آیا لبان تشنه سیستانی ها و بلوچستانی ها سیر اب خواهد شد ؟
خشکسالی های پی در پی در سیستان وبلوچستان و کمبود اب یک مشکل اساسی در این استان کویری است .
به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز سیستان و بلوچستان؛ با کاهش بارندگی در این استان و احداث سد کجکی در افغانستان و بسته شدن اب ورودی به شمال سیستان وبلوچستان و این موضوع مشکلات زیادی را برای مردم شمال استان بخصوص در بخش کشاورزی ایجاد می کند .
پیامد دیگر ایجاد سد در افغانستان تشدید کانونهای گرد و غبار بخصوص در زمان وزش بادهای 120 روزه در منطقه سیستان خواهد بود
بنابراین با توجه به اقلیم جغرافیایی ایران و از سویی دیگر تغییرات کلی اقلیم جهان، تشدید چالش در حوزه آب امری قطعی است لذا برای چاره جویی مشکل راه حلی جدید به فکر کارشناسان رسید تا این مشکل بصورت اساسی و بدون نیاز با کشور بیگانه حل شود
راه حل ، حفر چاه ژرف
در تعریف آب های ژرف ابهای هستند عمقی که در اعماق زمین در جریان هستند .
البته تعاریف مختلفی برای آب های ژرف می شود که بسته به هر کشور و منطقه ای متفاوت است، اما به طور کلی به آب های موجود تا عمق ٤٠ متری آب های زیرسطحی، آبهای در عمق ٦٠٠ متری آب های معمولی و به آب هایی در عمق بالغ بر هزار متر، آب ژرف گفته می شود .
هدایت الله فهمی، معاون دفتر برنامه ریزی کلان آب و آبفای وزارت نیرو در خصوص ابهای ژرف معتقد است منبع تامین آب های ژرف، ریزش های جوی است که در برخی موارد عمر آنها به ٥٠٠ سال می رسد و کمتر از ٠.١ درصد آنها تجدید پذیر هستند.
در برخی موارد نیز آب خارج شده از این مخازن ممکن است در حین عبور از لایه های زمین شور شود.
این مقام مسوول با تاکید بر اینکه منابع آب های ژرف فوق استراتژیک هستند، تصریح کرد: عموما کشورها به این منابع دست نمی زنند چون آن را متعلق به آیندگان می دانند .
تفاوت آب ژرف با آب های گسلی
فهمی با اشاره به اینکه آب های ژرف از آب های گسلی متمایز هستند، می گوید : آب های ژرف از مناطق کوهستانی مثلا از کوه های آناتولی سرچشمه می گیرند و به عنوان منبع آب شیرین از زیر کشورها عبور می کنند.
وی با بیان اینکه برای تامین آب شرب استان سیستان و بلوچستان، حفاری هایی برای کشف آب های ژرف انجام شده است، ادامه داد: نتایج این حفاری ها در دست بررسی است.
چرا کشورها حاضر به اطلاع رسانی در مورد آب های ژرف نیستند؟
حمید سینی ساز، کارشناس حوزه آب در تعریف آب های ژرف گفت: آبهای ژرف متفاوت از آبهای زیرزمینی هستند که در بافت متخلخل لایههای زیرین زمین وجود دارند.
آبهای ژرف منابعی هستند که زیر لایههای بستر سنگی زمین ذخیره شدهاند.
تفاوت آبهای ژرف با سفرههای معمول آبهای زیرزمینی، عمق آنها در لایههای زمین است به طوری که آبهای ژرف عموما در اعماق بسیار پایینتر در حدود ۱۵۰۰ متر و بیشتر قرار دارند.
البته سفرههای آب زیرزمینی از محل گسلها به زیر بستر سنگی فرو رفته و به آبهای ژرف میپیوندند.
وی معتقد است : منابع آبهای ژرف میتواند کاملاً محبوس باشد که بر اثر حرکت پوسته زمین یا زلزله های شدید، یک محدوده آبی در لابلای بستر سنگی به دام افتد.
چنین آبهای ژرفی را اصطلاحاً آبهای پیر میگویند چرا که ممکن است هزاران سال از زمان تشکیل آن گذشته باشد.
