حق کودکان و انتظار آنان از والدین چیست؟

به گزارش گروه وب گردی خبرگزاری صدا و سیما؛ درباره وضعیت و حق کودکان سخن بسیار گفته شده و منجر به تدوین و تصویب کنوانسیون‌ها و اعلامیه‌هایی نیز گردیده است. اما هنوز هم تأکید آنان بر حقوق مادی است و از ظرافت‌های معنوی و انسانی غفلت می‌کنند. برای مثال می‌توان از «حق نام» یاد کرد که در نظام حقوقی اسلام جایگاهی برتر از یک علامت دارد.

 

 

 

یکی از اولین و ابتدایی‌ترین حقوق کودکان، داشتن نام است. نام (و نام خانوادگی) برای شناسایی فرد ضروری است و نشانه‌ای از او به شمار می‌رود. واژه اسم در عربی نیز از ریشه «وسم» و به معنای نشانه و علامت است و، چون هر کس نیازمند نشانه‌ای است تا در حضور یا غیبت، از دیگران شناخته شود؛ به وسیله آن از او یاد کنند یا توسط آن او را صدا کنند؛ همه انسان‌ها از ابتدا دارای اسم بوده اند.

امروزه برای جلوگیری از تشابه اسمی به نام خانوادگی هم نیازمندیم که البته در گذشته‌های دور به صورت نام پدر و یا کنیه و لقب بوده است. به هر حال ماده هفت کنوانسیون حقوق کودک می‌گوید: «تولد کودک بلافاصله پس از به دنیا آمدن ثبت می‌شود و از حقوقی مانند حق داشتن نام؛ کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایی والدین و قرار گرفتن تحت سرپرستی آن‌ها برخوردار می‌باشد.» در میان قوانین کشور ما نیز؛ «قانون امور حسبی» با تفصیل بیشتر؛ نکاتی را در مورد نام کودکان مطرح کرده است. مجموعه این نکات را می‌توان در چهار مورد خلاصه کرد:

زمان انتخاب نام
از نظر قانونی آخرین مهلت برای انتخاب نام کودکان پانزده روز پس از ولادت آنان است؛ چرا که در این مدت باید واقعه تولد همراه با مشخصاتی؛ از جمله نام و نام خانوادگی؛ به اداره ثبت احوال اعلام شود. تبصره ماده ۱۵ قانون مذکور مقرر کرده است که:

«مهلت اعلام ولادت پانزده روز از تاریخ ولادت طفل است؛ روز ولادت و تعطیل رسمی بعد از آخرین روز مهلت به حساب نمی‌آید و در صورتی که ولادت در اثناء سفر زمینی یا هوایی یا دریایی رخ دهد مهلت اعلام آن از تاریخ رسیدن به مقصد محسوب می‌شود.»

با این حال توصیه دینی آن است که نام کودک حتی قبل از ولادت او انتخاب شود؛ چه آنکه کودک؛ حتی در مرحله جنینی؛ انسان و دارای حرمت است و باید با گزیدن نام، او را مانند دیگران احترام کرد. حضرت علی علیه السلام فرموده اند: «نام فرزندان خود را پیش از تولد انتخاب کنید. زیرا حتی اگر فرزندی از شما سقط شود و اسم نداشته باشد؛ در قیامت از پدر خود بازخواست می‌کند که چرا نامی بر من نگذاشتید؛ در حالی که پیامبر خدا نام محسن را پیش از تولد برای نوه اش انتخاب کرده بود.» از این حدیث معلوم می‌شود که اولاً حتی کودکانی که مرده به دنیا می‌آیند دارای حرمت و حق هستند و لذا در قیامت محشور شده و حق خود را مطالبه می‌کنند. ثانیاً داشتن نام، حق کودک (حتی در مراحل جنینی) است و سنت پیامبر نیز ادای این حق پیش از تولد فرزندان بوده است. ثالثاً مسئول اصلی ادای حق نام پدر است.

از آنجا که ممکن است شناخت مصداق‌های انواع اسامی ممنوع در برخی موارد مشکل و محل اختلاف باشد؛ مرجع خاصی از نظر قانونی عهده دار تشخیص و اعلام موارد ممنوعیت است. «تشخیص نام‌های ممنوع با شواری عالی ثبت و احوال می‌باشد و این شورا نمونه‌های آن را تعیین و به سازمان اعلام می‌کند.»

مسئول انتخاب نام
کودک ثمره مشترک زندگی و ثمره زندگی مشترک است؛ بنابراین طبیعی است که در مورد مسائل مربوط به او؛ و از جمله انتخاب نام؛ همفکری و توافق پدر و مادر ضروری است و نباید احساسات و عواطف هیچیک نادیده گرفته شود؛ همانگونه که مشورت با بزرگتر‌ها و احترام به آنان نیز نشانه قدرشناسی و رعایت ادب است.

