تعاونی؛ اهرم قوی در مقابل تکانه‌های اقتصادی

درخواست کمک سازمان جهاد کشاورزی فارس را که شنیدند لحظه‌ای درنگ نکردند در اطلاعیه این سازمان با اشاره به این که "محدودیت منابع و امکانات دولتی سبب شده نتیجه دلخواه کنترل کامل ملخ در مناطق آلوده و کانون کوبی به منظور جلوگیری از استقرار آفت در استان فارس در زمان مناسب حاصل نشود" دیگر بخش‌ها به ویژه تشکل‌ها و تعاونی‌های کشاورزی استان برای مبارزه با آفت ملخ صحرایی فرا خوانده شدند.

آقای یداللهی مدیر عامل اتحادیه شرکت‌های تعاونی کشاورزی باغداران استان فارس می‌گوید با این فراخوان کمک، اتحادیه شرکت های تعاونی کشاورزی باغبانی به عنوان یکی از بازوهای راست دولت در شرایط خاص اقتصادی وارد گود شد و با تهیه و تامین سم مورد نیاز، دستگاه سم پاش و تراکتور به یاری دولت شتافتند. او می‌گوید این تنها بخشی از فعالیت‌های اتحادیه شرکت‌های تعاونی کشاورزی باغداران استان فارس است. تهیه و توزیع نهاده‌های کشاورزی و باغی به شرکت‌های زیر پوشش شهرستانی، خرید و فروش محصولات کشاورزی و باغی، بازار یابی، نیاز سنجی و برگزاری دوره‌های آموزشی برای ۳۰ هزار بهره بردار از دیگر فعالیت‌های اتحادیه شرکت‌های تعاونی کشاورزی باغبانی به عنوان یکی از تعاونی‌های برتر در فارس است.
نقش تعاونی‌ها در اقتصاد مقاومتی
ﺗﻌﺎﻭﻥ ﺩﺭ ﻣﻔﻬﻮﻡ ﻋﺎﻡ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻫﻤﻜﺎﺭی، ﻣﺴﺎﻋﺪﺕ، ﻳﺎﺭﻳﮕﺮی ﻭ ﺭﻋﺎﻳﺖ ﻣﻨﺎﻓﻊ ﺟمعی ﺍﺳﺖ.

تعاونی‌ها به عنوان بنگاه‌های اقتصادی مردم نهاد که با سرمایه مردم، برای مردم و با مدیریت مردم فعالیت می‌کنند؛ می‌توانند نقش مهمی در ایجاد الگو‌های فرهنگی و اجرایی در اقتصاد مقاومتی ایفا نمایند. علی گُلی استاد برنامه ریزی روستایی دانشگاه شیراز می‌گوید در سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به صورت ریشه‌ای بر مردم نهاد کردن اقتصاد و فراهم کردن زمینه‌های بروز ظرفیت‌های داخلی و تبدیل این ظرفیت‌ها از بالقوه به بالفعل تاکید شده است و ماهیت خاص بخش تعاون باعث شده یکی از مردم نهادترین بخش‌های اقتصادی ایران باشد. تا جایی که بسیاری از کارشناسان براین باورند یکی از شروط مهم تحقق سیاست‌های اقتصاد مقامتی در حوزه مردم نهاد کردن اقتصاد، افزایش سهم بخش تعاون از اقتصاد کشور است.

به گفته این استاد دانشگاه یکی دیگر از اهداف مهم سیاست‌های اقتصاد مقاومتی افزایش درجه تاب‌آوری اقتصاد داخلی در مقابل تکانه‌های خارجی است. ماهیت بخش تعاون به گونه‌ای است که با استفاده از سرمایه‌های خرد شکل می‌گیرد و بر اساس عموم تئور‌ی‌های اقتصادی مدرن موجود، تجمیع سرمایه از طریق جذب سرمایه‌های خرد دارای بیشترین میزان درجه مقاومت در مقابل تکانه‌های اقتصادی است. بر این اساس رابطه میان توسعه بخش تعاون و تحقق سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را می‌توان یک رابطه مستقیم ارزیابی کرد.
فارس پیشرو در تعاونی
تعاونی‌ها در استان فارس همواره رو به رشد بوده اند. هدایت الله رحیمی رئیس سازمان تعاون روستایی فارس می‌گوید این استان با ۵۶۷ تشکل که بیش از ۵۰۰ هزار نفر عضو دارد با هزار و ۹۴۳ شاغل مقام اول تعاونی‌های کشور را دارد.

