برنامه هفتم توسعه بر اساس شرایط خشکسالی کشور تهیه شود

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا و سیما، آقای مهدی زارع با اعلام هشدار زودهنگام درباره خشکسالی در کشور اظهار داشت: ایران در معرض خشکسالی مهمی قرار دارد که به لحاظ امنیت سرزمین و آینده کشور، زندگی تمامی ایرانیان را تهدید می‌کند.
وی افزود: حدود ۲۰ درصد از کل سرزمین ایران را کویر پوشانده است. یک میلیون کیلومتر مربع زمین نیز در معرض بیابان زایی قرار دارد. بیابان زایی یک فرایند مخرب است که مناطق کشاورزی دیم را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
این زمین شناس ادامه داد: تقریبا یک میلیارد نفر در سراسر جهان در معرض خطر عواقب بیابان زایی هستند. مساحت‌های وسیعی در مناطق حاشیه‌ای جهان در بیابان‌ها تخریب شده اند و ۱۲ میلیون هکتار در سال به بیابان تبدیل می‌شود.
آقای زارع با بیان اینکه بیابان زایی وضعیت نامطلوبی را برای زمین‌های کشاورزی به دنبال دارد، گفت: در ایران از اواسط دهه۳۰ شمسی، طرح‌هایی برای مبارزه با بیابان زایی شروع شد و از سال ۱۳۳۷، بیش از ۲ هزار و ۳۰۰ کیلومتر مربع از تپه‌های ماسه‌ای با مالچ نفت تثبیت شد و البته در طی حدود ۶۰ سال گذشته حدود ۲۱ هزار کیلومتر مربع از طریق جنگل کاری و کاشت درخت و فضای سبز بهبود یافته است.
وی گفت: براساس بررسی‌ها ایران سالانه حدود یک میلیارد دلار بابت مقابله با توسعه بیابان‌ها هزینه می‌کند، چرای بیش از حد دام و تبدیل مراتع به زمین‌های کشاورزی و مناطق مسکونی از یک سوء و شیوه‌های آبیاری ناپایدار از سوی دیگر، نیرو‌های محرک اصلی انسان زایی - بیابان زایی در بسیاری از نقاط ایران هستند.

برنامه هفتم توسعه بر اساس شرایط خشکسالی کشور تهیه شود
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم خاطرنشان کرد: حوضه زاینده رود یک منطقه مهم کشاورزی در مرکز ایران است. بیش از ۹۰ درصد آب این رودخانه پیشاپیش مصرف می‌شود که هم شهر تاریخی اصفهان را در پایین دست و هم تالاب گاوخونی - گیرنده نهایی آب رودخانه - را تهدید می‌کند.
زارع یادآور شد: اثر‌های تغییر کاربری زمین و وقوع خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی را به وضوح در این حوزه می‌توان دید. در بازه ۵۰ سال اخیر در حدود ۴۵ سال آب و هوا از نظر میزان بارندگی طبیعی بوده است، اما خشکسالی‌های هیدرولوژیکی در بیش از نیمی از سال‌های این نیم قرن وجود داشته است.
وی با بیان اینکه خشکسالی هیدرولوژیکی پس از دهه ۵۰ شمسی با طرح‌های بزرگ آبیاری افزایش یافت، افزود: در دهه‌های اخیر، میزان جریان آب در قسمت پایین دست رودخانه زاینده رود به صفر رسیده است. سالانه سطح آب‌های زیرزمینی سالانه بین یک تا ۲.۵ متر کاهش می‌یابد. منابع آب زیرزمینی و منابع آب سطحی مرتبط هستند و این موضوع مشخص می‌کند که کاهش آب‌های زیرزمینی و وقوع مکرر خشکسالی‌های هیدرولوژیکی رودخانه زاینده رود مستقیما با فعالیت‌های انسانی در منطقه اصفهان مرتبط است.
استاد پژوهشکده زلزله شناسی با یادآوری اینکه تهران، پایتخت و بزرگ ترین، مهم‌ترین و پرجمعیت‌ترین شهر در معرض تبعات این بحران است، گفت: از سوی دیگر اصفهان در داخل فلات مرکزی ایران پرجمعیت‌ترین شهر (با حدود سه میلیون نفر جمعیت) در معرض خشکسالی شدید است.
