از وظایف شورای نگهبان چه می‌دانیم؟

صحبت‌های آقای کدخدایی بهانه‌ای شد تا وظایف شورای نگهبان در یادداشتی کوتاه مرور شود.

شورای نگهبان به عنوان حافظ جمهوریت و اسلامیت نظام در جمهوری اسلامی ایران به عنوان یکی از مهم‏ترین نهاد‌های حکومتی است.

هر چند که بسیاری وظایف این شورا را تایید یا رد مصوبات مجلس و دولت و بررسی صلاحیت افراد در زمان انتخابات می‌دانند، اما مطابق قانون اساسی، شورای نگهبان وظایف متعددی برعهده دارد. 

وظایفی که در اصول ۹۱ تا ۹۹ قانون اساسی و نیز در چند اصل دیگر آمده است:

در برخی کشورها، رسیدگی و نظارت و نیز انطباق یا عدم انطباق قوانین عادی با قانون اساسی بر عهده شورای قانون اساسی، دادگاه قانون اساسی یا محاکم دادگستری، به عنوان مرجع صلاحیت دار، گذاشته شده است که در صورت درخواست از سوی مقامات یا شکایت برخی افراد، این مرجع صلاحیت دار به آن درخواست یا شکایت‌ها رسیدگی کرده و اعلام رأی می‌کند، اما بر اساس پیش بینیِ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تمام مصوبات مجلس به شورای نگهبان ارسال می‌شود و این شورا پس از بررسی، نظر خود را اعلام می‌کند به نحوی که هیچ مصوبه‌ای بدون اعلام عدم مغایرت آن مصوبات با قانون اساسی و موازین شرع، توسط شورای نگهبان، نمی‌تواند تبدیل به «قانون» شود.

علاوه بر نظارت بر مصوبات مجلس، نظارت بر اساسنامه‌های مصوب دولت نیز بر عهده شورای نگهبان است. در غیر اینصورت مصوبه قابلیت اجرا نخواهد داشت.

همچنین تشکیلات و آیین دادرسی دیوان عدالت اداری، «اگر از دیوان عدالت اداری ابطال مصوبه دولتی به استناد مغایرت با موازین شرعی خواسته شده باشد، دیوان در این رابطه از فق‌های شورای نگهبان استعلام می‌کند و درصورت اعلام مغایرت مصوبه با موازین شرعی توسط فق‌های شورای نگهبان، دیوان اقدام به ابطال آن می‌نماید.»

گاه اختلاف در تفسیر قانون اساسی، باعث اختلاف در عملکرد‌ها و نتیجه‌ها شده که اخلال در امور کشور را درپی دارد، در این زمان «تفسیر قانون اساسی به عهده شورای نگهبان است که با تصویب سه چهارم آنان انجام می‌شود“.

علاوه بر این، در صورت نیاز به بازنگری قانون اساسی در هر دوره و زمانی، تمام اعضای شورای نگهبان عضو شورای بازنگری قانون اساسی نیز هستند که با حضور در این شورا نسبت اصلاح یا تتمیم قانون اساسی در موارد ارجاع شده، اقدام می‌کند.

نظارت بر انتخابات وظیفه‌ای است که بر اساس اصل ۹۹ قانون اساسی، نظارت بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آرای عمومی و همه پرسی برعهده شورای نگهبان گذاشته شده است. مسئولیت شورای نگهبان در نظارت بر انتخابات ریاست جمهوری، در اصل ۱۱۸ مجددا مورد تاکید واقع شده است. سوگند رئیس جمهور در مجلس شورای اسلامی در جلسه‌ای خواهد بود که رئیس قوه قضائیه و اعضای شورای نگهبان در آن حاضر باشند.

در ادامه این وظایف، انتخابات مجلس خبرگان رهبری و آیین نامه آن، بررسی صلاحیت داوطلبان مجلس خبرگان قبل از انتخابات به فق‌های شورای نگهبان واگذار شده است: «مرجع تشخیص دارا بودن شرایط، فق‌های شورای نگهبان قانون اساسی هستند.»

نظارت به عنوان یکی از وظایف مصرح شورای نگهبان در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، به معنای مجموعه اعمالی است که نهاد ناظر جهت اطمینان از اجرای دقیق و صحیح قانون و سلامت انتخابات انجام می‌دهد.

