حکایت سرگردانی سنگ ها

سکانس اول

دروازه تهران
منطقه ای در تبریز که محل فروش سنگ تزیینی است . ایستاده ام مقابل یکی از فروشگاههای بزرگ. انواع موزائیکهای سنگی با ابعاد گوناگون به چشم می خورد . روی بعضی ها برچسب زده اند لابی . بعضی هم آنتیک . همین اول کار اسم ها خارجی است!
و اما رنگها . همگی سرد به نظر می رسند . سایه هایی از کرم کم رنگ هست و مخصوصا خاکستری . بعضی هم سفید . حدود 100 متری جلوتر که می روم دفتر فروش ظاهر می شود . دو مرد جوان آنجا هستند . بعد از سلام خودم را معرفی می کنم . می بینم متعجب مانده اند . یکی می گوید خانم ، مثل اینکه خبرنگار هستید. لطفا فارسی صحبت کنید . ما اصفهانی هستیم!
می پرسم چه عجب در تبریز ؟ جواب می دهند که اینجا 6 انبار بزرگ و فروشگاه سنگ دارند.گشتی در میان سنگهای برش خورده می زنم . توضیح می دهند که همه نوع سنگ داریم . از نی ریز ، ماکو ، محلات ... می گویم : ما خودمان بزرگترین معادن را داریم در آذرشهر . آن سنگها را ندارید ؟ پاسخ می شنوم : کمترین سنگی که فروش می رود آذرشهر است!!! چرا ؟ چون اغلب رنگهایشان از مد افتاده به اصطلاح ... حالا رنگ را چه کسی روی بورس می آورد ؟ واقعا شنیدنی است . کشور چین ...

سکانس دوم
آذرشهر
شهرستانی در جنوب غربی تبریز . تقریبا 1 ساعتی با مرکز فاصله دارد . منطقه ای با چشمه های جوشان آب گرم تراورتن . جایی که سنگهای قرمزش در دنیا نظیر ندارد و با نام تراورتن ایرانی شناخته می شود. این سنکها از رسوب مواد معدنی چشمه ها در خاک منطقه بوجود آمده است.
به گفته عابدی رئیس اداره معادن سازمان صمت استان ، بیش از 100 میلیون تن ذخیره سنگ تزیینی در آذربایجان شرقی وجود دارد . در حال حاضر در نقاط مختلف استان 100 معدن برای استخراج آنها فعالند که 85 درصد آنها در آذرشهر واقع شده است.
حجم استخراج سالانه معادن 900 هزار تن است . اما عابدی توضیح می دهد که ظرفیت تولید بیشتر از این است و قبلا 144 معدن مورد بهره برداری قرار می گرفته اند.
به گفته این کارشناس مسئول ، کشور ما یکی از مناطق 6 گانه سنگی دنیاست و در این میان آذربایجان شرقی به دلیل تنوع رنگ و تنوع جنس سنگهایش زبانزد است.
سردارآباد مشهورترین معدن در منطقه است . گسترده و البته زیبا . وقتی از رمپ ورودی به بالاترین نقطه معدن می رسی ، دیدن پله های کاملا منظم و مکعبی شکل سنگها واقعا جذاب است . سر و صدای ماشین آلات معدنی که زنجیر چرخهایشان ریتم منظمی به آن داده ، به همراه رفت و آمد لودر و تریلرهای بارگیری چهره ای از یک معدن فعال را به نمایش می گذارد.
در برخی پله های معدن ، ماشین های برش کار می کنند . با تسمه های الماسی که به اصطلاح سنگ به آن سختی را مانند پنیر قالب قالب می کند . قطعات مکعبی شکل سنگ های بریده شده از بدنه پله جدا می شوند . نام تجاری آنها کوپ است و این کوپها به شدت مورد علاقه تجار سنگ هستند! در ادامه خواهم گفت چرا.
سعید پور بیش از 20 سال است مدیریت معدن را بر عهده دارد .می گوید : شرکت سنگاب حداقل 6 معدن دیگر را هم در اختیار دارد . رنگهای لیمویی ، گردویی و قرمز تروارتن از معادن ما استخراج می شود. این سنگها برای کلیه فضاهای ساختمان از جمله نما، فضاهای داخلی و سنگ فرش مناسب بوده و همچنین در ساخت و فرآوری انواع مصنوعات سنگی و کارهای دکوراتیو از جمله مجسمه سازی کاربرد دارد.

