فرآوری،راهِ رهایی آلوئه ورا از بندِ خام فروشی

به گزارش خبرگزاری صداوسیمای مرکز اصفهان؛ چهارده سالی می‌گذرد از زمانی که «آلوئه‌ورا» نخستین بار وارد سبد مصرف مردم کشورمان شد، اما حالا همه این گیاهِ گوشتی و آبدار با برگ‌های ضخیم، بزرگ و نیزه‌ای تیغ دارش را خوب می‌شناسند، آلوئه‌ورا جدا از خواص درمانی، دارویی و صنعتی اش گیاهی زینتی هم هست که با گل‌های قرمز، نارنجی و یا زرد رنگش به یک گلِ زیبایِ محبوب هم تبدیل شده، اما این محصول که روزی آن را معجزه اقتصادی می‌دانستند و به خاطر خواص فراوان و شرایط آسان نگهداری، همچنان آن را طلای سبز می‌خوانند؛ گلخانه داران در استان اصفهان دیگر مانند گذشته رغبتی به کشت آن نشان نمی‌دهند و فعالان صنعتی هم برای فرآوری این گیاه مفید پا یه میدان نمی‌گذارند.

«صبرِ زرد» گیاهی صبور و مقاوم
آلوئه‌ورا یکی از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی که گفته می‌شود قدمت آن به ۳۵۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. این گیاهِ بردبار که در گذشته بیشتر به صبرِ زرد شناخته می‌شد ویژه مناطق گرم بوده و مقاوم به شرایط کم آبی است و در فصل گرما زمانی آبیاری می‌شود که خاک زمین تقریباً خشک شده باشد.
کاشت این گیاه دارویی یکی از بهترین فرصت‌های سرمایه گذاری در مناطق خشک و کم بارش کشور از جمله استان اصفهان است چراکه مهم‌ترین ویژگی اش که کشت آن را در ایران توجیه کرده نیاز اندک آن به آبیاری است.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان می‌گوید: آلوئه‌ورا توانایی رشد در فقیرترین اراضی را دارد و می‌توان با کاشت آن در هر زمین کشاورزی که حاصلخیزی اش را ازدست داده خاک را احیا و به چرخه تولید بازگرداند.
به گفته احمدرضا رییس زاده، کاشت این گیاه شاداب مزایایی از قبیل نیاز نداشتن به خاک غنی و کاشت مجدد، مقاومت در برابر انواع آفات و بیماری ها، تحمل شوری خاک و آب، توجیه اقتصادی در واحد‌های کوچک با کارگر خانوادگی، نیاز آبیاری بسیار اندک حداکثر در حد یک پنجم صیفی جات گلخانه‌ای، بازگشتِ زودترِ سرمایه و افزایش روزافزون مصرف مشتقات آن دارد.

آقای موسوی گلخانه دار اصفهانی هم که سال‌ها تجربه کشت این محصول را دارد مهمترین ویژگی این گیاه را یک بار کشت آن می‌داند و می‌گوید: آلوئه ورا در سرمایش و گرمایشِ مناسب تا ۹۰ سال می‌تواند زنده بماند.
او اضافه می‌کند: براساس سطح خاک و دمای محیط یک سال تا ۱۸ ماه طول می‌کشد تا اولین محصول این گیاه برداشت شود.
نحوه کشت آلوئه ورا را هم کارشناس گیاهان دارویی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان این گونه تشریح می‌کند: معمولا آلوئه ورا از طریق بذر، قلمه، پیوند و کشت بافت تکثیر می‌شود، اما بهترین راه استفاده از پاجوش است و به طور استاندارد در هر مترمربع چهار بوته آلوئه ورا کشت می‌شود که با در نظر گرفتن این پایه، یک مزرعه هزارمتری نیاز به چهار هزار بوته آلوئه ورا دارد.
آقای پارساییان با اشاره به اینکه این محصول در یک گلخانه ساده هم به عمل می‌آید و راه اندازی هر متر مربع آن ۲۵۰ هزار تومان هزینه دارد ادامه می‌دهد: این محصول پر خاصیت کیلویی سه تا چهار هزارتومان از گلخانه دار خریداری می‌شود در حالی که هر برگ آن در عطاری‌ها تا ۶هزار تومان به فروش می‌رسد.
رییس زاده مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی استان اصفهان نیز در مورد تسهیلات در نظر گرفته شده برای توسعه کشت گلخانه‌ای به ویژه آلوئه ورا می‌گوید: برای حمایت از گلخانه داران تلاش می‌شود مجوز‌ها در کمترین زمان ممکن صادر می شود، اما متاسفانه فرآیند دریافت وام در بانک‌ها با بروکراسی اداری روبروست.

