روند سالمندی ایران غیر طبیعی است

در چند دهه اخیر وضعیت کمّی و کیفی جمعیّت ایران دچار تغییرات اساسی شده است. به دلیل کاهش نرخ فرزندآوری از اوایل دهه ۷۰ تاکنون، جمعیّت افراد کمتر از ۱۵ سال کاهش یافته و جمعیّت میانسال و سالمند کشور افزایش یافته است. این تغییرات به گونه‌ای بوده که جمعیّت کشور در حال حرکت به سمت سالخوردگی است. 

 

 

 

 

به دلیل کاهش فرزندآوری و افزایش سنّ امید به زندگی در میان جوامع، تغییر یافتن ساختار سنّی کشور‌ها به سمت سالمندی تا حدودی طبیعی است، امّا مطالعات و گزارش‌ها نشان می‌دهند که روند سالمندی در ایران غیر طبیعی است. تبعات و پیامد‌های سرعت غیرعادی سالمندی جمعیت کشور، مشکلات بسیاری را به وجود خواهد آورد. مسأله‌ای که باعث اختلال در برنامه‌ریزی برای آینده کشور خواهد شد و دولت و مردم را با بحران جدی در همه‌ زمینه‌ها روبررو خواهد کرد.

 

به همین علّت حرکت به سمت سالمندی جمعیت، جزء ۱۰۰ مسأله اصلی پیش روی ایران آورده شده است. در این نوشتار سعی بر آن است که با استفاده از داده‌ها و آمار معتبر داخلی و بین‌المللی وضعیت غیر عادی سالمندی ایران تشریح شود.

 

بنا بر جدیدترین داده‌های انتشار یافته سازمان ملل، در سال ۲۰۲۰ اندازه‌ جمعیّت ایران ۸۴ میلیون تن برآورد شده است و جمعیّت افراد سالمند ۶۵ سال و بالاتر از آن (+۶۵ سال)، بیش از ۵ میلیون و ۵۰۰ هزار تن است؛ بنابر این در سال ۲۰۲۰، سهم سالمندان +۶۵ سال از کلّ جمعیّت، ۶.۶% است. 

 

اگر سهم جمعیّت سالمندان ۶۵ ساله و بالاتر از آن از کل جمعیت یک جامعه کمتر از ۵ درصد باشد، جمعیت آن جامعه جوان محسوب می‌شود. اگر سهم جمعیت سالمندان +۶۵ سال بین ۵ تا ۱۰ درصد باشد، جمعیت جامعه مذکور میانسال به حساب می‌آید و اگر این عدد ۱۰ درصد یا بیشتر باشد، جمعیت آن کشور سالمند است. 

 

داده‌های اندازه و سهم جمعیّت سالمندان ایران، مطابق با سرشماری‌های نفوس و مسکن ایران از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵ در جدول ۱ آمده است. مطابق با تعریف فوق و داده‌های جدول ۱، معلوم می‌شود که جمعیت ایران از سال ۱۳۸۵ وارد بزرگسالی شده است و روند افزایشی جمعیت سالمند در ایران همچنان ادامه‌دار است. 

 

 

 

 

مطابق داده‌های سازمان ملل مشخص می‌شود سهم جمعیت سالمند +۶۵ سال ایران از کل جمعیت کشور در سال ۱۴۰۹، به بالای ۱۰% می‌رسد. این بدان معناست که جمعیّت کشور از سال ۱۴۰۹ وارد سالمندی خواهد شد.

 

 

 

با مراجعه به جدول ۱ می‌توان دریافت در سال‌های گذشته روند تغییرات اندازه و سهم جمعیّت سالمند کشور هر چند افزایشی بوده، امّا این تغییرات از یک سرعت آرام و قابل قبولی برخوردار بوده است؛ موضوعی که در آینده با چالش روبرو خواهد بود. از جدول ۲ پیداست که سرعت سالمندی جمعیت ایران در سال‌های پیش رو بسیار بالا خواهد بود. به عنوان مثال از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۵۰ و طی ۳۰ سال، سهم ۶.۶% درصدی جمعیت سالمند +۶۵ سال در ایران به ۲۰.۲% خواهد رسید؛ این یعنی یک افزایش ۳ برابری در سهم جمعیت سالمندان از جمعیت کل کشور. 

 

در نمودار ۱ به وضوح می‌توان دریافت که در سال‌های پیش رو سرعت افزایش جمعیت سالمندان در کشور بسیار بالا است. 

 

 

 

 

همان طور که در ابتدای گزارش نیز به آن اشاره شد، مهم‌ترین علّت سالمندی جمعیّت در جوامع، کاهش فرزندآوری است. نرخ فرزندآوری در ایران به شدیدترین طریق ممکن کاهش پیدا کرده است. از اوایل دهه ۷۰ تا اوایل دهه ۸۰ شمسی و تنها طی یک دهه، بیش از چهار فرزند به ازای هر زن ایرانی از فرزندآوری کشور کاسته شد و به نرخ باروری کل به زیر حد جانشینی رسید. حدود دو دهه است که باروری در ایران زیر حد جانشینی است و روند تغییرات آن همچنان کاهشی است. 

 

چنین سرعت شدیدی در کاهش میزان فرزندآوری، سرعت قابل توجه در افزایش جمعیت سالمندان را در پی دارد. جریان سالمندی جمعیّت را معمولاً به سختی می‌توان معکوس و یا متوقف کرد، اما می‌توان جریان و آثار آن را مدیریت و کنترل کرد، اما سالمند شدن جمعیت کشور در یک زمان اندک فرصت مقابله با آن و کنترل پیامد‌ها و تبعات ناشی از سالمندی را از کشور می‌گیرد. 

 

مطالعات نشان می‌دهد که افزایش جمعیت سالمندان در کشور‌های اروپایی طی ۱۰۰ تا ۲۰۰ سال اتفاق افتاده است، در حالی که این روند در کشوری همچون ایران، طی ۳۰ تا ۴۰ اتفاق می‌افتد و چنین وضعیتی کشور را با بحران‌های متعدد در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی بهداشت و درمان و غیره روبرو خواهد کرد.