پنجم مهر، سالروز شکست حصر آبادان

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز کیش، در اوایل شروع جنگ و پس از سقوط خرمشهر؛ عراق تلاش کرد تا از طریق شرق رودکارون و شمال رودخانه بهمن شیر، شهر آبادان را اشغال کند.

حصر آبادان از هشتم آبان سال 59 تا 5 مهر سال 60 طول کشید و این امر از اهمیت ویژه ای در استراتژی نظامی دو طرف برخوردار بود.

هنگامی که آبادان در محاصره دشمن قرار گرفت؛ حضرت امام خمینی (ره) خطاب به نیروهای مسلح فرمودند که «حصر آبادان باید شکسته شود» فرمان امام (ره) مبنی بر آزاد سازی آبادان علاوه بر جنبه نظامی، جنبه شرعی نیز پیدا کرد و نیروهای مسلح تمام توان و قوای خود را در این راه صرف کردند. در واقع با دستور بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران؛ یکی از 4 عملیات بزرگ و برجسته تاریخ دفاع مقدس رقم خورد و از آن به عنوان یک نقطه عطف در انتقال راهبرد جنگ یاد می شود.

در واقع شکست حصر آبادان حماسه دلیر مردانی است که رفتند تا همیشه یادشان در قلب ها باقی بماند.

آبادان در جنوب غربی استان خوزستان واقع شده است.

این جزیره به واسطه وجود اروندرود در غرب، رودخانه بهمنشیر در شمال و شرق و نیز خلیج فارس در جنوب آن بوجود آمده است.

به لحاظ موقعیت ارتباطی این شهر از جانب شمال به شهرستان های شادگان و خرمشهر از شرق به بندر ماهشهر و رودخانه بهمنشیر، از جنوب به خلیج فارس و از غرب به مرز ایران و عراق و اروند محدود می شود.

اروندکنار، بهمنشیر و کارون مهم ترین رودهای منطقه محسوب می شوند. آبادان به شکل جزیره ای در کنار خلیج فارس قرار گرفته و دارای آب و هوایی گرم و مرطوب است.
به لحاظ تقسیمات کشوری و جمعیت این شهرستان از دو بخش (مرکزی و اروندکنار) و 3 شهر آبادان- اروندکنار و چوئبده به همراه 6 دهستان و 81 آبادی تشکیل شده است.

بر اساس سرشماری سال 1390تعداد خانوارهای شهرستان آبادان 69973 نفر است که ساکن در نقاط شهری و روستایی است. به لحاظ سابقه تاریخی این شهر بندری در قدیم "عبادان" و مدتی نیز (جزیره الخضر) نامیده می شد.

اما شکل کهن این نام (اُپاتان) است. اُپاتان از سه کلمه اُ- پات- ان تشکیل شده است. (اُ) به معنی آب و (پات) از ریشه پائیدن و (ان) پسوند نسبت است.

بنابراین اُپاتان به معنی جایی است که در محل ورود آب دریا افرادی پاسبانی می کنند و آنرا می پایند.

نام ایرانی(آبادان) مسلماً از کلمه (آباد) گرفته شده است. زیرا پس از احداث پالایشگاه در آن آبادان نامیده شد.

اهمیت استراتژیکی آبادان برای عراق، جدای از توجیهات ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی، زمینه ای از دلایل ایدئولوژیکی و قومیتی نیز داشت به طوری که پیش از آغاز جنگ، عراق، آبادان را عبادان نامیده بود؛ این مسئله نشان از اهمیت راهبردی آبادان برای عراقی ها داشت.
عراق که با هدف بلندپروازانه سقوط انقلاب اسلامی در 48 ساعت، نبرد نابرابری را آغاز کرده بود، بعد از توقف و به گل نشستن ماشین جنگی اش در خاک ایران به حداقل خواسته اش از جنگ نیز راضی بود.