شورای نگهبان رکن نظارت کننده بر انتخابات مجلس خبرگان رهبری، ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی و مراجعه به آراء عمومی و همه پرسی است تا با نظارت بر آن ضمن جلوگیری از رقابت ناسالم بین رقبای انتخاباتی، از تخلفات، تقلب و خطا‌های احتمالی مجریان، پیشگیری کند و این چنین پیشگیری مورد قبول عقل و عقلای هر جامعه‌ای است.

نظارت شورای نگهبان بر انتخابات، از طریق «هیئت نظارت» اعمال می‌شود، چرا که ترکیب کم تعدادِ دوازده نفره این شورا قادر نخواهد بود بر انتخابات در تمام نقاط کشور نظارت کند. اجازه ایجاد هیئت نظارت مرکزی، استانی و حوزه‌ای را به این شورا داده تا در انتخابات مذکور، این هیئت‌ها ذیلِ شورای نگهبان بر کیفیت انتخابات نظارت کامل داشته باشند. نظارت شورای نگهبان بر انتخابات مجلس شورای اسلامی به این گونه است که: «هیئت مرکزی نظارت بر کلیه مراحل و جریان‌های انتخاباتی و اقدامات وزارت کشور در امر انتخابات و هیئت‌های اجرایی و تشخیص صلاحیت نامزد‌های نمایندگی و حُسن جریان انتخابات نظارت خواهد کرد.» 

تشخیص صلاحیت نامزد‌های نمایندگی، بر عهده هیئت‌های اجرایی گذارده شده که با نظارت استصوابی هیئت نظارت همراه است که عملا از چهار حالت خارج نیست:

 

۱ تأیید صلاحیت نامزد‌های تأیید شده هیأت‌های اجرایی

۲- رد صلاحیت نامزد‌های تأیید شده هیأت‌های اجرایی 

۳ - تأیید صلاحیت نامزد‌های رد شده هیأت‌های اجرایی

۴ -رد صلاحیت نامزد‌های رد شده هیأت‌های اجرایی

در ادامه باید گفت در ماده ۳ قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی مصوب ۷/۹/۱۳۷۸ نیز آمده است:

«نظارت بر انتخابات مجلس به عهده شورای نگهبان است، این نظارت استصوابی و عام و در تمام مراحل در کلیه امور مربوط به انتخابات جاری است».

در ماده ۴ همان قانون، نظارت شورای نگهبان بر انتخابات ریاست جمهوری اسلامی ایران به این صورت خواهد بود که: «هیئت مرکزی نظارت، بر کلیه مراحل انتخابات و جریان‌های انتخاباتی و اقدامات وزارت کشور و هیئت‌های اجرایی که در انتخابات مؤثر است و آنچه مربوط به صحت انتخابات می‌شود، نظارت خواهد کرد.»

تشخیص صلاحیت داوطلبان ریاست جمهوری، براساس بند ۹ اصل ۱۱۰ به شورای نگهبان و نیز بررسی صلاحیت داوطلبان نمایندگی مجلس خبرگان رهبری، به موجب اصل ۱۰۸ قانون اساسی و قانونی که توسط خود خبرگان تهیه شده، به فق‌های شورای نگهبان سپرده شده است.

یکی دیگر وظایف شورای نگهبان، حضور و عضویت یکی از فق‌های آن شورا، به انتخاب مجمع تشخیص مصلحت نظام، در شورای موقت رهبری است.

تایید توقف انتخابات در زمان جنگ و اشغال نظامی مناطق اشغال شده یا کل کشور برای مدت معین، اظهار نظر در خصوص اساسنامه‌های سازمان‌ها و شرکت‌ها از جنبه عدم مغایرت با اصول و احکام مذهب رسمی کشور و قانون اساسی، حضور در مجلس شورای اسلامی جهت اعلام نظر حضوری در مواردی که احتیاج به تصویب فوری مصوبات مجلس باشد.

عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام که از ابتدای شکل گیریِ مجمع تاکنون، همواره تعدادی از اعضای شورای نگهبان توسط رهبر انقلاب به عنوان اعضای این مجمع معرفی و تعیین شده و اکنون نیز تمام فق‌های شورای نگهبان؛ از جمله اعضایِ ثابتِ حقوقی این مجمع هستند.