زارع اظهار داشت: ایران از حدود ۹۰ درصد منابع آبی خود برای کشاورزی استفاده می‌کند. حدود ۷۱ درصد از این کشور ۸۳ میلیون نفری (جمعیت برآورد شده ایران در سال ۱۴۰۰) در مناطق در معرض خطر فرونشست زمین زندگی می‌کنند. فرونشست زمین یکی از تبعات مهم بحران خشکسالی به دلیل بیش از حد استخراج سفره‌های آب زیرزمینی است و ۷۰ درصد از تقاضای آب در ایران نیز به این مناطق مربوط می‌شود.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم افزود: بحران آب به نحوی است که سال آبی ۱۴۰۰- ۱۳۹۹ به عنوان «یکی از خشک‌ترین سال‌های پنج دهه گذشته» خوانده شده است. امسال برخی از مناطق کشور، به ویژه در مناطق جنوبی و شرقی، ۵۰ تا ۸۵ درصد کاهش بارندگی داشتند. در جنوب استان سیستان و بلوچستان تا پایان خرداد امسال یک قطره هم باران باریده نشده است.
آقای زارع با بیان اینکه کاهش شدید بارش تنها عامل موثر در بحران کمبود آب نیست، گفت: افزایش ۲ تا ۳ درجه سانتیگراد دمای هوا در طی ۶۰ سال گذشته نیز موجب ذوب شدن برف‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها شده است و در شهر‌هایی مانند تهران میانگین مصرف آب افزایش یافته است.
وی ادامه داد: علاوه بر کاهش ذخایر برف در کوه‌های توچال در شمال تهران به دلیل خشکسالی، نیروگاه‌های دچار کمبود تولید برق شده و قطع ناگهانی برق در شهر‌های مختلف از جمله پایتخت رخ داده است و همچنان ادامه دارد، بخشی از این موضوع به دلیل تولید ناکافی انرژی برق آبی است.
این استاد دانشگاه به تنش‌های اخیر آبی در استان‌های خوزستان، بوشهر، اردبیل و اصفهان اشاره کرد و یادآور شد: با کاهش منابع آب در این استان‌ها آثار این ضعف مدیریتی هم شدت گرفته است. دریاچه ارومیه، زمانی به عنوان دومین دریاچه بزرگ آب شور جهان شناخته می‌شد در طی ۲۵ سال گذشته به دلیل ساخت بیش از حد سد و برداشت آب زیرزمینی عملا و تا حدود ۱۰ سال قبل به صورت نیمه خشک شده در آمد.
زارع افزود: کاهش ۹۵ درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال ۱۳۸۰ و کمبود بارش در سال‌های مرطوب ۲۰ سال اخیر باعث ایجاد مشکلات مهمی در مسیر احیای مجدد این دریاچه شده است. در حال حاضر در ابتدای مرداد ۱۴۰۰، سطح آب دریاچه ارومیه در مقایسه با زمان مشابه سال گذشته ۳۸ سانتی متر کاهش یافته است.
وی یادآور شد: بحران آب مهاجرت از روستا به شهر را تشدید می‌کند. روستاییان مهاجر به کارگران حاشیه نشین شهر‌های بزرگ تبدیل می‌شوند. یک بحران مهم و جدی اجتماعی، مهاجرت اقلیمی است که می‌تواند طی پنج سال آینده تحول چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم خاطرنشان کرد: تمرکز برخی صنایع که آب زیادی را در استان‌های خشک (مانند یزد و اصفهان و کرمان) مصرف می‌کنند، نتیجه سیاست‌های غلطی است که برخی از آن‌ها قبل از انقلاب اتخاذ و اجرا شد و همان تصمیمات قبلی هم در چهار دهه اخیر با سرعت و شدت زیادتری دنبال شد به مرحله اجرا رسید.
زارع خشکسالی را یک رویداد طبیعی پیچیده توصیف کرد که پیامد‌های مخربی جدی برای کشاورزی دارد و گفت: صنعت و محیط انسانی خشکسالی‌ها را می‌توان به چهار نوع هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و اجتماعی - اقتصادی طبقه بندی کرد. فراوانی و شدت خشکسالی در بسیاری از موارد مناطق جهان به دلیل تاثیرات تغییرات آب و هوایی طبیعی و انسانی در حال افزایش است. وی ادامه داد: خشکسالی اصلی‌ترین عامل محرک بیابان زایی در ایران است. میانگین بارش سالانه در ایران کمتر از ۲۵۰ میلی متر است. همچنین تنوع مکانی زیادی در میزان بارندگی وجود دارد. توزیع تقریبا ۷۰ درصد از کل بارش‌ها تنها در ۴۰ درصد از مساحت کشور است.