طلای سبز، گیاه هزار معجزه
نام آلوئه ورا در لغت به معنای «ماده تلخ درخشان» از کلمه عربی «آلوئه» گرفته شده است. نخستین بار مصری‌ها این گیاه را برای درمان زخم، سوختگی و عفونت به کار بردند و سپس یونانی ها، اسپانیایی‌ها و آفریقایی‌ها از این گیاه استفاده کردند.
هنگام بریدن برگ آلوئه ورا، ژلی از داخل گیاه خارج می‌شود که اثردارویی خارق العاده‌ای دارد. مشاور تغذیه و رژیم‌های درمانی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان با اشاره به اینکه آلوئه ورا مى‌تواند تمام اسید آمینه‌هاى ضرورى بدن را تامین کند می‌گوید: پیشگیری از سنگ کلیه، درمان عفونت‌های میکروبی مجاری و روده و معده، سم زدایی بدن، کاهش چشم‌گیر قند خون، تنظیم کلسترول،، التیام زخم‌های پوستی و جلوگیری از ریزش مو قسمتی از خواص اعجاب‌انگیز این گیاه است.

به گفته فرزانه سادات میرلوحی، آلوئه ورا حاوی مواد ارزشمند چربی‌های ضروری، آمینواسیدها، ویتامین ها، املاح، آنزیم و گلیکوپروتئین است و سرشار از ویتامین‌های A، E، C، B۱، B۲، B۳، B۶، B۱۲ است.
این کارشناس تغذیه، بهبود واکنش حساسیتی پوستی ناشی از گزش و نیش حشرات، کمک به درمان صرع، تصفیه خون، سوء هاضمه، رفع لکه‌های تیره پوستی، درمان یبوست و معالجه آسم را از دیگرخواص این گیاه بیان می‌کند.

کشت آلوئه ورا؛ از حرف تا عمل
از حدود ۳۰واحد تولید گلخانه‌ای آلوئه ورا به وسعت ۱۲هکتار در استان اصفهان سالانه هفت هزار تن محصول برداشت می‌شود که بیشترین تولید مربوط به شهرستان‌های فلاورجان، گلپایگان، نجف آباد، اصفهان و شاهین شهر و میمه است.

به یکی از گلخانه‌های بزرگ آلوئه ورا در استان محدوده شهرستان شاهین شهر و میمه سر می‌زنیم و با برادران عزیزی که سه سال پیش یکی از بزرگترین گلخانه‌های تولیدآلوئه‌ورا در کشور را به وسعت ۱۷ هزار مترمربع احداث کردند گفتگو می‌کنیم.

حمید برادر بزرگتر حرف‌های نگفته بسیاری دارد از قول و قرار‌هایی که برای اعطای تسهیلات دادند، اما هرگز عملی نشد تا کاهش تقاضا و پایین آمدن سطح کشت گلخانه آلوئه ورایش به ۱۲ هزار متر.
او اکنون در این گلخانه اجاره‌ای با اشتغالزایی برای ۹ نفر سالانه ۷۰۰ تن برگ آلوئه ورا تولید می‌کند.
حمید عزیزی با انتقاد از نحوه ارائه تسهیلات و روند بروکراسی آن می‌افزاید: برای ایجاد صنایع تبدیلی نیاز به زمین، سرمایه و تجهیزات مختلف است و جدا از فرایند طولانی مدت ارائه تسهیلات، دریافت امکاناتی مانند برق، آب و گاز آن قدر زمان بر است که گلخانه دار رغبتی به توسعه کارش ندارد.

او یکی از کارآفرینان برتر کشوری است و توانایی راه اندازی یک سالن فرآوری محصول آلوئه ورا با اشتغالزایی برای ۱۰۰ نفر را دارد، اما با شرایط موجود و روندِ درد سر ساز دریافت مجوز‌ها در این زمینه ورود پیدا نکرده؛ آقای عزیزی البته دست از تلاش برنداشته و توانسته محصول خود را بفروشد و کسب درآمد کند. او می‌گوید: یکی دو سال قبل، حتی برای فروش آلوئه ورا به تمام عطاری‌های شهر سر زدم تا گلخانه ام تعطیل نشود و حالا با جنگیدن و سعی بی وقفه مشتریانی از استان‌های مختلف دارم.