از طرف دیگر آبهای ژرف میتواند بسیار جوان نیز باشد که با آزمایش روی ایزوتوپهای آب، عمر آن مشخص میشود.
جوان بودن منابع آبهای ژرف به این معناست که این منابع دائم در حال تغذیه از لابلای شکافهای بستر سنگی و گسلها هستند.
چاه ۲۲۰۰ متری در سیستان وبلوچستان به آب رسید
به همت یکی از نمایندگان استان سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی، با هزینه معاونت علمی ریاست جمهوری و بنیاد مستضعفان، هزینه ای معادل ٢٥ میلیارد تومان برای مطالعه و اکتشاف آب های ژرف در دشت زابل اختصاص داده شد که نخستین چاه با حفاری به عمق ٢٢٠٠ متر به آب رسید.
سینی ساز در ارتباط با مقایسه هزینه های احداث آب شیرین کن نسبت به استفاده از منابع آب های ژرف توضیح داد: مطالعه و استخراج در حوزه آب های ژرف سخت و هزینه بر است، اما از جمله حوزه های راهبردی و مهم در مدیریت آب است که باید به آن ورود کرد.
البته در مورد چاه اکتشافی در زابل، فشار آب به گونه ای بود که آب به صورت خودبهخود و با فشار طبیعی خارج شد؛ بنابراین بسیاری از هزینههای بعدی که بابت پمپاژ آب باید انجام میشد، وجود نخواهد داشت.
احداث آب شیرین کنها اگرچه خوب و امری لازم است اما بیشتر مناسب مناطق ساحلی است و انتقال و سیستم توزیع آب حاصل از شیرینسازی به منطقهای چون زابل هزینه ای بیشتر از استفاده از آب ژرف موجود در همان منطقه را طلب میکند.
نادرقلی ابراهیمی در نشست مشترک با استاندار سیستان و بلوچستان با بیان شروع عملیات اجرایی حفر چاه سوم ژرف در منطقه سیستان اظهارداشت: دو تجربه خوب در چاه اول و دوم وجود دارد زیرا این چاه اول نخستین چاهی بود که مطالعات منابع زیرزمینی آن انجام و در روش حفاری به اجبار از روشهای اکتشافی نفتی استفاده شد.
وی با بیان اینکه برای حفاری چاه اول از 750 تن نمک یا گل حفاری که رقم بالایی بوده و برای حفاری در چاه دوم از 75 تن نمک یعنی 10 درصد میزان چاه اول استفاده کردیم افزود: در حفاری چاه دوم نسبت به اول زمان و نوع نگاه به حفاری تغییر کرده بود.
دبیر ستاد آب و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری با اشاره به اینکه در نقاط مشابه کوههای هندوکش در ارتفاع دو هزار و 500 متر به بالا همین اثر انگشت از آب وجود دارد تصریح کرد: با توجه به بررسی Ec آب در لایههای یازدهم به پایین این EC در آبهای زاهدان 17 هزار است که نشاندهنده تحول و خبر خوشحالکننده بزرگی است.
وی خاطرنشان کرد: با توجه به شرایط ژئوپولوتیکی که در افغانستان به وجود آمد نظر مجامع رسمی بر این شد که حق مان را دست بالا از این کشور بگیریم از اینرو اجرا چاه سوم مصوب شد.
استاندار سیستان و بلوچستان نیز در همین ارتباط گفت: چاه سوم اگر در دشت سیستان کلید زده شود با حدکثر سرعت اجرا و به نتیجه برسد زیرا یک ضرورت جدی بوده که در سفر دکتر محمد باقر نوبخت معاون رییس جمهوری این مهم مطرح شد و نگرانی بابت اعتبار وجود ندارد.
احمدعلی موهبتی افزود: اگر هماینک 40 هزار میلیارد تومان داشته و پروژه آب شیرینکن را کلید بزنیم تا آب به این منطقه برسد سه تا چهار سال طول می کشد این در حالی است که با ایجاد چاه سوم 100 میلیارد متر مکعب آب مخزنی و جریانی ایجاد خواهد شد.
