فرارِ آب از لبهای تشنه ی کویر

به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز خراسان جنوبی، چهارم فروردین امسال بود که جمله‌هایی مانند "آب در برابر نفت"، "حاضر به تبادل نفت و آب با ایرانیم" و " دیگر به ایران آب رایگان نمی‌دهیم" از زبان اشرف غنی رئیس جمهور افغانستان، تیتر خبرگزاری‌های داخلی و خارجی شد.
رئیس جمهور افغانستان چهارم فروردین امسال در مراسم افتتاح رسمی سد «کمال‌خان» اعلام کرد «کشورش دیگر آب رایگان به کسی نمی‌دهد». به گفته او «ایران از این پس باید برای دریافت آب، به افغانستان نفت بدهد». غنی همچنین تاکید کرد، ایجاد سد کمال‌خان نیمروز را به «انبار آب افغانستان» بدل می‌کند و کابل در حال مذاکره با تهران است تا این ولایت به «انبار آب ایران» تبدیل شود.
سد کمال‌خان در ۱۸ کیلومتری جنوب شهر زرنج واقع در ولایت نیمروز و بر مسیر رود هیرمند ساخته شده که از کوه‌های هندوکش افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به دریاچه هامون، دریاچه‌ای مشترک میان افغانستان و ایران می‌ریزد.
رئیس جمهور افغانستان همچنین با بیان اینکه «همکاری منطقه‌ای در راستای منافع ملی افغانستان لازم است» عنوان کرد که: «سد کمال‌خان به تبدیل شدن نیمروز به بندر تجاری بستگی دارد که کلید آن چابهار خواهد بود».

در واقع آقای غنی با پیوند زدن تمام مسائل فی‌مابین دو کشور به آب‌های پشت این سد، درصدد نمایش موقعیت هیدروهژمونی (بالادستی) افغانستان در برابر ایران و بهره‌برداری حداکثری از آب‌های پشت سد کمال خان برآمده است و این گفته‌های کشور همسایه در حالی امسال تیتر خبرگزاری‌ها شد که سالانه حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب رواناب تنها از خراسان جنوبی یکی از همسایه‌های افغانستان، خارج می‌شود و بخش اعظمش به خاک افغانستان که حال مدعی معامله آب کشورش با نفت ایران است، وارد می‌شود.

و چون ایران هنوز نمی‌تواند این رواناب‌ها را کامل مهار کند، باید آماده پذیرش پیشنهادات گوناگونی از سوی کشور همسایه برای تأمین آب باشد.

باران‌های رگباری، عامل سیلاب‌ها در خراسان جنوبی
خراسان جنوبی از استان‌های مرزی کشور در شرق ایران است که در مرز ماهیرود شهرستان سربیشه با استان فراه افغانستان همسایه است و وسعت این مرز مشترک به ۴۰۰ کیلومتر می‌رسد.

• 
  اگر چه خراسان جنوبی استانی گرم، خشک و کویری است، اما گاهی به ویژه در فصل بهار باران‌های رگباری مهمان این استان می‌شود که به دلیل کویری بودن استان و نفوذپذیری کم خاک آن، بخش اعظمی از رواناب‌های ایجاد شده در اثر بارندگی، از دسترس خارج می‌شود و به سوی افغانستان و همچنین استان کرمان می‌رود.

مردم خراسان جنوبی بیش از ۲۱ سال است که با خشکسالی و به تبع آن خشک شدن محصولات کشاورزی دست و پنجه نرم می‌کنند. هر چند رواناب‌ها در این استان، حکم کیمیا دارد، اما برای ذخیره سازی و نگه داری آب‌های حاصل از سیلاب و جلوگیری از هدر رفتِ آن، کار تخصصی چندانی انجام نشده است و آب‌های شیرین ناشی از بارندگی در خراسان جنوبی به سمت مرز‌ها هدر می‌رود و در مسیر حرکت به سوی مرز‌ها به دلیل عبور از کویر، شیرینی خود را از دست می‌دهد و میزان شوری بالایی به خود می‌گیرد.

مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی می‌گوید: در خراسان جنوبی روان آب‌ها به دلیل نبود شرایط جذب و جمع آوری، از حوزه کویر مرکزی و لوت یا از نقاط مرزی استان خارج می‌شود.

نصر آبادی با بیان اینکه هدررفت و خروج آب به سوی کویر و مرز از دغدغه‌های اساسی اداره کل منابع طبیعی است افزود: با توجه به استمرار خشکسالی و بروز شرایط بحرانی تلاش ما این است که با اجرای طرح‌های آبخیزداری نهایت استفاده را از روان آب‌ها در استان داشته باشیم.

وی وسعت حوزه‌های آبخیز خراسان جنوبی را ۷.۵ میلیون هکتار عنوان کرد و گفت: از این مساحت، در یک میلیون و ۷۸۰ هکتارِ آن، مطالعات انجام شده که در یک میلیون و ۱۶۵ هکتار از مساحت مطالعه شده، عملیات آبخیزداری نیز اجرا شده است.

به نظر می‌رسد مقدار مساحت مطالعه شده که در آن عملیات آبخیزداری نیز انجام شده است در مقایسه با مساحت حوزه آبخیز استان خیلی کم است و باید در این سال‌ها مطالعات بیشتری روی حوزه‌های آبخیز استان انجام می‌شد، اما به گفته مسئولان منابع طبیعی استان، به علت نبود اعتبار، هنوز مطالعات بخش وسیعی از وسعت حوزه‌های آبخیز خراسان جنوبی انجام نشده است.

تنها ۲۳ درصد از مساحت حوزه‌های آبخیز، مطالعه و برررسی شده
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی با اشاره به اینکه یکی از وظایف اصلی آبخیزداری مقابله با خطر سیلاب و خشکسالی است گفت: سیلاب در چند دهه اخیر خسارت‌های چشمگیری به بخش‌های مختلف استان وارد کرده است.

نصرآبادی تأکید کرد برای اجرای سازه‌های آبخیزداری ابتدا باید مطالعات کافی در منطقه‌ی آبخیز انجام شود که این مطا لعات به منظور مدیریت جامع در مدیریت منابع طبیعی و سازگاری با پدیده‌های طبیعی الزامی است.

وی اعلام کرد: بیش از ۷ ونیم میلیون هکتار از مساحت ۱۵ میلیون هکتاری خراسان جنوبی، شامل حوزه‌های آبخیز است که تاکنون از این مساحت، تنها در ۹۱۵ هزار هکتار عملیات آبخیزداری انجام شده است.

نصرآبادی افزود: ۹۹ هزار و ۶۰۰ هکتار از عملیات آبخیزداری انجام شده در سال‌های ۹۷ تا ۹۹ با اعتبارات صندوق توسعه ملی اجرایی شده است.
وی یادآورد شد: برای اجرای سازه‌های آبخیزداری ابتدا نیاز به انجام مطالعه داریم که با توجه به کمبود اعتبار در این زمینه تاکنون تنها در یک میلیون و ۷۸۰ هزار هکتار، مطالعات مورد نیاز انجام شده است.

وی با اشاره به اینکه در بیشتر بخش‌هایی که مطالعات آبخیزداری داشتیم انواع سازه‌ها اجرایی شده است گفت: از سال ۹۸، به دنبال عملکرد مطلوب سازه‌های آبخیزداری و نتیجه‌ی طرح‌ها در کنترل سیلاب و جلوگیری از فرسایش خاک، افزایش دبی قنات‌های پایین دست و ...، توانستیم برای بخش مطالعات نیز اعتباراتی دریافت کنیم.