عزیزی که دانش آموخته دانشگاه صنعتی اصفهان است با اشاره به خام‌فروشی این محصول می‌گوید: برگ آلوئه ورا ۴ هزار تومان خریداری می‌شود در حالی که وقتی ژله آن گرفته شود تا کیلویی ۱۲ هزار تومان به فروش می‌رود.
او مشکل دیگر گلخانه داران را تامین زمین برای احداث گلخانه می‌داند چراکه در شرایط کنونی زمین‌های کشاورزی به سمت باغداری می‌رود و این موضوع افزایش قیمت و کمبود زمین را به دنبال دارد.

با خانم مختاری یکی از گلخانه داران کشت آلوئه ورا در شهرستان مبارکه هم تلفنی گفتگو می‌کنم. این کارآفرین به همراه همسرش چهار سالی است این محصول را در هزار متر مربع کاشته و سالانه ۳۰ تا ۴۰ تن آلوئه ورا برداشت می‌کند.

او هم محصولش را خام به عطاری‌ها می‌فروشد. این دانش آموخته رشته کشاورزی با اشاره به اینکه در چند سال گذشته کارخانه داران آلوئه ورا را با کمترین قیمت و حدود ۱۵۰۰ تومان از او می‌خریدند می‌گوید: مشکل فروش و کاهش تقاضای این محصول باعث شد بسیاری در این شهرستان گلخانه‌های خود را جمع کنند.
این کارآفرین، اما از پا ننشسته و حالا با بهتر شدن شرایط مشتریان مختلفی برای محصولش در گوشه و کنار استان وحتی کشور پیدا کرده است.

وی خام فروشی، هزینه بالای راه اندازی گلخانه، قیمت پایین فروش، افزایش هزینه‌های اجاره زمین و خشکسالی را از مشکلات پیش روی گلخانه داران می‌داند و اضافه می‌کند:با خشک شدن چاه، آب مورد نیاز گلخانه را هر هفته با تانکر و صرف هزینه، تامین می‌کند.

آلوئه ورا نسبت به خیلی از کشتهای دیگر رسیدگی کمتری نیاز دارد و به شرایط نامساعدمحیطی، آب و خاک مقاوم هست، اما برای برداشت مطلوب باید شرایط مساعد رشد بوته فراهم شود.

این کارآفرین هم مانند آقای عزیزی از دردسر‌های دریافت تسهیلات می‌گوید: «برای تبدیل گلخانه چوبی به فلزی باید زمین از خودم باشد یا قرارداد ۱۰ تا ۱۵ ساله برای اجاره زمین داشته باشم که صاحبان این زمین‌ها حاضر به این نوع اجاره نیستند.»
او تاکید می‌کند: راه اندازی صنایع تبدیلی هم هزینه هنگفتی می‌طلبد که در توان یک کارآفرین و گلخانه دار نیست.
البته خانم مختاری به این نکته هم اشاره دارد که آلوئه ورا نسبت به خیلی از کشت‌های دیگر رسیدگی کمتری نیاز دارد و حضور مدام در گلخانه را نمی‌طلبد و به شرایط نامساعدمحیطی، آب و خاک مقاوم هست، اما برای برداشت مطلوب باید شرایط مساعد رشد بوته فراهم شود.
با خانم یعقوبی گلخانه دار اصفهانی که از فارغ التحصیلان رشته کشاورزی هست هم گفتگو می‌کنم. او می‌گوید: انواع کشت آلوئه ورا در استان خوب جواب می‌دهد، ولی در یکی دو سال گذشته با رکود در بازار گیاهان دارویی، کشت این محصول دیگر به صرفه نیست.
این کارآفرین تاکید دارد: ما در صنایع تبدیلی این محصول هم مشکل داریم و همچنان گلخانه دار اصفهانی باید محصولش را به صورت خام به عطاری‌ها یا کارخانه‌های فرآوری در سایر استان‌ها با قیمت پایین بفروشد و برای همین به جای آلوئه ورا به کشت فلفل دلمه‌ای روی آوردم.
دبیر انجمن صنفی تولیدکنندگان گل و گیاهان زینتی استان اصفهان هم یکی از مهمترین مشکلات تولید کنندگان آلوئه ورا را فروش محصول عنوان می‌کند و می‌گوید: این گیاه قدرت رقابت با سایر محصولات گلخانه‌ای از جمله صیفی و فلفل دلمه‌ای را ندارد.
آقای محمدیان معتقد است: کمبود کارخانه‌ها برای فرآوری آلوئه ورا و چرخه معیوب تولید هم باعث شده پرورش این محصول در گلخانه‌ها به شدت کاهش یابد.

