویژه هنگامی صادق است که با افزایش تقاضا برای غذا و سرپناه، انرژی و منابع معدنی و اثر‌های آن‌ها بر سرمایه طبیعی محیط زیست زمین مورد بررسی قرار گیرد. شهر‌های بیشتری در مانه‌های کوه‌ها که محل عبور گسل‌های فعال لرزه زا هستند توسعه می‌یابند. به بعضی از مشکلات مهم توسعه ناپایدار از دید مخاطرات زمین در ایران می‌توان به این ترتیب یاد کرد: انتخاب محل نامناسب برای سد لار در دهه ۵۰ شمسی و سد گتوند در دهه هشتاد، ناپایداری شیب در هنگام ساخت آزادراه قزوین-رشت، توسعه تهران در دامنه‌های خشک جنوب البرز در دهه ۴۰ به بعد، خشک شدن دریاچه ارومیه بر اساس ساخت بزرگراه در میانه دریاچه، و ساخت سد‌های متعدد بر روی سرچشمه‌های رودخانه‌های تغذیه کننده دریاچه در دهه هفتاد به بعد، ...

 

در طول و یا پس از اجرای بسیاری از پروژه‌ها علیرغم پیامد‌های منفی مانند تلفات و اموال تخریب شده، روند توسعه روستاها، شهر‌ها در نواحی نامناسب از نگاه محیط زیستی ادامه یافته است. تا قبل از دهه چهل شمسی مساله معرضیت و جمعیت، به عنوان مشکل اصلی ریسک‌های محیط زیستی مطرح نبود، ولی از دهه پنجاه با افزایش و تمرکز جمعیت مساله معرضیت نیز در ایران به مشکل محل در جهت افزایش ریسک تبدیل شد. به موازات افزایش جمعیت، پروژه‌های مهندسی جدید، به ویژه احداث مناطق مسکونی جدید، تونل ها، سدها، جاده‌ها و فعالیت‌های معدنی و غیره، در واحد‌های زمین شناسی پیچیده‌تر و چالش برانگیزتر انجام شد. آسیب‌ها و مخاطرات این پروژه‌های مهندسی و افزایش دانش و تجربه به تدریج در ادبیات علمی وارد شده و مخاطبان را به مخاطرات محیط زیستی ناشی از اجرای ناپایدار پروژه‌های مهندسی حساس کرد.

 

ساختمان سازی بخش مهمی از فعالیت‌های مختلف در توسعه مسکونی، صنعتی یا تجاری را تشکیل میدهد. ساخت مسکن مهر و مسکن‌های ارزان قیمت، یک مدل غیر استاندارد و کم کیفیت یا بی کیفیت از توسعه شهرسازی و شهرک سازی در پیرامون شهر‌های ایران ایجاد کرده است. در بیتر محلها، چنین توسعه‌ای در نزدیکی یا داخل حریم پر مخاطره گسل‌های فعال و با ریسک فزاینده زلزله صورت گرفته است. این روند فقط در توسعه ناپایدار مسکن ارزان قیمت متوقف نمانده بلکه به تدریج شامل ساخت ناپایدار ساختمان‌های چند طبقه تجاری، بیمارستانها، مدارس، کارخانه‌های صنعتی، کارگاه‌ها، مراکز خرید، زمین‌های بازی در جای نامناسب و با کیفیت نامناسب نیز شده است. با توسعه ناپایدار و عدم مدیریت مناسب محیط زیست، هرگونه تأسیساتی می‌تواند باعث آلودگی شدید شود. از سوی دیگر زیر ساخت غیر تاب آور جدیدتری نیز به کشور در مخاطره‌ای مانند زلزله افزوده می‌شود.

 

استفاده از مواد شیمیایی مختلف در حال افزایش است. در سراسر جهان، آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی در شهر‌های بزرگ مانند تهران بسیار شایع است و خطرات شدیدی را برای سلامت عمومی به دنبال دارد. برای حفاظت از سلامت انسان، هر سایت ساختمانی باید قبل از توسعه زیرساختی، از نظر خاک و آب‌های زیرزمینی باید مورد بررسی قرار گیرد و همچنین وجود آلودگی‌هایی را که می‌تواند خطرات سلامتی را برای عموم ایجاد کند، ارزیابی شود. توسعه بدون برنامه شهرها، ریختن تصادفی مواد شیمیایی سمی یا شیوه‌های بی دقتی دفع زباله می‌تواند منجر به آلودگی زیر سطحی شود. ذخیره و توزیع فرآورده‌های نفتی یا نشت مخازن ذخیره در پمپ بنزین ها، ضایعات مایع پاک کننده‌های خشک، پالایشگاه‌های نفت و کارخانه‌های تولید یکی از منابع اصلی آلودگی زیر سطحی هستند. آلاینده‌های سرطانی رایج موجود در خاک و آب‌های زیرزمینی موجب می‌شود تا افرادی که در محل آلوده یا نزدیک آن زندگی می‌کنند یا کار می‌کنند، مستقیماً در معرض خطر سلامتی قرار گیرند.

 

آلودگی سایت یک مشکل پیچیده است که می‌تواند برای مدت طولانی ادامه یابد. آلاینده‌های سمی می‌توانند از طریق خاک به آب‌های زیرزمینی مهاجرت کرده و در سطح وسیعی پخش شوند. برای بازگرداندن محیط آلوده، دانشمندان و مهندسان تحقیقات آزمایشگاهی یا میدانی را انجام می‌دهند و امکان استفاده از منابع تجدیدپذیر یا بازیافت محصولات زباله در اصلاح محیط زیست را مطالعه می‌کنند. چنین مساله‌ای به ویژه در هنگامی که شهر تهران با کمبود شدید آب مواجه است و به ناچار تامین آب تهران با استفاده از استخراج آب از زیر زمین و سپس تصفیه آب، صورت میگیرد، در سال‌های بعد بیشتر و پر رنگ‌تر خواهد شد.