این حداقل خواسته عراق از جنگ تحمیلی، تصرف آبادان بود. صدام حسین؛ رئیس دولت عراق امیدوار بود از این رهرو بتواند قرارداد 1975 الجزایر را ملغی اعلام کرده و اروندرود را ضمیمه خاک عراق کند.

تحقق این امر پیش از هر چیز مستلزم اشغال و تصرف آبادان بود. از این رو می­توان گفت که اهمیت آبادان در اندیشه تهاجمی عراقی ها بیشتر از خرمشهر بود.
پس از گذشت روزهای آغازین جنگ حدود 13 کیلومتر از کنار رود کارون و همین مقدار از کارون تا جنوب جاده ماهشهر به آبادان در اشغال نیروهای عراقی بود به گونه ای که دو جاده مهم اهواز به آبادان و ماهشهر به آبادان نیز در تصرف عراق قرار گرفته بود.

استقرار پدافند و استحکامات زیاد به همراه حضور سه تیپ از لشگرهای زرهی 3 و 111 و چهار گردان پیاده و پنج گردان توپخانه نشان از اهمیت استراتژیکی این منطقه برای عراق داشت.

 

امام خمینی (ره) با درک اهمیت استراتژیک شکسته شدن حصر آبادان بارها بر ضرورت این مهم تأکید داشتند.

به گونه ای که در 14 آبان 1359 و تنها 25 روز پس از عبور نیروهای عراقی از رودخانه کارون، و همچنین ناتوانی بنی صدر برای عقب راندن دشمن از مواضع اشغالی، دستور شکستن محاصره آبادان را خطاب به نیرو های نظامی و انتظامی صادر فرمودند و پس از آن نیز مکرر به ضرورت این امر تأکید ورزیدند.

با این وجود خارج ساختن این شهر از محاصره؛ نزدیک به یک سال به طول انجامید.

اینکه چرا امام تأکید ویژه ای برای شکسته شدن حصر آبادان داشتند و چرا با وجود تأکید موکد امام خارج شدن حصر آبادان از محاصره دشمن طولانی گردید، از جمله مباحثی است که کمتر بدان پرداخته شده است.
به نظر می رسد برای درک اهمیت تأکیدات امام خمینی مبنی بر شکسته شدن هر چه سریع تر حصر آبادان می توان گفت حکومت عراق از آغازین روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی به انحای مختلف سعی در ایجاد بحران در خوزستان را داشت.

از این رو در ابتدا غائله «خلق عرب» را سازماندهی کرد اما پس از آنکه از این حربه ناامید شد؛ سراغ راه های دیگری رفت که از جمله آنها می توان به انفجارات مکرر در اقصی نقاط خوزستان که توسط عوامل عراقی یا عناصر وابسته به حکومت بعث عراق انجام می شد اشاره کرد.
بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران در باره شکست حصر آبادان فرمودند: « من منتظرم که این حصر آبادان از بین برود. و[هشدار] می دهم به پاسداران، قوای انتظامی و فرماندهان قوای انتظامی که باید این حصر شکسته بشود؛ مسامحه نشود در آن، حتماً باید شکسته بشود. فکر این نباشند که ما اگر اینها هم آمدند، بیرونشان می کنیم. اگر اینها آمدند، خسارات بر ما وارد می کنند. نگذارند اینها بیایند در آبادان وارد بشوند. از خرمشهر اینها را بیرون بکنند. حال تهاجمی بگیرند.»

حضرت آیت الله خامنه ای با یادآوری فرمان امام خمینی رحمه الله برای شکست حصر آبادان و طراحی و برنامه ریزی عملیات ثامن الائمه در مهر ماه سال ۱۳۶۰، در منطقه مارِد در شرق کارون، خاطرنشان کردند: «پیروزی رزمندگان اسلام در این عملیات سرآغاز سلسله عملیات بعدی طریق القدس، فتح المبین و الی بیت المقدس شد که می توانست در همان سال ها به جنگ تحمیلی پایان دهد.
جبهه دشمنان نظام اسلامی یعنی همین دولت های اروپایی و دولت آمریکا با دادن امکانات و تجهیزات جدید و پیشرفته به رژیم بعثی صدام، او را به ادامه جنگ تشویق می کردند و همین مسئله باعث شد، جنگ تحمیلی، ۸ سال بطول انجامد.»