پیوند صنعت و آلوئه ورا با طنابِ علم
گیاه ارزشمند آلوئه ورا هم مانند بسیاری از محصولات کشاورزی موضوع طرح‌های تحقیقاتی مراکز علمی و تحقیقاتی استان اصفهان بوده است و حتی به جایگاهی رسیده ایم که در زمینه فرآوری آن هم حرفی برای گفتن داشته باشیم.
یکی از نتایج تحقیقاتی جالب در زمینه گیاه آلوئه ورا به «طراحی و فرمولاسیون آدامس آلوئه ورا و ارزیابی خصوصیات فیزیکوشیمیایی آن» در دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بر می‌گردد. راضیه ردانی پور در رساله دکتری عمومی خود موفق به ساخت آدامس آلوئه ورا با طعم نعناع برای درمان آبسه‌های دهانی و کمک به کاهش خشکی دهان ناشی از شیمی درمانی شده بود.

پنج تن از پژوهشگران مرکز تحقیقات فیزیولوژیکی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان هم در طرح تحقیقاتی با عنوان «اثرات ضد آترواسکلروزی ژل گیاه آلوئه ورا در خرگوش‌های هایپرکلسترولمیک (نژاد نیوزلندی)» با تکیه بر خواص بیولوژیکی متنوع آلوئه ورا مانند آنتی اکسیدان و فعالیت‌های ضد التهابی اثبات کردند مصرف این گیاه از طریق تاثیر بر میزان کلسترول و التهاب به عنوان عوامل خطر اصلی آترواسکلروز می‌تواند اثرات مفید پیشگیرانه در کنترل این بیماری داشته باشد.

سید حسن امامی دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه صنعتی اصفهان و مرتضی صادقی استاد این دانشگاه هم در پژوهشی با عنوان «بررسی شاخص‌های رنگ و سینتیک کاهش رطوبت ژل آلوئه ورا به روش خشک کردن خورشیدی»، ژل آلوئه ورا را به روش‌های هوای داغ، خورشیدی سنتی و خورشیدی غیر مستقیم با همرفت طبیعی خشک کردند که براساس نتایج این پژوهش خشک شدن هوای داغ و خشک شدن آفتابی سنتی به ترتیب بهترین و بدترین کیفیت از نظر مولفه‌های رنگ را به خود اختصاص دادند.

خانم نجمه السادات یعقوبی نیز در پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان با عنوان «بررسی اثر کمپوست و هیومیک اسید بر صفات کمی و کیفی آلوئه ورا» به این نتیجه رسیده کاربرد کود‌های آلی به عنوان کود زیستی بدون اثر مخرب ضمن افزایش ماده آلی خاک می‌تواند نقش موثری در بهبود ظرفیت خاک و افزایش دسترسی آلوئه ورا به آب و مواد غذایی داشته و شرایط بهینه‌ای را برای افزایش عملکرد گیاه فراهم کند.
اما متاسفانه این دستاورد‌های علمی در محیط دانشگاه و آزمایشگاه باقی مانده و این جهش علمی به تولید فناوری و ثروت در کشور منجر نشده است.

اولین جرقه‌ی امید آفرینی در اصفهان با فرآوری آلوئه ورا
اما راه اندازی نخستین واحد صنعتی فرآوری آلوئه ورای استان اصفهان در مبارکه، خبر امیدواری کننده‌ای است که مدیر جهاد کشاورزی این شهرستان می‌دهد و می‌گوید: این واحد صنعتی که ساخت آن سال ۹۸ آغاز شده بود امسال به بهره برداری رسیده است.

کسری بابایی با اشاره به اینکه این کارخانه زمینه اشتغال زنان سرپرست خانوار و افراد بومی شهرستان را فراهم کرده اضافه می‌کند: در این واحد صنعتی، آلوئه ورا از گلخانه دار با قیمت روز خریداری و با کیفیت و به صورت پاستوریزه فرآوری می‌شود؛ و حالا برای بازدید از این واحد صنعتی، راهی شهرستان مبارکه در ۵۰ کیلومتری جنوب غربی اصفهان می‌شویم، شهری که با وجود صنایع فولادی و تولیدی‌های کوچک و بزرگ دیگر در شهرک‌های صنعتی خود یکی از بزرگترین قطب‌های صنعتی ایران است؛ کارخانه دو هزار و ۷۰۰ متر مربعی صنایع آلوئه‌ورا صفاهان هم در شهرک صنایع غذایی مبارکه واقع شده؛ واحدی صنعتی که در چشم انداز ۱۰ ساله اش فرآوری ۴۰۰ محصول از این گیاه در نظر گرفته است.