سنگهای آذرشهر البته تنها به تراورتن محدود نمی شود . انواعی از مرمریت هم وجود دارد و البته نوع خاصی از مرمر سفید.
راهی روستای داشکسن می شویم . در فاصله 200 متری از سمت راست جاده ، معدن مرمر دیده می شود . اینجا هم منظره حیرت انگیزی دارد . همان ورودی معدن یک چشمه فوران می کند که در امتدادش خاک به رنگ های زیبایی در آمده . نزدیکتر می روم . آبش گرم است . در واقع مرمر هم از دگرگون شدن سنگ های آهکی در اثر حرارت زمین به وجود می آید .
موسوی مدیر این معدن به استقبال ما آمده است . توضیح می دهد که حداقل 300 سالی می شود که از اینجا مرمر استخراج کرده اند . در مسجد کبود تبریز آثاری از سنگهای معدن هست . البته نشانه هایی از محلهای دست کن معدن هم به یادگار مانده است.
او می گوید : مرمر سنگ کمیاب و گرانی است . یعنی لوکس ترین در دنیا . قیمتش هم خیلی بالاست . این نوعی که ما داریم مرمر سفید یک دست بدون هیچ رگه و ناخالصی ، خواهان زیادی در دنیا دارد و 90 درصد صادراتی است.

سکانس سوم
شهرک تخصصی سنگ آذرشهر
در 20 کیلومتری جاده ترانزیت تبریز ارومیه واقع شده است . البته بعد از سالها کش و قوس در تعیین محل آن . گویا همواره میان مردم و معدنکاران و فرمانداران و البته نمایندگان مجلس اختلاف نظر بوده . نهایتا به کارشناسان امر فرصت اعلام نظر داده شده و محل استقرار شهرک به اینجا رسیده است.
با حبیبی مدیر شهرکها و نواحی صنعتی استان هماهنگ شده ایم که روند پیشرفت عملیات اجرایی را توضیح بدهد. وقتی به محدوده شهرک می رسیم اثری از فعالیت صنعتی دیده نمی شود . اگر چه محوطه شهرک جدول کشی شده . خیابانها ، تیرهای چراغ برق و لوله کشی ها نشان از آمادگی احداث واحدها دارند اما دریغ از یک سوله!
راستش این چیزی نیست که از شهرک انتظار داشتیم. از سال 87 که زمزمه احداث آن به گوش رسید ، دولتها در رفت و آمد بودند ولی هیچ وقت از برنامه خارج نشده است.
نکته ای هم که البته باید بدانیم این است که سنگ بری ، صنعتی به شدت آب بر است و احداث شهرک سنگ در آذرشهر که از آسیب پذیرترین نقاط حوزه آبریز دریاچه ارومیه است و منابع آبی آن بحرانی است ، منطقی وعقلانی نبوده . به همین دلیل مکان یابی همواره مورد تردید قرار گرفته است.
اما حبیبی توضیح می دهد : در سالهای اخیر چاره اندیشی مناسبی شده و قرار است آب مورد نیاز واحدهای سنگ بری از تصفیه خانه شهرک صنعتی شهید سلیمی تامین شود.
وسعت شهرک 80 هکتار است که 25 هکتار آن عملیاتی شده و 17 هکتار نیز از 9 ماه قبل آماده بهره برداری صنعتگران است . اما هیچ درخواستی نداشته ایم!

نگاه سرد سرمایه گذاران به صنعت سنگ
برای علت یابی سراغ نیرومند ، مدیرعامل شهرکهای صنعتی آذربایجان شرقی می روم . او می گوید : در استان ما فناوری برای فرآوری سنگ به شکل امروزی تقریبا وجود ندارد. کارخانه های موجود هم رفته رفته تعطیل کرده اند.چون توانایی رقابت با سایر استانها و صدالبته تولیدات خارجی را ندارند.
به گفته نیرومند ، بازرگانان سنگ و البته مشتریان خارجی ترجیح می دهند از معادن ما سنگ را به حالت کوپ خریداری کنند. چون به حالت دلخواه برش می خورد و البته خیلی خیلی ارزان تر فروخته می شود.

در لابه لای گفتگوها متوجه می شوم کارخانه کاملا مجهزی در سال 90 در آذرشهر شروع به کار کرده . ماشین آلات مدرن نصب شده و قرار بود صادرات هم داشته باشند. اما بعد از 2 سال فعالیت نامنظم ، تعطیل شده است .علیرغم پیگیرهای مکرری که داشتیم ، صاحب کارخانه هیچ توضیحی برای تعطیلی 6 ساله آن نمی دهد.
بماند که کارشناسان به مسائل مالی پشت پرده احداث کارخانه اشاره می کنند.