 

 

بعد از آنکه در همین عملیاتی که در این منطقه اتفاق افتاد - منطقه ی دارخوین؛ اینجا منطقة درگیری بسیار تعیین کنندة عملیات ثامن الائمه بود - که سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران با همکاری یکدیگر، برای دستور امام برنامه ریزی کردند، طراحی کردند، در همین منطقه توانستند دشمن را عقب بنشانند و آن روحیه ای را که دشمن به خاطر پشتیبانی های فرنگی ها و خارجی ها و اروپایی ها به دست آورد، در هم بکوبند و بشکنند و محاصرة آبادان را از بین ببرند؛ بعد از این عملیات، عملیات طریق القدس؛ بعد از این عملیات، عملیات فتح المبین؛ بعد عملیات الیبیت المقدس؛ این عملیات های پشت سر هم که رزمندگان عزیز ما، جوانان فداکار ما در قالب ارتش، در قالب سپاه، در قالب بسیج و نیروهای مردمی، در قالب مجموعه های عشایری، حتی در قالب شهربانی و ژاندارمری و کمیته های آن روز، می­آمدند در این میدان جنگ و این فداکاری ها را انجام می دادند؛

این عملیات می ­توانست جنگ را به خاتمه برساند و پایان بدهد؛ اما جبهة دشمن نظام اسلامی - یعنی همین اروپایی ها و دولت های اروپایی و دولت آمریکا - نمیگذاشتند؛ طرف مقابل را تشویق می کردند، امکانات جدیدی به او می دادند، او را به برنده شدن در این جنگ امیدوار می­ کردند.

واقعیت این است که برای درک اهمیت استراتژیک حصر آبادان باید ورای تحلیل ­های موجود بررسی کرد. هر چند نمی توان این حقیقت را نادیده انگاشت که بالاخره آبادان و مناطقی که در محاصره این شهر تحت اشغال دشمن بودند جزء خاک ایران محسوب می شدند و از این رهگذر شکسته شدن حصر آبادان ضرورت پیدا می­کرد، اما ضمن پذیرش این موضوع باید اذعان داشت که دلیل اصرار و تاکید امام نمی تواند منحصر به این مورد باشد. چراکه در این برهه قسمت های قابل توجهی از خوزستان در اشغال دشمن بود و حتی خرمشهر در تمام طول مدت حصر آبادان  و البته مدتی بعد از آن  در تصرف عراق قرار داشت.

آن چه مسلم است شواهد موجود بیانگر این واقعیت است که برای عراق؛ آبادان کلید فتح خوزستان بود.
با توجه به آنچه گفته شد، حکام عراق برای تحقق خواسته هایشان دو طرح مشخص داشتند: که اولین آن تکمیل محاصره آبادان، اشغال این شهر و نهایتاً تصرف اهواز بود. عراقی ها برای این منظور، حتی ماکت منطقه عملیاتی آبادان را ایجاد کرده بودند و یک یگان رزمی را در حوالی بغداد آموزش می دادند.
علاوه بر این، عراقی ها امیدوار بودند، با ادامه استقرار نیروهای خود در شرق رودخانه کارون و محاصره آبادان از آن به عنوان یک اهرم سیاسی  نظامی برای فشار بر ایران جهت پایان بخشیدن به جنگ بهره برداری کنند.
 اما سوالی در اینجا مطرح می شود این است که چرا با وجود تاکیدات مکرر امام خمینی (ره) مبنی بر شکسته شدن حصر آبادان؛ شکست این حصر نزدیک به یک سال به طول انجامید؟
دوران هفده ماهه ریاست جمهوری ابوالحسن بنی صدر یکی از پر حادثه ترین دوران­ های انقلاب است. بنی صدر در عرصه نظامی در مقام فرماندهی کل قوا، معتقد به جنگیدن به شیوه اشکانیان بود.

