پرورش صنعتی شتر ، راه نرفته ای که ساربان می خواهد+فیلم

به گزارش خبرگزاری صدا وسیما مرکز خوزستان ؛ بیابان ، بیش از هرچیزی شبیه انسان‌های تنهاست ، تنها و پر رمز وراز ، بیابان‌های راز آلود خوزستان گنجی در خود نهفته دارند.

در بیابان‌های اطراف شوش که قدم بگذاری نغمه‌هایی از دور به گوش می‌رسد نغمه‌هایی که ریشه در حرفه‌ای به قدمت هزاران سال دارد و تو را می‌برد به آن زمان که نوای جرس از دور به گوش می‌رسید وصدای کاروان‌ها و قافله‌هایی که بانگ رحیل می‌نواختند.

روزگاری بدون حضورش سفر کردن غیر ممکن بود، راه بلد مسیر بود و صحرانوردی قهار ، زندگی بدون او برای بادیه نشینان نا ممکن بود، به او لقب کشتی بیابان را هم داده اند.

شتر را می‌گویم ، دامی که تداعی گر سخت کوشی و برکت است و خداوند در قرآن مارا به تفکر در خلقتش دعوت کرده است و هر چه بیشتر درباره این دام کنکاش می‌کنی بیشتر به شگفتی هایش پی میبری .

برای آنکه از نزدیک با پرورش شتر آشنا شوم به روستای خماط رفتم . هوا بس ناجوانمردانه گرم بود ، ابو رحیم عمرش را با ساربانی شتران گذرانده بود سال‌ها با نغمه‌ای که محلی‌ها به آن حدا می‌گویند ، شتران را هدایت می‌کرد .

در حالی که چوب‌های خشک بیابان را روی هم می‌گذاشت تا قهوه عربی تهیه کند می‌گفت: پرورش شتر در این منطقه شغلی آبا و اجدادی و خانوادگی است. پدرانمان از شتر برای باربری و حمل اسباب و اثاثیه استفاده می‌کردند ، اما حالا بیشتر از گوشت وشیرش استفاده می‌شود.

بوی قهوه عربی در فضا پیچیده بود، صدای ابو رحیم با هیزم‌هایی که می‌سوختند در هم آمیخته بود و می‌گفت : جوان‌تر که بودم مسافت‌های طولانی را با شتران در بیابان می‌پیمودم ولی در این سال هایی که ناتوان شده ام پسرم به همراه گله شتر به بیابان‌های اطراف می‌رود.

پسرش ، ابوعلی سر صحبت را  باز کرد و گفت : شتر داری کار هر کسی نیست ! صبر می خواهد ! در این ۲۰ سالی که به شتر داری مشغولم همان شیوه سنتی پدر را دنبال کرده ام و به صورت رمه گردانی شتر ها را پرورش می دهم و حتی شتران را به روستا نمی‌آورم و همیشه در بیابان‌های اطرافِ خماط ان‌ها را نگه داری می‌کنم به این دلیل که اگر شتران راه نروند ، پاهایشان ورم کرده و ممکن است تلف شوند.

پرورش شتر ، سود آور و کم هزینه 
ابوعلی پرورش شتر را شغلی سود آور دانست و گفت: علوفه شور و مراتعی که برای سایر دام‌ها غیرقابل مصرف است، بهترین خوراک برای شتر است به خاطر همین تغذیه طبیعی و عاری از مواد شیمیایی ، محصولات شتر مثل شیر و گوشت کاملاً طبیعی هستند.

به همراه ابوعلی برای دوشیدن شیر شتر به میان گله رفتیم ، بیش از صد نفر شتر در گله مشغول چرا بودند،  یکی از شتر‌ها برای دوشیدن شیر انتخاب کردیم ، کاسه پر از کف سفید رنگ شیر شده بود او در حالی که شیر می‌دوشید گفت : برای درمان بیماری‌ها از اطراف خوزستان به روستا می‌آیند و خریدار شیر شتر تا کیلویی ۵۰ هزار تومان هستند، اما شیر شتر در مدت کوتاهی فاسد می‌شود وجایی که شیر‌ها را برای فراوری جمع آوری کنند وجود ندارد به همین خاطر به صورت محلی در روستا به فروش می‌رسد .