وی ادامه داد: از محل اعتبارات توسعه ملی سال ۹۸، در مجموع ۲۸ طرح مطالعه‌ی تفصیلی – اجرایی منابع طبیعی و آبخیزداری در سطح ۴۷۳ هکتار از حوزه‌های آبخیز و همچنین ۳ مورد مطالعات اثر بخشی اجرای پروژه‌های آبخیزداری در سطح ۱۷ هزار هکتار انجام شده و بخشی دیگر در حال انجام است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی افزود: علاوه بر این، ۲ مورد مطالعه تدوین برنامه‌ی راهبردی طرح مدیریت جامع حوزه آبخیز در استان در حال اجرا است.
وی اعتبار کل این طرح‌ها را ۴۲ میلیارد ریال عنوان کرد و گفت: علاوه بر این از نیمه سال ۹۸ تا کنون از محل اعتبارات استانی در سطح ۸ حوزه از حوزه‌های آبخیز استان به مساحت ۴۴ هزار هکتار، مطالعات تفصیلی- اجرایی منابع طبیعی و آبخیزداری با اعتبار ۳۰۰ میلیون تومان در حال انجام است.

ساخت ۱۸۷ سازه آبخیزداری در مرز برای مهار رواناب
رواناب‌ها به طور کلی در سطح استان از سرشاخه‌های حوزه‌ی آبخیز نشات گرفته و به سمت اکوسیستم‌های پایین دست که عموما اراضی پَست و کم ارتفاع و برخی تالاب‌ها و شوره زار‌ها می‌باشد، هدایت می‌شود.
در طول مسیر، اکو سیستم‌های متنوع اعم از مراتع، جنگل ها، قنات‌ها و اراضی کشاورزی از آن منتفع می‌شود. اما از کل رواناب سالانه که ۷۰۰ میلیون متر مکعب است حدود یک سوم آن به سمت نواحی مرزی استان جریان می‌یابد.
و، اما تعداد کل سازه‌های اجرا شده در آبخیز‌های مرزی استان ۱۸۷ مورد در شهرستان‌های زیرکوه، درمیان، سربیشه، نهبندان و قاین است که مجموع حجم قابل ذخیره سازی آب در آن‌ها ۷۱۹ هزار و ۶۲۸ متر مکعب است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: تاکنون در خراسان جنوبی دو هزار و ۱۵۳ سازه‌ی آبخیزداری از سال ۸۴ تا ۹۹ با هزینه‌ی ۱۷۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال ساخته شده که ظرفیت ذخیره سازی حدود ۸۱ میلیون مترمکعب رواناب را دارد.

وی با بیان اینکه با اقدامات آبخیزداری انجام شده، سالانه به صورت میانگین حدود ۴۰ میلیون مترمکعب روان آب در استان جمع آوری می‌شود، افزود: از ابتدای سال زراعی جاری تا اواخر فروردین ماه، ۱۶ میلیون مترمکعب روان آب در سازه‌های آبخیزداری استان جمع آوری شده است.
همچنین بارندگی رگباری اردیبهشت امسال سبب ذخیره سازی ۱۵ میلیون مترمکعب آب در ۱۶۰۰ سازه‌ی آبخیزداری و ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار مترمکعب رواناب در ۸ سد مخزنی استان شد.

اما جمع آوری رواناب‌ها چه نتایجی دارد؟ ضرورت ساخت سازه‌های آبخیزداری چیست؟
آبخیزداری که شامل اقدامات بیولوژیکی، مکانیکی و یا مدیریتی است، سبب مدیریت و کنترل رواناب و آب‌های سطحی و بهره گیری از آنها، تغذیه و افزایش منابع آب‌های زیرزمینی، حفظ و توسعه پوشش گیاهی با انجام عملیاتی همچون بذرکاری، نهال کاری و یا اقدامات مدیریتی همچون اصلاح و بهبود مراتع برای حفظ آب و خاک و جلوگیری از آسیب و خسارت به بخش‌های مختلف می‌شود.

• 
  مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری اضافه کرد: اجرای طرح‌های آبخیزداری با حفظ کانون‌های جمعیتی به ویژه در مناطق مرزی، نقش بسیار مهمی در پدافند غیرعامل دارد.