ظرفیت واقعی تولید روزانه این کارخانه حدود ۱۰ تن محصول با فرآوری ۲۵ تن برگ آلوئه وراست کهم در حال حاضر روزانه بین ۳ تا ۵ تن فرآورده‌های پالپ و ژله تسویه شده در این واحد صنعتی تهیه می‌شود.
به گفته مدیرِ جوان کارخانه در برنامه چهار ماه آینده این واحد صنعتی تولید شربت، کمپوت، آب میوه‌ها و پودر سبز و سفید برنامه ریزی شده است.
سید غلامحسن موسوی با اشاره به کاربرد آلوئه‌ورا در سه بخش غذایی، آرایشی و داروسازی می‌گوید: کارخانه‌اش در بخش صنایع غذایی با اشتغالزایی برای ۳۵ نفر فعال شده، اما ظرفیت فعالیت در سایر بخش‌ها را هم دارد.
او که خودش هم روزی گلخانه آلوئه ورا داشته با ۶ سال پژوهش و تلاش موفق به احداث این واحد صنعتی شده؛ این کارآفرین معتقد است: آلوئه ورا صنعتی جوان و نوپاست که می‌توان با فرآوری آن در بخش‌های مختلف به ویژه داروسازی و تولید محصول پودر سفید، به جای خام فروشی صادرکننده هم باشیم.
او از مشکلات می‌گوید و موانعی که مانع برداشتن قدم‌های بعدی برای توسعه کارخانه شده است: «بعد از سال‌ها تلاش برای راه اندازی کارخانه حالا به خاطر بی‌پولی برخی سفارش‌ها را رد می‌کنیم».
آقای موسوی اضافه می‌کند: ظرفیت کارخانه تا حدی است که می‌توان تولیدات آلوئه ورای ۱۵ استان را با قرارداد تضمینی از گلخانه داران خریداری کرد، ولی باز هم نیاز به تسهیلات و سرمایه در گردش دارد.
به گفته وی با ارائه تسهیلات و تامین سرمایه در گردش به مدت پنج تا ۶ ماه این واحد صنعتی می‌تواند زمینه اشتغال مستقیم ۱۱۰ نفر را فراهم کند.
این فعال صنعتی با اشاره به اینکه تا یکی دو سال قبل، آلوئه ورا بازار خرید خوبی نداشت و برگ آن تا کیلویی ۸۰۰ تومان خریداری می‌شد می‌افزاید: اکنون برگ این محصول از گلخانه دار حدود ۴ هزار تومان خریداری می‌شود.

ارزش افزوده آلوئه ورا در گرو صنایع تبدیلی
حلقه مفقوده توسعه کشت آلوئه ورا در اصفهان صنایع تبدیلی است و تبدیل این ظرفیت به صنعت در بخش‌های مختلف می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی استان و همچنین کشور کمک شایانی کند.
رهایی از خام فروشی و تبدیل ثروت و ظرفیت عظیم گیاه دارویی آلوئه ورا به فرآورده‌های مختلف غذایی، دارویی، صنعتی و بهداشتی با توسعه صنایع تبدیلی و تکمیلی، کاهش هزینه‌ها، هدررفت محصول، ارزآوری و سودآوری، ایجاد اشتغال پایدار، پیوند با دیگر بخش‌های اقتصادی و کاهش نابرابری های منطقه‌ای را بدنبال دارد.
توسعه تولید گلخانه‌ای آلوئه ورا با توجه به اینکه این نوع کشت یکی ازالگو‌های کشت جایگزین است می‌تواند در شرایط کم آبی استان اصفهان به دلیل ویژگی‌های منحصربه فردش راهکاری برای برون رفت از چالش‌های پیش رویِ بخش کشاورزی از جمله کمبود منابع آب و تغییر کاربری و کوچک شدن زمین‌های کشاورزی باشد، اما متاسفانه کشاورزان و سرمایه گذاران اصفهانی همچنان به دلیل ضعف در بخش بازار فروش، فرآوری و موانع مختلف در توسعه صنایع تبدیلی آلوئه ورا، به این محصول ارزشمند رغبت چندانی نشان نمی‌دهند.
نگارنده:مرضیه قاسمی