اقای کعبی شتر دار دیگر منطقه ، که معلم روستای خماط هم بود به ما گفت : متوسط عمر مفید یک شتر ۳۰ تا ۴۰ سال است .  شتر ها را در غذا خوردن قانع هستند و گرما‌ی ۵۰ درجه خوزستان و کم‌آبی به مدت طولانی را تحمل می‌کنند . همچنین در برابر بیماری‌ها مقاومت بیشتری نسبت به بقیه دام‌ها دارند، وزن شترها در سال سوم پرورش بیشتر از ۵۰۰ کیلوگرم می‌شود ، به همین دلیل پرورش شتر و استفاده از گوشت آن بسیار مقرون به صرفه است.

کعبی در ادامه گفت: گوشت شتری که بین یک تا ۳ سال سن دارد از جهت مزه ، طعم و نرمی شبیه گوشت گوساله است و اگر مردم به مصرفش عادت کنند و بازارپسند شود ، قابلیت رقابت با سایر گوشت‌های قرمز دارد.

شتر، دامی بدون دورریز 
البته تنها فرآورده‌های شتر ، شیر و گوشت نیست از چرم ، کرک و روغن کوهان هم می‌توان در آمد زایی کرد ؛ اگرچه صنایع تبدیلی دباغی چرم در خوزستان وجود ندارد.

این پرورش دهنده شتر ممانعت اداره منابع طبیعی از چرای شتر‌ها در مراتع و نبود تسهیلات کافی را از جمله مشکلات شتر داران دانست و گفت : منابع طبیعی در برخی نقاط مانع چرای شتر‌ها می‌شود همچنین تسهیلاتی که به شتر داران پرداخت می‌شود، با نرخ سود ۱۸ درصد است و کمک خاصی به شتر داری نمی‌کند.

به گفته وی چند سالی می‌شود که صادرات شترهم با محدودیت صورت می‌گیرد، قبل از این محدودیت‌ها ، تاجرانی از کشور‌های امارات و عراق به روستا می‌آمدند و چند شتر را انتخاب میکردند و پول خوبی هم می‌دادند.

تلفیق تاریخ و طبیعت
در همان هنگام که با شتر داران به گفتگو نشسته بودیم عبور شتر‌ها از کنار منطقه باستانی چغازنبیل نظرم را جلب کرد ، تلفیق تاریخ و طبیعت ، قاب زیبایی را به وجود آورده بود.

این محوطه که با زبان خاموش خود ، تمدن ۳ هزار ساله را به رخ می‌کشد ، اولین اثر ثبت جهانی شده ایران و  بستر تاریخی و فرهنگی مناسبی را در منطقه فراهم ساخته است ،  حالا فکرش را بکنید که بستر غنی طبیعی همچون گردشگری مرتبط با شتر ، همنشین این مکان شود.  
عبور شتر‌ها از محوطه باستانی چغازنبیل به سان صندوق ذخیره ارزی  و گنجی پنهان بود که از نگاه ها پنهان مانده بود .

مسابقات شتر سواری ، تفریحات بیابان پیمایی با شتر ، در کنار بازدید از چغازنبیل می‌تواند درآمد‌های ارزی کلان برای صنعت گردشگری به همراه داشته باشد .

خانم عاطفه رشنو مدیر پایگاه میراث جهانی چغازنبیل و هفت تپه از ظرفیت‌های گردشگری منطقه گفت : بکر بودن محوطه چغازنبیل در دل  بیابان  و حضور شترها در کنار آن ، به ما اجازه استفاده از ظرفیت های گوناگونی مثل تفریحات مرتبط با شتر را می دهد .

حضور شترها در محوطه باستانی چغازنبیل فرصتی مغتنم و ظرفیتی مغفول مانده است که نیاز به زیر ساخت‌های گردشگری در منطقه دارد تا شاهد شکوفایی صنعت سود آور گردشگری در منطقه باشیم .

به گفته وی همنشینی تاریخ و طبیعت و حضور قومیت های مختلف در کنار این محوطه باستانی می تواند به توسعه اقتصاد پایدار منطقه کمک کند .

