بازار آب، شاید آخرین راهکار مقابله با خشکسالی

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما، مرکز خراسان رضوی، دماسنج دمای هوا را 43 درجه نشان می دهد و این هم بی سابقه است و همه اینها تابستان خشکی را برای نه تنها مشهد، بلکه کل استان خراسان رضوی رقم زده است و همین افزایش دما وکاهش بارندگی سایه خشکسالی را در این استان پهن تر کرده است .

مدیرکل هواشناسی خراسان رضوی می گوید: در فروردین امسال میانگین بارش در خراسان رضوی هفت میلیمتر گزارش شد که این میزان در سال گذشته ۱۲۷ و در دوره آماری ۴۰ میلیمتر بوده است.

محسن عراقی زاده می افزاید: میزان دما نیز امسال بین ۱ تا ۲ درجه نسبت به دوره آماری گذشته افزایش داشته است که این افزایش دما تبعات خود را بر حوزه کشاورزی خواهد گذاشت.

• خشک ترین سال در ۵۰ سال اخیر

 مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی هم سال ۱۴۰۰ را خشک‌ترین سال استان در ۵۰ سال اخیر می داند و با اشاره به کاهش 51 درصدی حجم ذخیره سدهای استان می گوید: میزان ذخیره آب سدهای استان در سال گذشته یک میلیارد و 189 میلیون مترمکعب آب بوده که هم اکنون به 576 میلیون متر مکعب کاهش یافته است.

در این تابستان خشک، جان دامدار و کشاورز نیز به لب رسیده است؛ دامداران چوب حراج به دام هایشان زده اند، چرا که علوفه چندانی نصیب دامشان نمی شود و کشاورزان دیم‌کار از بارش باران ناامیدند، چرا که قرار نیست امسال محصول چندانی دستشان را بگیرد.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد‌کشاورزی خراسان‌رضوی دراینباره می گوید: این استان با تولید 14 درصد جوی کشورهمواره رتبه اول تولید جو را داشته است، اما بر اساس پیش‌بینی‌ها و به سبب کاهش بارندگی‌، امسال ۵۵ درصد در گندم و ۵۲ درصد در جو کاهش تولید خواهیم داشت.

به گفته غلامحسین ساربان،  دامداران هر سال از علوفه مراتع استفاده می‌کردند، اما امسال به دلیل خشکسالی این علوفه از دست رفته و به همین دلیل قیمت نهاده‌های دامی به شدت افزایش پیدا کرده است و همین موضوع موجب شده است تا آنان به فروش دام‌های خود روی آورند.

 یکی از دامداران استان می گوید: وقتی خوراک دام نیست، دامدار مجبور است یا دام خود را به قیمت بسیارکمتر بفروشد ویا اراضی جو وگندم را مورد چرای دام ها قرار دهد.

وی ادامه می دهد: وقتی مزارع کشاورزی تبدیل به چراگاه شده است بحران گندم و نان در آینده دور از انتظار نیست.

اما موضوع خشکسالی فقط کشاورزان و دامداران را درگیر نکرده است،بلکه شهرها و روستاها نیز برای تامین آب شرب با مشکلات جدی روبرو هستند.

• منابع زیرزمینی در بحرانی‌ترین وضعیت

حفر بی‌رویه چاه در مناطق مختلف خراسان رضوی موجب شده است تا امروز این استان در زمینه بحران منابع زیرزمینی رتبه اول را داشته باشد،آن هم در استانی که با شش هزار و ۸۸۲ رشته قنات، رتبه نخست تعداد قنوات را درکشور دارد و روزگاری قنات‌های بیشمار در مناطق مختلف،کمبود آب  این استان کم آب را کنترل می‌کرد.

خراسان رضوی همچنین نمونه‌ای تاریخی از شیوه مدیریت صحیح آب را در ایران دارد و قدیمی‌ترین قنات جهان (قصبه‌گناباد) در جنوب خراسان‌رضوی، نمادی از مدیریت آب در منطقه‌ای خشک و کم‌آب است.

در سال‌های اخیر، نه تنها برای توسعه قنات‌ها و بهره‌برداری از آنها اقدامی موثر انجام نشده، بلکه حفر بی‌رویه چاه‌های غیرمجاز که نتیجه نگاه‌های کوتاه مدت مدیریتی است، قنات‌ها را یکی پس از دیگری از بین برده است و حالا بخش عمده ای از خراسان رضوی با تنش آبی روبرو شده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی می گوید: در شرایط خشکسالی حدود ۹۵ درصد از آب مورد نیاز استان از منابع زیرزمینی تامین می‌شود و این استان درحال حاضر از نظر منابع آبهای زیرزمینی در کشور در بحرانی‌ترین وضعیت قرار دارد.