دهمرده نماینده زابل در مجلس با بیان اینکه جمهوری اسلامی پس از آمریکا و استرالیا سومین دارنده آب ژرف دنیاست، گفت: با تلاشهای شده موفق شدیم تجهیزاتِ تکنولوژی که با 180 تریلی وارد ایران شده بود را بومی کنیم و قرار است 3 چاه دیگر در سیستان احداث شود.
هزینه استخراج آب ژرف از تصفیه آب دریا کمتر است و هزینه انتقال آب و پمپاژ هم نخواهد داشت هر چند که کشورهای دیگر هم میتوانند این حفاری را انجام دهند چرا که منشأ آن به شرق افغانستان و مرز هند و تبت باز میگردد.
مطالعات اولیه چاه آب ژرف با آزمایش ایزوتوپ ۱۴ انجام میشود؛ آبهای جاری در اعماق زمین، تجدید پذیر بوده و آب حاصل از آن هم کاملا قابل شرب است ضمن اینکه در کویر ایران هم این آب قابل دستیابی است. برخی تخمینها حاکی از وجود 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب آب ژرف تجدیدپذیر در ایران است.
برای بررسی نخستین آب ژرف ایران که در استان سیستان و بلوچستان احداث شده است به سراغ حبیب الله دهمرده نماینده زابل در مجلس و عضو کمیسیون آموزش و تحقیقات رفتیم.
وی معتقد است اولین چاه آب ژرف دنیا به نام جمهوری اسلامی ایران در سیستان وبلوچستان و با عمق 3 هزار متری احداث و به آب رسیده است که رتبه جهانی ایران بعد از آمریکا و استرالیا است.
وی اظهار داشت: در مسیر احداث این چاه وزارت نیرو سنگ اندازی زیادی کرده است اما معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و سازمان برنامه و بودجه به وظایفشان عمل کرده و برای عملیاتی شدن آب ژرف سیستان خدمات خوبی ارائه کردند.
نماینده زابل در مجلس گفت: با آنکه در مسیر تحقیقاتی از انرژی هستهای استفاده شده است اما به هیچ وجه آب استحصال شده از آن دارای رادیو اکتیو نبوده و آبی سالم که از رشته کوههای هندوکش افغانستان سرچشمه گرفته، داشته که به هیچ وجه راکد نیست.
دهمرده افزود: در این چاه، آب باید از 5 لایه عمق زمین عبور کند که ضخامت آبی که از چشمه آن بیرون میآید 120 متر مکعب است و از این عمق 3 هزار متری آب جوشی به سطح زمین فوران میکند که نزدیک 95 درجه دمای آب در عمق 3 هزار متری است اما وقتی به سطح زمین میرسد دمای آن به 80 درجه کاهش پیدا میکند و نمیتوان به این آب دست زد.
وی تصریح کرد: مجلس احداث 3 حلقه چاه آب چاه ژرف دیگر در سیستان وبلوچستان را مصوب کرده که با توجه به تجربه قبلی، عملیاتی اجرایی این چاهها به هیچ وجه 4 سال طول نخواهد کشید بلکه با هزینه کمتر و زمان کمتری به مرحله افتتاح خواهد رسید لذا با توجه به علم و دانش و تکنولوژی در اختیارمان میتوانیم ظرف کمتر از 10 روز یک چاه آب ژرف دیگر حفر کنیم.
نماینده زابل در مجلس گفت: اصفهان، کرمان، سمنان و دیگر نقاط ایران به دنبال آن هستند که شاید بتوانند به آب ژرف دست پیدا کنند که با توجه به ارتفاع بالای کوههای هندوکش افغانستان و اختلاف پایینتر از سطح دریای ایران احتمال جریان داشتن حجم زیادی از آب در اعماق زمین را زیاد دانسته که میتوانیم از این نعمت خدادادی استفاده کنیم
درج واژه آب ژرف در قانون برای اولین بار در تاریخ
ردیف بودجه برای احداث این چاه آب ژرف برای سیستان و بلوچستان گرفته شده است و در حقیقت اولین باری است که در تاریخ ایران واژهای به نام آب ژرف در قانون وضع شده است که پیش از این کلمهای در این باره در قوانین و دیگر اسناد بالادستی وجود نداشته است.
در دیگر نقاط دنیا این چاه را به نام آب ژرف نمیشناسند به طوری که در آمریکا و استرالیا از واژههایی به نام آب پنهان نام گذاری کردهاند.