فراورده‌های شتر ؛ داروخانه طبیعت
خانم دکتر فاطمه امینی متخصص طب سنتی ، گوشت و شیر شتر را  " غذای دوایی " نامید و گفت : غذای دوایی به آن دسته مواد غذایی گفته می‌شود که خواص دارویی دارند ، چرای آزاد شتر در مراتع و پرورش طبیعی آن نیز موجب شده است ، گوشت شتر فاقد هرگونه مواد هورمونی و آنتی‌بیوتیک باشد که این موضوع ویژگی مهمی برای آن به شمار می‌رود .

این متخصص طب سنتی در ادامه گفت : گوشت شتر طبیعتی گرم و خشک دارد و در درمان بیماری‌هایی مثل درد‌های لگنی ، دیسک کمر ، مشکلات مفصلی و یرقان‌ها مفید است.
گوشت شتر را می‌توان به عنوان منبع بسیار خوبی از مواد مغذی نام برد که در آن میزان قابل توجهی ویتامین ب‌کمپلکس و عناصر معدنی همچون  فسفر ، کلسیم و روی وجود دارد.
ویتامین ب موجود در این گوشت برای تقویت اعصاب بسیار مفید است.
عنصر روی که از اختلالات در رشد جنین جلوگیری می‌کند به وفور در گوشت شتر یافت می‌شود.

شیر شتر ، طلای سفید 
وی درباره خواص شیر شتر گفت : شیر شتر جزء رقیق‌ترین و لطیف‌ترین شیرهاست، طبیعتی گرم دارد و جزء پنیری آن نسبت به شیر گاو کمتر است و خوردن آن در افراد با اضافه وزن بالا توصیه می‌شود.

امینی همچنین به توالی‌های پروتئینی که در شیر شتر وجود دارد اشاره کرد که به توالی پروتئینی انسولینی مشابهت دارد و  ، شیر شتر را گزینه مناسبی برای افراد دیابتی دانست .
همچنین در بعضی مطالعات اثرات مثبت شیر شتر بر بیماری‌های کلیوی ناشی از دیابت وهمچنین اوتیسم اثبات شده و به خاطر آهن بالای این شیر نسبت به شیر گاو ،  مصرف آن برای افراد کم خون  توصیه می‌شود.

بیشتر بخوانید : کوهانداری که از تولید گوشت و شیر دریغ نمی‌کند

پرورش شتر ظرفیتی نهفته در دل بیابان‌های خوزستان
قاسمی معاونت بهبود تولیدات دامی سازمان جهاد کشاورزی خوزستان در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری صدا وسیمای خوزستان گفت: استان خوزستان با مساحت ۱ میلیون  و دویست هزار هکتار بیابان و ۲ میلیون  و چهارصد هزار هکتار مراتع از نظر اکولوژیکی (بوم‌شناختی) ، مکانی مناسب برای توسعه و بهره‌برداری از شتر است .

نژاد‌های مرسوم شتر  در خوزستان  دوکوهانه ، جماز عرب و کلکوهی است .
از ۲۰۰ هزار نفر شتر موجود در کشور ۶۵۰۰ نفر آن متعلق به خوزستان است یعنی تقریباً ۲/۳ کل شتر‌های کشور متعلق به خوزستان است بیشترین میزان شتر در شهر‌های شوش ، هویزه ، سوسنگرد و بخشی از آن‌ها در هندیجان ، بهبهان و رامشیر مستقر هستند.

وی افزود : ۱۹۲ تن گوشت و ۱۴۰ تن شیر شتر طی سال گذشته در استان تولید شده است . 

قاسمی با بیان این که در حال حاضر در دو حوزه خدمات رسانی و جمع آوری تولیدات شتر  با موانعی روبه رو هستند گفت : پرورش شتر به صورت سنتی و رمه گردانی و پراکنده در بیابان‌های خوزستان ، امکان خدمات رسانی را با مشکل روبه رو ساخته است.
در خصوص مراکز جمع آوری شیر ، اولین گامی که برداشتیم تاسیس تعاونی شترداران در سال ۹۹ است ، تعاونی در حال عضو گیری از شترداران و همچنین انجام عملیات هویت گذاری بر روی شتر‌ها به منظور جلوگیری از قاچاق شتر هاست .