یعنی نیروی دشمن به درون مرز کشیده شده، سپس محاصره و نابود شوند. این سیاست نظامی، باعث اشغال نقاط وسیعی از اراضی ایران اسلامی توسط ارتش متجاوز بعث شد و بر اثر عدم ارسال مهمات و نیرو به خط مقدم، رزمندگان اسلام علی رغم جان فشانی ها و حماسه آفرینی های مثال زدنی، مجبور به عقب نشینی شدند.
مشکل آفرینی های بنی صدر آن قدر برای رزمندگان و فرماندهان ایرانی عذاب آور شده بود که پس از برکناری وی از فرماندهی کل قوا، به پیشنهاد و استقبال همه فرماندهان جنگ قرار شد عملیاتی که در جبهه دارخوین در حال انجام بود، با نام فرماندهی کل قوا؛ خمینی روح خدا نام گذاری شود.
از دیدگاه رزمندگان، بنی صدر یک خائن بوده و با برنامه ریزی دقیق در جریان انقلاب نفوذ کرده بود و درصورتی که هدایت های امام خمینی (ره) و نظارت دقیق و رهبری عالی ایشان نبود شاید امروز از انقلاب و ایران مقتدر و جمهوری اسلامی خبری نبود.
در بررسی علت عملی نشدن تأکیدات امام در شکست حصر آبادان باید به عملکرد بنی صدر در مدیریت جنگ در این برهه توجه کرد.

بنی صدر پس از انتخاب به عنوان ریاست جمهوری در جایگاه جانشین فرمانده کل قوا از نظر اجرایی فرماندهی تمام نیروهای نظامی را در اختیار گرفته بود.

 

بنابراین قصور در جامه عمل پوشاندن به خواسته های امام مشخصاً متوجه بنی صدر بود.پس از محرز شدن قصور بنی صدر در جریان محاصره آبادان، حضرت امام خمینی(ره)، در بیستم خردادسال 1360و پس از مشورت با مسئولان متعهد کشور، طی حکم کوتاهی، ابوالحسن بنی صدر را از فرماندهی کل قوا که به نیابت از ولی فقیه در اختیار داشت، عزل کردند.

در پی اقدام هوشیارانه امام، مجلس شورای اسلامی نیز، طرح عدم کفایت سیاسی بنی صدر را با اکثریت آرا در 31 خرداد سال1360به تصویب رساند.
توجه به تحلیل های مسئولین وقت و مطلعین از وضعیت سیاسی نظامی کشور به خوبی نشانگر کوتاهی رئیس جمهور وقت در جریان شکست حصر آبادان است.

در این رابطه آیت اللّه خامنه ای، در مصاحبه­ای که یک روز پس از آزاد سازی خرمشهر انجام شد به تبیین دلایل عدم موفقیت نیروهای ایرانی در بیرون راندن دشمن از کشور اشاره کرده و گفتند: «در روز سوم خرداد (یعنی دیروز) خرمشهر از دست رفته و غصب شده ما برگشت و به اعتقاد من یک سال دیر برگشت، چون می توانست خرمشهر در سال گذشته یعنی یک سال پیش آزاد شود، اما چرا نشد؟ علتش همین عدم محاسبه و محاسبه های غلط بود و اما آنچه که امسال را با سال گذشته فرق می گذارد، چیست؟