با جعفری رئیس اداره صنایع معدنی سازمان صمت گفتگویی ترتیب می دهم . او هم از وضعیت فرآوری سنگ در استان آمار خوبی ندارد . 58 واحد داشتیم که هم اکنون تنها 30 واحد فعال هستند . آن هم با ظرفیت حداکثر 40 درصدی!!!
جعفری ، کمبود سرمایه در گردش ، ناتوانی در نوسازی ماشین آلات ، ضعف بازاریابی و نهایتا عقب ماندن از قافله صادرات سنگ را از عوامل رکود فرآوری سنگ می داند . مشکلی که رفته رفته موجب کاهش استخراج معادن نیز شده است.

سراغ فروشندگان قدیمی سنگ استان رفته و جویای وضعیت و سرنوشت سنگهای تولید شده آذرشهر می شوم . پیرمردی که از پیشکسوتان سنگ کشور است ، توضیح می دهد کارخانه های خودش را در استان تعطیل کرده و سالهاست در اصفهان کار می کند و در تبریز می فروشد. چون دستگاههای آنجا پیشرفته هستند و بیش از 2 هزار واحد فعالیت می کنند.به همین دلیل هیچ سنگی روی زمین نمی ماند و هر چه دلخواه مشتری است برش می خورد.
ظاهرا دستگاههایی که در استان ما برای برش سنگ استفاده می شود ، ساب و دقت مورد نظر را ندارند و این یعنی نارضایتی مشتری ها و بازماندن از صادرات.
اتحاد ، یکی از معدنکاران قدیمی استان هم می گوید : رکود ساخت و ساز، صعنت سنگ را در حالت کلی به صنعتی زیان ده تبدیل کرده است . در حال حاضر آینده مشخصی برای رونق مسکن متصور نیست . البته ازکاهش قدرت خرید مردم هم نباید به سادگی رد شد .
او توضیح می دهد : همین نمای سنگ رومی که در چند سال اخیر باب شده ، خیلی گران تمام می شود و تنها در بالای شهر استفاده می کنند. هر متر مربع سنگ برای داخل ساختمان هم اگر در تهران 200 هزار تومان فروش برسد در تبریز با 80 هزار تومان مشتری ندارد! بنابراین هیچ سرمایه گذاری نمی آید کارخانه فرآوری احداث کند . آن هم با ماشین آلات وارداتی که خرید و نصب آنها خود حدیث مفصلی دارد ...

صادرات کوپ ، آری یا نه ؟

موسوی مدیر معدن مرمر داشکسن می گوید: برش برخی سنگها از جمله مرمر فناوری منحصر به فردی می خواهد که تنها در ایتالیا وجود دارد. کشوری که مهد فرآوری سنگ در دنیا محسوب می شود. در واقع یا باید این سنگ استخراج نشود یا اینکه تولیداتش به صورت کوپ صادر شود.
او ادامه می دهد : از این معدن به جز ایتالیا به چین و ترکیه و اسپانیا هم صادرات وجود داشته که اخیرا تقریبا به صفر نزدیک شده است.
علت را که جویا می شوم به وضع عوارض 25 درصدی خام فروشی مواد معدنی توسط وزارت صمت از ابتدای مهر ماه سال 98 می رسم.
بالاخره بعد از 3 هفته قرار است محموله ای از مرمر صادر شود . راهی می شوم تا با خریدار گفتگویی داشته باشم. ناجی پور از شرکتهای معتبر صادرات سنگ تهران است . 3 کوپ به مقصد ایتالیا خرید کرده البته با بحثهای فراوان . چون با احتساب عوارض ، قیمت بالا رفته و مشتری خواهان نیست. مجبور شده اند از سود شرکت بزنند تا مشتری از دست نرود.
سوال می کنم به هر حال خام فروشی در دراز مدت برای اقتصاد زیان بار است . اما او معتقد است تمام کشورهای دارای چنین معادنی در کنار فروش محصول ، مواد خام هم صادر می کنند. مثلا ترکیه که البته تنها سنگ مرمریت دارد یا خود ایتالیا . مهم نیاز مشتری است.
ناجی پور اضافه می کند که علاوه بر افزایش چند برابری عوارض ، قیمتهای حمل و نقل هم سر به فلک کشیده . به گونه ای که همین محموله که تا ایتالیا می رود ، با هزینه ای 10 برابر قیمت 5 سال گذشته راهی شده است . این اتفاقی نیست که بازار جهانی با آن کناربیاید.
بهاری ، یکی از فعالان خرید و فروش سنگ است . او می گوید : کشور چین خریدار عمده سنگهای تزیینی دنیاست . به همین دلیل نیز رنگ های اولویت دار توسط آنها تعیین می شود . به طور مثال رنگ قرمز را به کل کنار گذاشته اند و به همین دلیل تراورتن قرمز ما که شهرت جهانی داشت ، حالا هیچ مشتری خارجی ندارد و طبیعتا هموطنان نیز علاقه ای به این سنگ نشان نمی دهند . در نتیجه در فروشگاههای سنگ هم عرضه نمی شود.
از طرفی سرمایه گذاران چینی در کشورهای افغانستان و پاکستان اقدام به اکتشاف و استخراج سنگ کرده اند . سنگهایی که به دلیل تشابه زمین ساختی ، کیفیتی همانند سنگهای کشور ما دارند و صد البته به میل و نظر مستقیم سرمایه گذاران تولید و سپس به چین حمل می شوند تا پس از فرآوری به قیمت گزاف در بازار جهانی فروخته شوند.