تعاونی‌ها اگر فعالانه به صحنه بیایند می‌توانند در جمع آوری شیر شتر و خنک سازی و جلوگیری از فساد آن  اقداماتی انجام دهند.
وی در مورد صادرات شتر به کشور‌های حوزه خلیج فارس گفت : صادرات این محصولات به خارج از کشور ممنوع بوده ولی با رایزنی‌های انجام شده توانستیم مجوز صادرات محدود شتر را اخذ کنیم  اما در نظر داشته باشید ، محدودیت‌ در صادرات شتر به این خاطر است که ما امکان جایگزینی شتر‌های موجود را داشته باشیم .

تخریب مراتع تا چه حد جدی است ؟
ممانعت منابع طبیعی از چرای شترها در برخی عرصه ها این سوال را به ذهن می آورد که آیا چرای شترها  ، تخریب کننده ی مراتع است ؟ سوالی که برای پاسخ به آن راهی منابع طبیعی استان خوزستان شدم .

اقای عالی محمدی مدیر بخش مراتع منابع طبیعی خوزستان ؛ با بیان اینکه استان خوزستان دام‌های عشایر استانهای دیگر  را می‌پذیرد گفت : در حال حاضر به غیر از دام‌های خوزستان ، ۸ استان دیگر از مراتع قشلاقی ما بهره مند می‌شوند.

وی با اشاره به این که از منظر منابع طبیعی بین دام‌ها تفاوتی وجود ندارد گفت : چرای دام مانعی ندارد به شرط آن که ظرفیت چرا در مراتع رعایت شود و اگر بنا به چرای بیش از ظرفیت باشد بین شتر و دام‌ های دیگر تفاوتی نیست .

عالی محمدی، میزان چرای دام در خوزستان را ۳ برابر ظرفیت عرصه عنوان کرد و گفت: دام‌های سبک مثل گوسفند و بز عمده برداشت از ظرفیت مراتع را دارند.

وی با اشاره به طرح تعادل دام و مرتع (تبدیل دام سبک به سنگین) گفت : منابع طبیعی از تبدیل شدن دام سبک به سنگین استقبال می‌کند چرا که تخریب مراتعش به مراتب کمتراز دام‌های سبک است .
وی تاکید کرد : در نظر داشته باشید تمام تغذیه دام نباید وابسته به مرتع باشد و فقط در فصل چرا و با رعایت ظرفیت ،  این کار باید صورت بگیرد تا مراتع امکان رویش مجدد  و حفاظت از خاک را داشته باشند .

گذر از فاز سنتی به فاز صنعتی
اما راه حل پایداری که ضمن حفظ مراتع پرورش شتر در استان خوزستان توسعه یابد چیست؟
قاسمی راه حل رسیدن به جایگاه واقعی شترداری در خوزستان را در عبور کردن از فاز سنتی دانست و گفت: توانایی ، پتانسیل ، دانش فنی ، اراضی مناسب و خوراک دام همگی در خوزستان فراهم است.

وی افزود: خوزستان با مجموع ۷/۳ میلیون هکتار بیابان و مراتع و همچنین ۱۷ میلیون تن محصولات کشاورزی ( که از پسماند آن ها  می توان ، خوراک دام تهیه کرد ) ، امکان تبدیل شدن به قطب شتر داری کشور را دارد .

به گفته وی استفاده از پسماند‌های کشاورزی به عنوان خوراک دام ، باعث می‌شود دیگر مراتع از چرای بی رویه آسیب نبینند و نقطه قوت استان خوزستان نیز در این زمینه است.

قاسمی قرار گرفتن بر ریل‌های صنعتی شدن شتر داری را منوط به جذب سرمایه گذار دانست و گفت : لازمه گذر از شتر داری سنتی جذب سرمایه گذار است ، سرمایه گذاری که در این حوزه ورود کند می‌تواند از امنیت سرمایه گذاری و تضمین بر در آمد زا بودن این صنعت، اطمینان داشته باشد.
وی افزود: پیشنهاداتی به یکی از سرمایه گذار‌ها که اراضی مناسبی در اختیارش قرار گرفته ، داده شده و قرار است عملیات کلنگ زنی طرح ۱۰۰۰ نفری پرورش شتر به صورت صنعتی در سال جاری آغاز شود.

با توجه به توانایی استان خوزستان از لحاظ منابع آبی ، اراضی (که طبق قانون مجاز به استفاده از اراضی ملی هستیم)، پسماند‌های کشاورزی و تنوع دامی ، امکان سرمایه گذاری‌های کلان در این حوزه وجود دارد و قطعاً موفقیت آمیز خواهد بود.