ما امکانات و انگیزه بیشتری از سال گذشته نداریم، یعنی امام همان امام و امت همان امت است و همان حرف ها و همان توصیه ها و همان انگیزه ها هنوز هم هست، منتها تفاوت در این است که سال گذشته در این وقت، سپاه پاسداران جدی گرفته نمی شد و وجود سپاه در صحنه رزم فرض نمی شد و البته سال گذشته، مسئول، کسانی بودند که امروز خوشبختانه یا در مملکت وجود ندارند و یا خط فکریشان در این مملکت حاکم نیست، لذا، امسال ما در کنار ارتش دلاور و مؤمن و فداکارمان یک نیروی عظیم کارآمد از جان گذشته و فداکاری داریم که عبارت است از سپاه و بسیج، در صورتی که پارسال ما این ها را نداشتیم. البته نه به این معنا که پارسال ما سپاه و بسیج نداشتیم، بلکه سپاه و بسیج داشتیم، اما آنچه نداشتیم، اجازه ورود این ها به میدان جنگ به طور شایسته بود...»
هر چند آیت الله خامنه ای نامی از بنی صدر به میان نیاورده و مشخصاً به موضوع خرمشهر اشاره کرده است اما با تأمل در این گفته ها به خوبی مشخص می شود که فرماندهی بنی صدر مورد نقد قرار گرفته و این موضوع قابل تسری به کلیه ابعاد جنگ از جمله تعلل در شکستن حصر آبادان است. به هر تقدیر در 5 مهر ماه سال 1360 با انجام عملیات ثامن الائمه ضمن اینکه آبادان از محاصره خارج شد راه بیرون راندن دشمن از دیگر مناطق اشغالی نیز گشوده شد و پس از آن با انجام سه عملیات دیگر (طریق القدس، فتح المبین و بیت المقدس) دشمن غاصب از کشور بیرون رانده شد.

طرح ریزی عملیات شکست حصر آبادان بعد از چندین جلسه بین فرماندهان ارتش، سپاه و اعضای شورای عالی دفاع سرانجام در 15شهریور سال 1360تکمیل و به واحدها و قرارگا ه ها ابلاغ شد.

این عملیات با فرماندهی مشترک ارتش و سپاه، از چهار محور به اجراء درآمد که دارخوین و فیاضه محورهای اصلی عملیات بودند.

عملیات ثامن الائمه(ع) به عنوان یکی از چهار عملیات بزرگ و برجسته در چارچوب سلسله تلاش های عملیاتی در ساعت 1 بامداد روز پنجم مهر 1360 آغاز شد. نیروهای ایران در ساعات نخست عملیات، با تهاجم به مواضع دشمن و در هم شکستن مقاومت نیروهای آنان، خاکریزهای اول دشمن را تصرف کردند.

مقاومت اولیه نیروهای عراقی دربرخی از محورها و به ویژه تداوم آن در منطقه پل حفار، نشان دهنده هوشیاری نسبی دشمن بود.

بنا برگزارش اسیران عراقی، اسارت یکی از نیروهای خودی در منطقه عملیاتی تیپ 8 مکانیزه در محور دارخوین سبب هوشیاری دشمن شده بود، ولی شناخت نادرست فرماندهان نظامی عراق نسبت به توان نیروهای خودی که بر مبنای برآوردهای عملیات های ناکام پیشین ایجاد شده بود، باعث گردید تا در برابر حمله نیروهای خودی واکنش مناسبی نشان ندهند.

با روشن شدن هوا و ادامه پیشروی نیروهای خودی از محور شمالی به سمت پل مارد و تهدید عقبه نیروهای دشمن، نخستین ضربه شکننده بر نیروهای عراقی وارد آمد. گستردگی محورهای تهاجم و عقب ماندگی دشمن سبب شد تا نیروهای خودی با به دست گرفتن ابتکار عمل و ادامه پیشروی در محورهای مختلف، دشمن را تحت فشار قراردهند.
دشمن قصد داشت که باتقویت منطقه، ابتدا منطقه سرپل را حفظ کند و پس از آن، با نصب پل بر روی رودخانه کارون، نیروهای محاصره شده را نجات دهد و در ادامه، با استقرار در منطقه غرب رودخانه کارون، از پیشروی نیروهای خودی جلوگیری کند. بر همین اساس، دشمن در اولین اقدام با وارد کردن تیپ 10 زرهی گارد جمهوری خود، سعی کرد پل حفار را حفظ کرده و با استقرار تیپ 16 زرهی از لشکر 6 زرهی درغرب رودخانه کارون، از پیشروی نیروهای خودی جلوگیری کند. تهاجم رزمندگان به نیروهای تیپ 10 باعث شد تا این نیروها در همان لحظات اولیه حضور در منطقه سرپل، محاصره شده و عقب نشینی کنند، در صورتی که اگر در حمله به تیپ10 تأخیر صورت می گرفت، بی گمان نیروهای تیپ 10 دشمن پس از حضور در منطقه، دست به ضد حمله می زدند.
ایثار و از خودگذشتگی رزمندگان میهن اسلامی با وجود گرمای شدید، مقاومت سرسختانه دشمن را در هم شکست و بعد از 42 ساعت تلاش مداوم لشکر 77 خراسان و رزمندگان سپاه و نیروهای مردمی، عملیات با موقیت کامل به پایان رسید و نیروهای دشمن در منطقه عملیاتی خسارات سنگینی را متحمل شدند و جزیره آبادان از محاصره آنان خارج شد.