احیای ۲۰۴ روستا و ۲۹۱ قنات در مدت ۳ سال
برنامه‌ها و اقدامات آبخیزداری مبتنی برکنترل سیلاب و مهار روان آب‌ها و تغذیه منابع آب زیر زمینی می‌باشد و به طور غیر مستقیم پس از تغذیه قنوات و منابع آب زیر زمینی منجر به تامین آب مورد نیاز بخش کشاورزی و دامداری می‌شود که به ازای هر هکتار اجرای طرح آبخیزداری بین ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ متر مکعب رواناب و نزولات ذخیره می‌شود.
برای مثال در همین بارندگی سه روزه‌ی اردیبهشت امسال در خراسان جنوبی، دبی آب قنات‌های حدود ۷۰۰ روستا افزایش یافت.

• 
  با جهش خوب در اجرای پروژه‌های آبخیزداری که از سال ۱۳۹۷ آغاز شده، ۲۰۴ روستا و آبادی با جمعیت ۲۷ هزار و ۹۸۲ خانوار در خراسان جنوبی از مزایای اقدامات آبخیزداری منتفع شده اند.

در سه سال گذشته همچنین ۲۹۱ رشته قنات در خراسان جنوبی، با اجرای سازه‌های آبخیزداری احیا شده اند.

اجرای سازه‌های آبخیزداری، نیاز مبرم خراسان جنوبی در شرایط کنونی
سرپرست شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی از کاهش ۳۷ درصدی حجم ذخیره آب در سد‌های مخزنی استان در مقایسه با سال قبل خبر داد و گفت: حجم فعلی ذخایر سد‌های مخزنی استان ۱۸.۳ میلیون مترمکعب است که این میزان پارسال ۲۹.۴ میلیون مترمکعب آب بوده است.

سعید سروری افزود: سد رزه درمیان، سد دره بید، سد کریت و سد نهرین طبس، سد فرخی قائنات، سد شهید پارسای سرایان، سد حاجی آباد زیرکوه و سد سیاهوی سربیشه سد‌های مخزنی استان هستند که در حال حاضر ۳۱.۲۸ درصد از مخازن آن‌ها، آب ذخیره دارد؛ و به علت اینکه خراسان جنوبی، بارندگی زیادی ندارد و منابع آب زیرزمینی محدودی دارد به نظر میرسد تنها راه افزایش مقدار آب موجود در استان برای رفع نیاز‌های مردم، استفاده از همین رواناب‌هایی است که هر ساله در فصل بهار می‌بارند و از دسترس خارج می‌شوند و برای مهار این رواناب‌ها باید اعتبار مورد نیاز برای اجرای طرح‌ها و سازه‌های آبخیزداری کافی در نقاط مثمرثمر، تأمین شود.

مدیرکل منابع طبیعی استان گفت: نهضت آبخیزداری در استان از سال ۹۷ و از محل صندوق توسعه ملی آغاز شده و قرار است امسال هم به میزان ۳ برابر سال گذشته، یعنی حدود ۲۲ میلیارد تومان برای ساخت سازه‌های آبخیزداری به استان اختصاص یابد.

امیدواریم مسئولان با عمل به وعده تأمین اعتبارات مورد نیاز طرح‌های آبخیزداری خراسان جنوبی، گامی برای نجات این استان از بحران کم آبی که روز به روز بر شدت آن افزوده می‌شود، بردارند.

شاید با عملی شدن وعده مسئولان در اختصاص اعتبارات مورد نیاز اجرای طرح‌های آبخیزداری، بتوان بخشی از آب مورد نیاز کشاورزی استان را که بیش از ۹۰ درصد منابع آبی را صرف می‌کند، تأمین کرد و اینگونه به بخش‌های دیگر، از جمله آب آشامیدنی مورد نیاز شهر‌ها و روستاها، سهم آب بیشتری داد، چرا که در همین روز‌های اخیر هم به علت کاهش شدید مخازن آب شهری به ویژه در بیرجند مرکز استان، آب آشامیدنی بسیاری از خیابان‌های شهر بدون اطلاع قبلی و گاهی تا حدود ۱۰ ساعت قطع می‌شود، آن هم در این گرمای بالای ۴۰ درجه.

نویسنده: سیده سمیه سیادت جو