به گفته علایی هم‌اکنون هزار روستای بالای ۲۰ خانوار در مرز تنش آبی هستند که باید با اقدامات اصلاحی و تقویت منابع آبی از شرایط فعلی خارج شوند.

• تب ۶۰‌ درصدی مصرف آب در دوران کرونا

ویروس کرونا نیز دردسر‌هایی برای حوزه آب مشهد داشته است و آن‌طور‌که مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی می‌گوید: کرونا تأثیر خود را با اوج‌گرفتن شاخص مصرف آب گذاشته است.

به گفته محمدعلایی، در همین مدتی که کرونا مهمان ناخوانده زندگی مردم شده، مصرف آب در شهرستان‌های خراسان رضوی ۵۶ تا ۶۰ درصد افزایش یافته است؛ رقمی که خارج از تصور است.

اومی‌گوید: قطعا همه ما بر شست‌وشوی دست‌ها برای جلوگیری از ابتلاء به بیماری کرونا تأکید داریم، اما افزایش ۵۶ درصدی مصرف آب در خراسان رضوی رقم قابل قبولی نیست.

مدیرعامل آب منطقه‌ای خراسان رضوی،  مساله کمبود آب در سد دوستی را پررنگ تر از سال گذشته می داند و می گوید: از مهر 98 تا تیرماه ۹۹ حدود 550 میلیون متر مکعب آورد سد دوستی بوده است اما امسال در همین بازه زمانی فقط پنج میلیون متر مکعب آب آورد داشته ایم.

علایی به رایزنی با مسئولان ترکمنستانی اشاره می کند و می افزاید: برای تامین آب شرب مشهد، حداقل به ۱۰۰ میلیون متر مکعب آب از سد دوستی نیاز داریم.

او با اشاره به اینکه، متاسفانه شدت خشکسالی امسال را نتوانستیم پیش‌بینی کنیم می افزاید:کشاورزان نباید کشت پاییزه داشته باشند تا از موقعیت بحرانی امسال خارج شویم .

• اصلاح شیوه های کشت به جای محدود کردن کشاورزان  

اما نظررییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی متفاوت است چرا که  می گوید: اگر قرار باشد هر مشکلی که در حوزه آب به وجود می‌آید، بخواهیم با فشار به کشاورزان و ممانعت از کشت و کار، آن را مدیریت کنیم، جمعیت یک ونیم میلیون نفری حاشیه نشین مشهد خیلی زود افزایش تهدیدآوری خواهد داشت.

محمدرضا اورانی می افزاید: بیش از یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در حوزه کشاورزی خراسان رضوی فعالیت دارند که با محدود کردن کشاورزی آنان فقط به مشکلاتشان در زمینه بیکاری و مهاجرت  دامن زده می شود.

وی تاکید می کند: باید در حوزه کشاورزی برای مدیریت مصرف آب به دنبال اصلاح شیوه‌های کشت باشیم نه حذف و یا ایجاد محدودیت.

• هدررفت آب به اندازه نیاز شهر مشهد

رییس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ، میزان تولید آب در حوزه شهری و روستایی این استان را در سال گذشته ۵۰۵ میلیون مترمکعب عنوان می کند و می گوید: از این میزان ۱۵۱ میلیون مترمکعب هدررفت آب است درحالی که آب مصرفی شهر مشهد ۱۸۳ میلیون مترمکعب گزارش شده است.

اورانی می افزاید: باید به جای ایجاد محدودیت برای کشاورز اقدامات لازم برای کاهش هدررفت آب در استان صورت گیرد .

• چرای دام، بحران زیست محیطی

مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی هم با اشاره به آثار سوء خشکسالی بر مناطق تحت مدیریت محیط زیست می گوید: در شرایط فعلی خشکسالی یکی از مهم ترین تهدیدها برای طبیعت و حیات وحش استان به شمار می رود .

 تورج همتی می افزاید: تداوم خشکسالی موجب تخریب بسیار شدید مراتع و کمبود منابع غذایی حیات وحش شده است و چرای مضاعف دامها که تقریبا سه برابر ظرفیت مراتع استان است خشکسالی را به یک بحران پایدار زیست محیطی تبدیل کرده است.

 وی عمده خسارات وارده از سوی خشکسالی به گونه های جانوری را کوچ  و مهاجرت بی رویه حیات وحش، افزایش بیماری و کاهش باروری و انقراض می داند.