با این حال، بالاخره باید کسی مسئولیت نهایی این اقدام را قبول کند. طبیعی است که این فرد باید پدر کودک باشد؛ چرا که «در روابط زوجین ریاست خانواده از خصایص شوهر است.» در روایات نیز انتخاب نام از جمله حقوق ولد بر «والد» نامیده شده است. از همین مبنا دار قانون امور حسبی نیز پیروی شده است. طبق ماده ۲۰ این قانون، انتخاب نام با اعلام کننده است، و مسئولیت اعلام نیز ابتدائاً بر عهده پدر یا جد پدری است. در صورت غیبت پدر، این مسئولیت بر عهده مادر کودک و در غیر این صورت وصی یا قیم یا افراد دیگری خواهد بود که در ماده ۱۶ همان قانون به ترتیب ذکر شده اند.

نام‌های نیکو
در کنوانسیون حقوق کودک، تنها از «حق نام» سخن به میان آمده است؛ ولی در متون دینی نه تنها انتخاب نام، که انتخاب نام نیکو از حقوق فرزندان دانسته شده است. پیامبر اسلام فرموده اند: «حق فرزند بر پدر آن است که نام خوب بر او گذارد و او را تربیت نیکو کند.» این به آن دلیل است که نام، نشانه وضعیت خانوادگی و الگو‌های آنان است و تا ابد همراه کودک خواهد بود. نام ناشایست موجب احساس حقارت و در نتیجه انزوا و احیاناً احساس حقارت خواهد بود. برای همین است که امامان ما فرموده اند: «اولین هدیه‌ای که هر یک از شما به فرزندش می‌دهد نام نیک است. پس برای فرزندان خود نام نیکو انتخاب کنید.»

از نظر قانونی برای نامگذاری یک نام ساده یا مرکب (حسین، محمدمهدی و مانند آن) که عرفاً یک نام محسوب می‌شود، انتخاب خواهد شد؛ بنابراین می‌توان از میان اسامی، هر نامی را انتخاب کرد. با این حال حق انتخاب نام دارای محدودیت‌هایی نیز هست. طبق قانون «انتخاب نام‌هایی که موجب هتک حیثیت مقدسات اسلامی می‌شود و همچنین انتخاب عناوین و القاب و نام‌های زننده و مستهجن و یا نامناسب با جنس ممنوع است.» به عبارت دیگر انتخاب سه نوع اسم ممنوع است:

اسامی مغایر با شئونات و مقدسات اسلامی
اسامی زننده و مستهجن
اسامی خاص دختران برای پسران و بالعکس
از آنجا که ممکن است شناخت مصداق‌های انواع اسامی ممنوع در برخی موارد مشکل و محل اختلاف باشد؛ مرجع خاصی از نظر قانونی عهده دار تشخیص و اعلام موارد ممنوعیت است.

«تشخیص نام‌های ممنوع با شواری عالی ثبت و احوال می‌باشد و این شورا نمونه‌های آن را تعیین و به سازمان اعلام می‌کند.»

همانگونه که ملاحظه می‌شود، این شورای عالی فقط نمونه‌های ممنوعیت را اعلام می‌کند؛ بنابراین آنچه ممنوع اعلام شده فقط به عنوان نمونه و مثال است و در مورد سایر اسامی، در صورت اختلاف باید از این شورا استعلام به عمل آید.

تغییر نام
ممکن است به هر دلیل نام شخصی نامناسب انتخاب شده باشد. در این صورت باید به او حق داد که خواستار تغییر آن شود، یکی از سنت‌های پیامبر نیز آن بود که نام‌های زشت را برای اشخاص و شهر‌ها تغییر می‌داد. با این حال باید دانست برای حفظ نظم عمومی و جلوگیری از تغییرات زیاد در اسناد سجلّی و مشخصات افراد، که در جای خود آثار نامطلوبی دارد، از نظر قانونی تغییر نام تنها در موارد بسیار اندک امکان پذیر است.

طبق بند ۴ ماده ۳ قانون ثبت احوال فقط تغییر نام‌های ممنوع امکان پذیر است، که آن هم بنا به تشخیص و رای هیات حل اختلاف در مقر هر اداره ثبت احوال خواهد بود؛ بنابراین تغییر نامی که قانوناً ممنوع نیست، حتی اگر ناپسند و آزاردهنده باشد، ممکن نیست، یا حداقل بسیار دشوار است. پس پدران و مادران باید نهایت تلاش را در انتخاب نام نیکو در ابتدای تولد به کار برند تا نیازی به تغییر آن پیدا نشود.