برای تشویق سرمایه گذاری صنعتی در فاز اول ۱۰۰۰ نفری به سرمایه گذاران ۶۰ تا ۸۰ درصد از منابع مالی دولتی به عنوان تسهیلات اعتباری واگذار می‌شود و تنها ۲۰ تا ۴۰ درصد آورده شخصی نیاز است ، اراضی هم براساس قوانین واگذاری اراضی برای طرح‌های دامپروری در اختیار سرمایه گذار قرار می‌گیرد.

انتخاب ناگزیر
رئیس هیات مدیره انجمن علمی شتر ایران با اطمینان می‌گوید : دیر یا زود روزی فرا خواهد رسید که انسان برای تقسیم منابع آب اندکی که در اختیار دارد مجبور می‌شود بین خود ، دام و گیاه یکی را انتخاب کند ، بحران آب نه فقط مشکل ایران بلکه معضلی جهانی است ، مخاطرات اقلیمی باعث شده پژوهشگران  شتر را دام آینده جهان لقب دهند.

دکتر سعید زیبایی با بیان این که برای تهیه یک کیلو گوشت گوساله ۱۵ هزار و ۴۱۲ لیتر آب مصرف می‌شود گفت : میزان هدر رفت روزانه آب برای تهیه گوشت گاو بین ۲۰ تا ۳۰ لیتر است در حالی که این میزان در شتر به ۳/۱ (یک و سه دهم) لیتر بالغ می‌شود.

شتر به خاطر ساختار کلیه اش تا سه هفته بی آبی را تحمل می‌کند و وزن خود را تا دو سوم کاهش می‌دهد بدون آن که بیمار شود ، جالب آن که در شرایط کم آبی هم به شیر دهی ادامه می‌دهد.

ضریب تبدیل علوفه به گوشت در شتر بالاتر از سایر دام‌ها و راندمان لاشه آن ، بین ۵۵ تا ۷۰ درصد است، این میزان در گاو ۴۵ تا ۶۰ درصد و در گوسفتد وبز ۴۰ تا ۵۵ درصد است .
نزدیک نیمی از مراتع کشور در وضعیت فقیر قرار دارند که به خاطر شرایط اقلیمی عمدتاً در آن گیاهان شورپسند و نباتات خاردار می‌روید و شتر مهم‌ترین دامی است که با این اقلیم سازگار است و تولید مثل و بازده فراوانی دارد.

هوشمندی در تجارت
ذهن اقتصادی و هوش مالی یعنی بتوان نیاز آینده را پیش بینی کرد و در راستای آن سرمایه گذاری کرد ، یکی از بزرگترین واحد‌های صنعتی شتر در دنیا، مزرعه ۱۰ هزار نفری شتر در امارات است که با ۶۲۵ شتر در سال ۲۰۰۶ کار خویش را آغاز کرد و در حال حاضر سالانه ۳۳۶ شتر دراین مزرعه متولد می‌شوند.

در این مزرعه پرورش صنعتی شتر به مساحت ۱۵ کیلومتر ، هر شتر روزانه ۱۰ کیلوگرم علوفه و غلات تغذیه می‌کند و روزانه ۱۰ لیتر شیر تولید می‌کند و در نهایت سالانه بیش از ۵ میلیون لیتر شیر تولید می‌شود.

حدوداً ۷۴۰ نفر دراین مزرعه مشغول به کارند و محصولاتش که انواع شیر‌های طعم دار شتر ، بستنی تهیه شده از شیر شتر در طعم‌های مختلف ، صابون ، شامپو ، محصولات بهداشتی و آرایشی شتر و شکلات پروتئینی شتر است که به بیش از ۲۰ کشور جهان صادر می‌شود.

آمار‌هایی که در خصوص کاهش ۳۰ درصدی بارش‌ها و خالی بودن ۵۰ درصدی سد‌ها داده میشود وادارمان می‌کند تمام سیاست‌های توسعه و ریل گذاری را از منظر آب بازنگری کنیم که در این راستا ،حرکت به سوی تولید گوشت‌های جایگزین و کم آب طلب ، یکی از راه‌های نرفته است .

محقق و نویسنده : زهرا کیانی