و اما سکانس پایانی
مرند
شهرستانی در شمال غربی تبریز که حدود 2 ساعت با آذرشهر فاصله دارد. اما چرا فاصله با آذرشهر ؟ چون یکی از مدرن ترین کارخانه های فرآوری سنگ از سال 93 توسط سرمایه گذاران مرندی در این شهر راه اندازی شده است .
وارد که می شویم انبوهی از کوپ ها در دو طرف مسیر در ردیفهای منظم دیده می شوند که در نوبت برش هستند . صدای دستگاههای برش اگر چه گوشخراش است اما وقتی پای تولید در میان باشد ، دلنشین می شود.
تقریبا 20 کارگر در داخل کارخانه و محوطه مشغول بسته بندی و چیدن جعبه های سنگ هستند . می گویند امروز 3 محموله صادراتی بارگیری دارد.
علاقه مند هستم بدانم در این بحران رکود صنعت سنگ ، چطور با کیلومترها فاصله از معادن و البته هزینه های حمل و نقل میتوان کسب سود کرد. پاسخ را صالحی می دهد . سرمایه گذار کارخانه که البته به جای همسرش که مدیرعامل است ، صحبت می کند.
او 15 سال در ترانزیت ایران – ترکیه مشغول به کار بوده و عمدتا مصالح ساختمانی خرید و فروش می کرده . تا اینکه به پیشنهاد همکاران ترکیه ای (کشوری که یکی از قطبهای فروش سنگ دنیاست) وارد این حوزه می شود . دستگاهها در سال 92 خریداری و نصب می شود و در طول 5 سال گذشته توانسته اند سهم قابل توجهی در بازار سنگ ترکیه کسب کنند.
ابراهیمی ، مدیر کارخانه می گوید : در 9 ماهه امسال 30 هزار مترمربع سنگ به شهرهای مختلف ترکیه از جمله آدانا ، اسپارتا ، مرسین صادر شده که ارزش آن 450 هزار دلار بوده است. البته ما در کنار این محصولات ، کوپ هم از معادن مختلف ایران خریداری و بنا به تقاضای مشتریان ارسال می کنیم.
5 هزار تن کوپ به ارزش 500 هزار دلار نیز صادرات شده است.
آنها می گویند با هزینه خود در نمایشگاههای بین المللی شرکت می کنند . هم از فناوری و تمایلات بازار جهانی خبردار می شوند و هم مشتریان خود را پیدا می کنند. به عنوان مثال اخیرا در حوزه خلیج فارس و کشورهای آسیای میانه و حتی اروپا ثبت سفارش داشته اند.
با خود فکر می کنم حتما همین یک تجربه هم می تواند راهگشای رونق تولید سنگ در استان باشد .

سنگ ها را دریابید !
با احتساب تولید 8 تا 11 متر مربع سنگ از هر تن کوپ ، توان تولید سالانه حداقل 10 میلیون متر مربع سنگ فرآوری شده در آذربایجان شرقی وجود دارد . در حالی که بنا به اعلام سازمان صمت استان ، این عدد هم اکنون 2.9 میلیون متر مربع است. به تبع آن اشتغال قابل توجهی نیز وجود ندارد و در مجموع کارخانه ها و معادن 2 هزار نفر مشغول به کارند.
کارشناسان معتقدند ارزش افزوده در صنایع سنگ استان می تواند تا 6 برابر افزایش یابد . اگر ساخت و ساز رونق بگیرد . اگر سرمایه گذاران دلیل موجه برای احداث کارخانه های جدید پیدا کنند. اگر علم بازاریابی در این حوزه عملی شود . اگر تسهیلات ( البته نه با نرخ سود دورقمی بانکها) برای خرید ماشین آلات با فناوری جدید ارائه شود و چندین اگر دیگر ...
آن وقت دیگر مجبور نخواهیم بود سنگها را برای برش راهی اصفهان و تهران و مرکزی کنیم . چون افزایش مضاعف قیمت حمل و نقل ، پای این محصولات را از بازار داخلی هم کوتاه می کند. بازار خارجی که جای خود دارد.
تلنگری لازم است که شاید روزی بتوانیم سنگهایمان را از سرگردانی برهانیم.

گزارش از : مهین انتظار