 

از سوی دیگر برای تامین بخشی از آب شهر تهران مطالعه برای ساخت سد لار در دهه بیست شمسی آغاز شد. از همان دهه بیست، مرحوم استاد دکتر یداالله سحابی، اولین استاد زمین شناسی دانشگاه تهران، محل ساخت سد را به سبب قرار گیری روی سازند آهکی کارستی لار نامناسب تشخیص داد و در خواست کرد این سد در این محل ساخته نشود. ساخت سد از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۹ در دره رودخانه لار در پای آتشفشان دماوند انجام شد. این سد واقع در شمال شرقی تهران با دسترسی به جاده هراز و فاصله ۷۵ کیلومتری از تهران، به عنوان یکی از منبع‌های اصلی تامین آب آشامیدنی پایتخت و همچنین تامین کننده آبیاری زمین‌های کشاورزی استان شمالی ایران ساخته شد.

 

دیوار‌های دره رودخانه لار از سنگ‌های آهکی لار متعلق به دوران دوم زمین شناسی و سنگ‌های آتشفشانی کواترنر تشکیل شده است که بر روی آن‌ها رسوبات ضخیم آبرفتی قرار گرفته است. قبل از ساخت سد، چند فروچاله در منطقه مخزن مشاهده شد، اما پس از اتمام ساخت سد و آبگیری نیز فروچاله‌های جدید و بزرگتر ایجاد شد و نشتی آب از طریق چشمه‌های پایین دست از همان ابتدای دهه شصت و بلافاصله پس از آبگیری، مشاهده شد. با وجود اقدامات گسترده برای ترمیم مشکل محل ساخت شد، این مخزن هرگز بیش از ۴۰ درصد از ظرفیت طراحی شده خود نتوانست آب خیره کند. اکنون در تابستان ۱۴۰۰، حدود ۸۰ سال از مطرح شدن این دره به عنوان محل ساخت سد، حدود ۵۰ سال از ابتدای ساخت سد و ۴۱ سال از زمان بهره برداری از آن می‌گذرد، ولی هنوز کوشش برای مهار نشتی آب مخزن سد ادامه دارد! مخزن سد لار در محدوده دریاچه‌ای قدیمی قرار دارد که در نتیجه انسداد دره رودخانه در اثر فوران آتشفشان دماوند در طول پلیستوسن (۵ تا ۲ میلیون سال قبل) شکل گرفته است. این دریاچه هزاران سال وجود داشته است، ایجاد مجاری کارستی عمیق در سنگ آهک زیر سنگ‌های آتشفشانی به سمت چشمه‌های پایین دست. با احداث مخزن لار، مجرا‌های کارستی گسترش یافت و نشتی هر چه بیشتر خ داده و همچنان توسعه خواهد یافت.

 

سد گتوند علیا در خوزستان بر روی رودخانه کارون در جنوب غربی ایران ساخته شده است. محور سد با مکان یابی غلط در فاصله حدود ۵ کیلومتری پائین دست کوه نمک عنبل انتخاب شد به نحوی که مخزن سد بعد از آبگیری، روی این توده نمکی-گچی قرار گرفت. این سد، بلندترین سنگریزه‌ای ایران با هسته رسی است و بزرگترین مخزن را ایجاد کرده است که بر روی طولانی‌ترین و بزرگترین رودخانه کشور، کارون ساخته شده است. با غرقاب شدن کوه نمک عنبل و انحلال تدریجی آن علاوه بر شوری زیاد آب مخزن و در پایین دست، در طول حدود ۳۰۰ کیلومتر جریان رودخانه شورتر شده کارون در دشت خوزستان تا هنگام ریختن به خلیج فارس، مسائلی از جمله نشست و لغزش زمین لایه‌های بسیار محلول در مخزن سد، را به پروژه تحمیل کرد. لغزش تدریجی و مداوم لایه‌های گچی-نمکی با گردش آب زیرزمینی از طریق حفره‌های های کارستی تبخیری و جریان یافتن در سامانه‌های شکستگی تشدید می‌شود. نشست و لغزش لایه‌های تبخیری گچساران آب مخزن سد، شوری رودخانه را مدام شورتر میکند.

 

ارزیابی، نظارت، محیطی سخت گیرانه از زمان طراحی پروژه و همچنین قبل از اتمام ساخت در هر پروژه الزامی است. حفظ و مدیریت محیط زیست در مهندسی اهمیت قابل توجهی دارد و اجرای راه حل‌ها مربوط به تعامل انسان با هوا، آب، خاک و آب‌های زیرزمینی به کارشناسان ماهری نیاز دارد که دارای طیف وسیعی از دانش و تخصص هستند. مطالعه زمین – آب و خاک - آلوده، توسعه شهر به صورت تاب آور در برابر زلزله، مدیریت منابع آب همزمان با ارزیابی اثر‌ها و مخاطرات زیست محیطی، از جمله کوشش‌ها برای توسعه پایدار زیرساخت‌ها است. قبل از هر چیز دولت باید برای توسعه "پایدار " در برنامه هفتم توسعه ایران، فکری اساسی نماید.