•  بارش برف‌، نوستالژی سال‌های ۱۴۰۰

بر‌این‌اساس و باتوجه‌به شرایط اقلیمی و تغییرات آب‌وهوایی کارشناسان می‌گویند: از ۱۴۰۰ به بعد باید کم‌کم، بارش برف را به فهرست بلندبالای نوستالژی‌هایمان اضافه کنیم.

تحلیلگران آب‌وهوایی در بیان دلیلی برای خداحافظی با برف، به افزایش گاز‌های گلخانه‌ای و افزایش میانگین دمای هوا اشاره می‌کنند؛ به اذعان آنان افزایش دمای هوا سبب می‌شود که بارش برف در ایران و به تبع آن در خراسان رضوی کمتر از قبل شود.

• هشدار ناسا درباره بروزخشکسالی درایران

با آغاز سال ۱۴۰۰ و کاهش باران متولیان امر دست به کار شدند تا با صدور اطلاعیه و هشدار‌های مختلف مردم را به کاهش مصرف دعوت کنند، زیرا به نظر می رسد تنها راه ممکن در زمان فعلی همین است و بس.

 البته این هشدار دادن ها تا سطح رئیس جمهور هم پیش رفت و رپیس جمهور هم از مردم خواست، در مصرف آب و برق صرفه جویی کنند.

ناسا هم پنج سال است که به صورت مداوم درباره بروز خشکسالی در ایران هشدارمی دهد اما مشخص است که دست اندرکاران و مدیران خیلی به این هشدار‌ها و عکس العمل‌ها واکنشی نداشته اند ، چرا که اگر در شرایطی که دغدغه همه کنترل و از بین رفتن کروناست ما با معضل تنش آبی دست و پنجه نرم نمی‌کردیم.

• آیا خشکسالی را پایانی هست؟

محمدرضا محسنی یکی از کارشناسان محیط زیست می گوید: جایگزین کردن صنعت گردشگری به جای صنعت کشاورزی، کاشت دیم و محصولات با نیاز آبی پایین، اصلاح الگوی کشت و شیوه‌های آبیاری، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و سرمایه‌گذاری در زمینه‌ انرژی های پاک و از همه مهمتر حفظ منابع طبیعی ازکارهایی است که خراسان رضوی را از شرایط بحرانی و تنش آبی کنونی خارج می کند.

همچنین براساس پیشنهاد وزیر صنعت، معدن و تجارت و تصمیم رییس جمهور و وزارت نیرو مقرر شد تا آب مورد نیاز استانهای خراسان رضوی و جنوبی از خلیج فارس تامین شود که تاکنون 700 کیلومتر آن به سمت مشهد به بهره برداری رسیده است و ساخت باقیمانده خط انتقال آب به زودی از مشهد آغاز می شود.

• تشکیل بازار آب آخرین راهکار

با توجه با بحران آب و خشکسالی در کشور و براساس تجارب برخی کشورها، بخش قابل توجهی از تنش آبی را می‌توان با توسعه و حمایت از بازارهای آب مهار کرد.

 مدیران صنعت آب، کارشناسان و بسیاری از اساتید دانشگاه‌های کشورمان نیز در سال‌های اخیر بر لزوم توسعه بازار آب تاکید کرده اند.

با تشکیل نهاد بازار آب، شرکت‌های توزیع‌کننده آب شهری که در ایران شرکت‌های آب و فاضلاب هستند، می‌توانند به‌صورت رسمی و با ثبت در دفاتر قانونی، اقدام به خرید آب از حقابه‌‌داران کنند.

تشکیل بازار آب که چند سال است منتظر تصمیم گیری باقی مانده است در مراحل پایانی خود به سر می برد و آن طور که معاون وزیر نیرو در  امور آب و آبفا می گوید: کمیته بازار آب تشکیل و وزیر نیرو احکام آن را صادر و ابلاغ کرده است و این طرح به زودی به نتایج قابل قبولی خواهد رسید.

قاسم تقی زاده خامسی، هدف اصلی از تشکیل بازار آب را افزایش بهره وری آب میداند که در کشور ما بسیار پایین است.

وی می افزاید: بیش از ۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می شود و با تشکیل بازار آب به تدریج قیمت ذاتی آن مشخص خواهد شد.

کارشناسان معتقدند: قیمت آب باید با توجه به ارزش آن و بدون دخالت مستقیم دولت و با تقویت نیروهای بازار تعیین شود.

با تشکیل بازارآب می‌توان تا حد زیادی، عرضه و تقاضای آب را مدیریت و بحران منابع آبی از جمله منابع زیرزمینی را مهار کرد.

به باور کارشناسان  فعال کردن بازار آب یکی از راهکارهای مقابله با بحران آب و خشکسالی است.

نویسنده وسردبیر: مریم یعقوبی