آثار بیت المال در زندگی مسلمانان از دیدگاه امام علی (ع)

 

 

بى گمان، از نگاه اسلام، ثروت و مال در حیات مادّى و معنوى انسان‌ها نقش اساسى دارد؛ تا آن‌جا که در برخى روایات، از «تنگدستى» به «روسیاهى در دنیا و آخرت» و «مرگ سرخ» و «مرگ بزرگ» تعبیر شده است.

 

در بعضى از روایات، فقر، موجب نقصان در دین و کاهش عقل و تحریک خشم معرفى شده است؛ از این رو در دین مقدس اسلام، به مقوله اقتصادى و معیشتى بشر، در ابعاد مختلف آن توجه فراوانى شده است.

 

هرچند مطالب مربوط به اقتصاد، به گونه اى پراکنده و جدا از هم مطرح شده، ولکن بررسى و تحقیقى همه جانبه، نشانه این است که مکتب اسلام، داراى نظام اقتصادى ویژه اى است که از وحى الهى نشأت گرفته و در دامن عصمت، رشد و نمو کرده و از ویژگی هاى بی‌شمار برخوردار است.

 

 

آن چه قابل توجه و دقت است، این است که بیت المال، در نظام اقتصادى اسلام، بیشترین مباحث را به خود اختصاص داده و از جایگاهى ویژه برخوردار است. هدف از بیت المال، تأمین اهدافى بلند در حرکت تکاملى انسان به سوى سعادت و معنویت و قرب الهى است.

 

برخى از آن اهداف چنین است:

 

۱ ـ هدایت مردم به سمت اخلاق کریمه و ارزش هاى معنوى

 

۲ ـ استقرار عدالت اجتماعى و اقتصادى در جامعه

 

۳ ـ رشد استعداد‌ها و شکوفایى ابتکار و خلاقیت انسان‌ها

 

۴ ـ ریشه کن کردن فقر از جامعه

 

۵ ـ رسیدگى به مصالح و منافع محرومان و مستضعفان و غیره.

 

 

 

امام على علیه السلام خطاب به عبدالله بن زمعه (از پیروان و یاران آن حضرت) آن هنگام که از او، درخواست کمک مى کند، ماهیت بیت المال را براى او روشن مى کند. امام علی (ع) بیت المال را نه مال شخصى امام مى داند و نه مال فردى از مسلمانان؛ بلکه از آنِ مسلمانان است که در اختیار امام مسلمانان گذاشته مى شود تا به عدل، به مصرف مسلمانان برسد. حضرت مى گویند:

 

 

این اموال، نه مال من و نه از آنِ توست، بلکه غنیمتى گِردآمده از مسلمانان است که با شمشیرهاى خود به دست آورده اند. اگر تو، در جهاد، همراهشان مى بودى، سهمى چونان سهم آنان مى داشتى و گرنه، دسترنج آنان، خوراک دیگران نخواهد بود.

 

 

 

امام على علیه السلام به بخشى از آثار و نقش بیت المال در زندگى مسلمانان، اشاره کرده‌اند. این آثار، چنین است:

 

 

خراج (بیت المال) را به گونه اى که وضع مالیات دهندگان را سامان دهد، وارسى کن! زیرا، بهبودى وضع مالیات و مالیات دهندگان، سبب بهبودى امور دیگر اقشار جامعه است و تا امور مالیّات دهندگان اصلاح نشود، کار دیگران نیز سامان نخواهد گرفت؛ زیرا همه مردم، نان خور مالیات و مالیات دهندگان هستند.

 

امام على علیه السلام در این فراز، براى بیت المال، نقش محورى قائل شده‌اند و اصلاح تمامى امور را بسته به اصلاح وضع مالیات و مالیات دهندگان دانسته‌اند و این، نشانه جایگاه بلند بیت المال از نظر اسلام است.

 

اگر دقت شود، حقیقت مطلب، همین است که امام على علیه السلام گفته است. بنابراین، هرچند اقتصاد، از نگاه امام على علیه السلام آن گونه که مکاتب مادى گرا مى گویند، اصل نیست، اما تأثیر محورى و اساسى آن در اصلاح امور و رفع نابسامانی‌ها مورد تأکید قرار گرفته است.

 

۲ ـ رفع نیاز مردم به بیت المال- کلّهم عَیالٌ على الخراج و أهله / تمام مردم، نان خور مالیات و مالیات دهندگان هستند.

 

روشن است که هیچ انسانى، به تنهایى نمى تواند نیازمندی های خود را برآورده کند. از این رو، نیاز به همیارى بیت المال وجود دارد.

 

۳ ـ دوام حکومت - و لمْ یستقم أمْرُهُ الاَّ قلیلاً / حکومت، با نابودى مالیات (بیت المال)، جز اندکى، دوام نمى آورد.

 

این مطلب نیز، از بدیهیات است که اداره و دوام حکومت، نیازمند بودجه است و یکى از راه حل هاى تأمین هزینه هاى دولت، گرفتن مالیات است. جاى شگفتى از کسانى است که در زمان حاضر، بحث از لزوم گرفتن مالیات براى اداره حکومت را مطرح مى کنند، در صورتى که امام على علیه السلام حدود هزار و چهارصد سال پیش، بر ضرورت مالیات براى استمرار حکومت تأکید کرده‌اند.

 

همان گونه که گرفتن همه مالیات از عوامل بقاى حکومت است، به ناحق گرفتن آن یا ظالمانه مصرف شدن، سبب سقوط حکومت خواهد شد.

 

۴ ـ اصلاح و تقویت نیروهاى مسلح - ثم لا قِوامَ للجنود إلاَّ بما یُخْرِجُ اللهُ لهم من الخَراجِ الذی یَقْوَوْنَ به على جَهادِ عدوِّهم و یعتمدون علیه فیما یُصلحهم و یکونُ مِنْ وَراءِ حاجتهِم/ سپس سپاهیان اسلام، جز به خراج و مالیّات رعیّت (بیت المال) که با آن، براى جهاد با دشمن، تقویت گردند و براى اصلاح امور خویش، به آن تکیه کنند و نیازمندی هاى خود را بر طرف سازند، پا نمى گیرند.

 

از جمله آثار بسیار مهم بیت المال، افزون بر استقلال اقتصادى، استقلال سیاسى است؛ زیرا تا بودجه و سرمایه، در اختیار دولت نباشد، نمى تواند نیروهاى مسلح را جذب و تأمین و مجهز به سلاحهاى پیشرفته کند و با نبود نیروى مسلح مجهز، استقلال سیاسى، تأمین نمى شود.

 

آیت الله حسن زاده، در تفسیر این فراز، مى نویسد:

 

اگر بیت المال نباشد، نیروهاى مسلح براى تأمین زندگى، باید در پى شغل و کار باشند؛ در نتیجه، آمادگى براى جهاد با دشمن، از بین می‌رود.