وی با بیان اینکه در سمت غرب مناطق کم بارش فلات مرکزی ایران قرار دارند، اظهار داشت: میزان بارندگی سالانه در یزد (مرکز)، در زاهدان (شرق) و ایرانشهر (جنوب شرق) نسبتا کم است. با این حال، بارش سالانه در ایستگاه‌های دیگر همگی بالای ۲۰۰ میلی متر است. رشت واقع در دشت دریای مازندران در شمال به طور متوسط سالانه حدود ۱۳۳۴ میلی متر بارندگی دریافت می‌کند.
این زمین شناس تاکید کرد: در مقابل، یزد در منطقه بیابانی به طور متوسط سالانه حدود ۵۷ میلی متر بارندگی دارد. خشکسالی‌های شدید هواشناسی برای همه ایستگاه‌ها در دهه‌های اخیر رخ داده است. خشکسالی شدید در کرمانشاه و ارومیه (غرب و شمال غرب کشور) دوره‌های طولانی ازخشکسالی‌های شدید طی سال‌های ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۶ رخ داده است.
زارع گفت: ایستگاه‌هایی که در فلات مرکزی واقع شده اند، از جمله یزد و شیراز، خشکسالی بسیار شدید در یک دهه گذشته تجربه کرده اند علاوه بر این، تعداد سال‌های شدید خشکسالی در یزد بیشتر از سایر ایستگاه‌ها بوده است. در ایستگاه‌های سینوپتیک به‌طور هم‌زمان در سراسر دنیا بر اساس ضوابط و مقررات سازمان جهانی هواشناسی به‌طور ۲۴ ساعته موظف به اندازه‌گیری و تهیه پارامتر‌های جوی و ارسال آن‌ها در شبکه مخابراتی، به ترتیب سه ساعت به سه ساعت به نام سینوپ و ساعت به ساعت به نام متار هستند. در ایستگاه سینوپتیک گرگان که در شمال ایران واقع شده و دارای آب و هوای مدیترانه‌ای است خشک شدن مشخص است.
وی با یادآوری اینکه همچنین خشکسالی شدیدی در ایستگاه زاهدان از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۸۴ مشاهده شده است، افزود: دربیشتر مناطق کشور با خشکسالی شدید تا بسیار شدید روبرو هستیم که این وضع در ماه‌های ابتدایی سال آبی ۱۴۰۱-۱۴۰۰ نیز بر اساس پیش بینی‌های علمی هواشناسان ادامه می‌یابد.
رییس شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم یادآور شد: طبق پیش بینی سازمان هواشناسی جهانی، در پنج سال آینده، متوسط بارندگی ایران ۷۵ درصد کمتر از میانگین بلند مدت ۵۰ ساله خواهد بود و دما نسبت به متوسط بلند مدت ۵۰ تا ۷۵ درصد افزایش می‌یابد.
زارع هچنین تاکید کرد: اتخاذ سیاست‌های ملی برای سازگاری با میزان کم بارندگی و کاهش پیامد‌های خشکسالی اجتناب ناپذیر است و برنامه هفتم توسعه باید بر اساس خشکسالی و تغییرات آب و هوایی تهیه شود.
وی اظهار داشت: ضمنا از نظر زمین شناسی خشکسالی‌های شدید و دراز مدت، موجب نفوذناپذیرتر شدن خاک سطحی شده است. حوادث طبیعی مانند طغیان و سیلاب در اثر هر بارندگی شدید و ناگهانی و کوتاه مدت قابل انتظار است. توفان‌های گرد و خاک شدید نیز در ماه‌های آینده قابل انتظار خواهد بود.
این استاد زمین شناسی تصریح کرد: باران‌های شدید و ناگهانی به دفعات بیشتر می‌تواند منجر به جاری شدن سیل‌های شدیدتر شود. با کاهش کیفیت آب، کاهش بیشتر دسترسی به منابع آب در مناطق به شدت خشکیده در پیش خواهد بود.
زارع افزود: ایران به همین دلایل باید به صورت راهبردی به سراغ توسعه و بهره برداری وسیع از انرژی‌های پاک و تجدید پذیر برود. کاهش انتشار گاز‌های گلخانه‌ای برای کشور ما به عنوان یک اولویت راهبردی باید در نظر گرفته شود.
خشکسالی بر اساس تعریف مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی، یکی از پدیده‌های هواشناختی، طبیعی و جدایی ناپذیر از شرایط اقلیمی در کشور‌های واقع در عرض‌های جنب حاره‌ای مانند ایران است، این دوره کم‌آبی که اتفاقات و پیامد‌های مختلفی به همراه دارد، ممکن است از چند ماه تا چندین سال طول بکشد.