 

1 ساحل شرقی رودخانه کارون تصرف و تأمین گردید.
2 آبادان از محاصره یک ساله خارج شد.
3 بیش از 150 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده، آزاد گردید.
4 بیش از سه هزار نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شدند و 1656 نفر نیز به اسارت در آمدند.
5 تعداد 90 دستگاه تانک و نفربر، 100 دستگاه انواع خودرو دشمن منهدم گردید و سه فروند هواپیما و یک فروند بالگرد عراق نیز سرنگون شد.
همچنین 100 دستگاه تانک،60 دستگاه نفربر،3 دستگاه لودر و 150 دستگاه خودرو و تعدادی عراده توپ به غنیمت گرفته شد
متن پیام امام خمینی پس از آزاد سازی و شکست حصر آبادان
به دنبال فرمان امام خمینی(ره) طرح های مشترک سپاه و ارتش برای شکست حصر آبادان شکل گرفت و در ساعت یک بامداد روز پنجم مهر سال1360 رزمندگان اسلام عملیاتی را با رمز « نصر من الله و فتح قریب » آغاز کردند که پس از دو روز به بار نشست و فرمان امام خمینی(س) مبنی بر ضرورت شکست حصر آبادن با موفقیت اجرا شد.
در پی عملیات موفقیت آمیز نیروهای ایرانی و شکسته شدن حصر آبادان امام خمینی(ره) در پیامی خطاب به فرماندهان ارتش و سپاه، شکستن حصر آبادان را به آنها تبریک گفته و از ایشان تشکر کردند.

متن پیام بنیانگذار جمهوری اسلامی به شرح ذیل است:
بسم اللَّه الرحمن الرحیم
تیمسار سرتیپ فلاحی، تیمسار سرتیپ ظهیرنژاد، و جناب آقای محسن رضایی؛ ایّدهم اللَّه تعالی
تلگراف شما در خصوص فتح بزرگ که خداوند تعالی نصیب ارتش، نیروی هوایی و هوانیروز، سپاه پاسداران، بسیج، ژاندارمری، فداییان اسلام، و سایر نیروهای مردمی فرموده و محاصره آبادان به طور کامل شکسته شده است واصل گردید. اینجانب این پیروزی بزرگ را به فرماندهان تمامی نیروهای مسلح و به سربازان ارجمند و سپاهیان نیرومند تبریک می گویم. و امید است این سرافرازیها را که برای اسلام و میهن فراهم می کنند منظور نظر مبارک ولی اللَّه الاعظم، بقیة اللَّه- ارواحنا له الفداء- باشد. و آخرین پیروزمندی را که بیرون راندن نیروهای متجاوز کافر از سرزمینهای میهنمان است، ملت شریف بزودی مشاهده کند. این جانب به اسم ملت بزرگ ایران از رزمندگان دلیر ارتش و سپاه و دیگر قوای مسلح- ایّدهم اللَّه تعالی- تقدیر و تشکر می کنم. از خداوند متعال توفیق، نصرت و عظمت اسلام و مسلمین و بخصوص نیروهای مسلح اسلامی را خواستار است.

و السلام علیکم. روح اللَّه الموسوی الخمینی