کلید واژه آب ژرف اولین باری است در تاریخ قانون نویسی و فرهنگ لغت ایران زمین و منطقه خاورمیانه در نظر گرفته شده و ردیف اختصاصی اعتبار برای آن تخصیص یافته است
در این چاه، آب باید از 5 لایه عمق زمین عبور کند که ضخامت آبی که از چشمه این چاه بیرون میآید 120 متر مکعب است و از این عمق 3 هزار متری آب جوشی به سطح زمین فوران میکند که نزدیک 95 درجه دمای آب در عمق است که وقتی به سطح زمین میرسد دمای آن به 80 درجه کاهش پیدا میکند و نمیتوان به این آب دست زد.
با آنکه احداث این چاه آب ژرف علمی و تحقیقاتی بوده است اما نتایج آن بسیار قابل توجه بوده و باید بدانیم که با آب قابل بهرهبرداری کاملا متفاوت است که به طور مثال میتوانم بگویم که چاه اکتشافی نفت با چاه اصلی نفت فرق میکند.
در مسیر 4 ساله احداث آب ژرف سیستان، نوبخت رئیس سازمان برنامه بودجه که روزگاری سخنگوی دولت فعلی بود کمکهای بسیاری را برای آب ژرف سیستان انجام داد و هیچ گاه در زمینه مسائل اعتباری با مشکل مواجه نشدیم و با آنکه ردیف بودجه اختصاصی احداث چاه آب ژرف سیستان وجود داشت اما سازمان برنامه بودجه تمامی اعتبارات لازم را برای این کار تخصیص داد.
آب ژرف را میتوان با لوله 20 اینچی به سطح زمین آورد
آب به دست آمده از چاه آب ژرف سیستان 6 اینچ است این در حالی است که آب باید از عمق 3 هزار متری به سطح زمین آمده و از لایههای مختلف عبور میکند. ضمن اینکه این آب باید از داخل لوله تعبیه شده بالا بیاید.
لازم نیست برای احداث چاههای آب ژرف جدید به چنین عمقی برویم بلکه ممکن است پس از مطالعات و تحقیقات صورت گرفته به عمق 1200 متری برویم و حتی لولهای با ضخامت 20 اینچ نصب کنیم.
ایران سومین دارنده آب ژرف دنیا پس از آمریکا و استرالیا
آب ژرف سیستان ثابت کرد که چنین آبی در این عمق از ایران وجود دارد که 2 کشور آمریکا و استرالیا هم اکنون در حال استفاده کردن از آن هستند.
نام آب ژرف ایران در دنیا پرآوازه شده است و میتوانستیم نامهای دیگر بر آن بگذاریم اما تلاش کردیم نامی اختصاصی برای آن در نظر بگیریم. ضمن اینکه در کنار نامگذاری صورت گرفته برای این چاه آب ژرف تلاش کردیم هویت سیستان که در دنیا برای خود بسیار مشهور است را حفظ کنیم.
براساس مستندات بدست آمده سن آب چاههای ژرف در سیستان و بلوچستان ۱۹ هزار سال بوده و دلیلی بر وجود یک فرصت طلایی چند ۱۰ هزار ساله است که تاکنون استفاده نشده و اگر هماینک نیز مورد بهرهبرداری قرار نگیرد خسران و ضرر است.
حال چاه سوم آبهای ژرف قرار است حفر شود و مسوولیتش به معاونت علمی و فناوری رییس جمهوری سپرده شده، سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری در این رابطه با اشاره به اینکه آب ژرف در منطقه سیستان به نتایج باورنکردنی رسیده ولی مطمئناً با آن اتفاق عجیبی در این استان میافتد که امیدواریم این موضوع ادامه داشته باشد افزود: این آب ژرف یک راهحل است و صدها پایان نامه دانشجویی و پروژه باید در این زمینه تعریف شود.
وی با اشاره به اینکه آن چاههای ژرف ایجاد شده را ناحیه نوآوری ژرف نام میگذاریم همچنین زمینه مشارکت دانشگاههای سیستان و بلوچستان در آن باید فراهم شود .
نویسنده : نصرالله نارویی