از آقای رحیمی در خصوص نقش شرکت‌های تعاونی روستایی در توسعه پایدار استان فارس می‌پرسم. وی با بیان این که تعاونی‌ها در فارس بیش از ۴ هزار مورد اشتغال زایی مستقیم و غیر مستقیم داشته اند تاکید می‌کند ایجاد تشکل‌ها و شرکت‌های تعاونی باعث هم افزایی و هم آفرینی در بافت روستا شده و به ویژه در بخش کشاورزی، افزایش بهره وری، حفظ اشتغال مولد و پایداری تولیدات را به همراه داشته است.
تعاونی‌های کشاورزی پیشگام در ارایه خدمات
از جمله تعاونی‌های موفق در استان فارس تعاونی‌های بخش کشاورزی هستند که به منظور پاسخگویی به نیاز‌های تخصصی کشاورزان، سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران از سال ۱۳۶۴ به تاسیس و توسعه این تشکل‌ها اقدام کرد.
شرکت‌های تعاونی کشاورزی توانسته اند از طریق متشکل نمودن نیرو‌های انسانی و ایجاد روحیه تعاون و همدلی از طریق یکپارچه سازی اراضی و متمرکز نمودن سرمایه‌های اندک روستاییان به تامین ماشین آلات و نهاده‌های کشاورزی و استفاده مطلوب از امکانات موجود اقدام کنند.

از سوی دیگر این تشکل‌ها قدرت چانه زنی بهره برداران را افزایش داده و هزینه‌های مربوط به تولید، حمل و نقل، بازار یابی و فرآوری محصول را کاهش می‌دهند و در واقع اهرم قدرتمند اجتماعی و اقتصادی در عرصه کشاورزی محسوب می‌شوند که می‌توانند همگام با سیاست‌های دولت در بهبود شرایط و وضعیت اقتصادی –اجتماعی مردم موثر باشند و هزینه‌های دولت را نیز کاهش دهند.
سید کاظم موسوی معاون توسعه تعاونی‌ها و تشکل‌های سازمان تعاون روستایی فارس می‌گوید در فارس ۱۰۷ تشکل کشاورزی با ۶۷ هزار و ۵۴ عضو فعالیت می‌کنند که به ذخیره سازی، نگهداری و بازار رسانی محصولات کشاورزی و همچنین تهیه ابزار و ماشین آلات کشاورزی در مراحل کاشت، داشت و برداشت اقدام می‌کنند.

آموزش و ترویج کشاورزی با هدف صرفه جویی در مصرف آب کشاورزی، خرید و فروش محصولات کشاورزی در ۱۳۹ مرکز خرید به میزان ۵۰۰ هزار تن، تامین بیش از ۲۰۰ میلیون لیتر سوخت مورد نیاز کشاورزان، تهیه ۵۰۰ دستگاه مکانیزاسیون کشاورزی شامل انواع تراکتور فوق سنگین، سنگین، سبک، ادوات و دنباله بند‌ها و راه اندازی ۲۵ واحد صنعتی کشاورزی مانند کشتارگاه، تولید مواد لبنی و خوارک دام، ایستگاه جمع آوری شیر و ذرت خشک کنی از عمده ترین فعالیت های تعاونی های کشاورزی در فارس است که معاون توسعه تعاونی‌ها و تشکل‌های سازمان تعاون روستایی استان به آن‌ها اشاره می‌کند.

از آقای موسوی درباره حمایت‌ها و تسهیلاتی که به تعاونی‌های کشاورزی ارایه می‌شود سوال می‌کنم می‌گوید ما در بخش‌های مختلف به تعاونی‌های روستایی، تسهیلات و خدمات ارایه می‌دهیم. به طور مثال اعضا شرکت‌ها از تسهیلات صندوق حمایت از توسعه بخش کشاورزی و بانک‌ها بهره مند می‌شوند و از تسهیلات صندوق تعاون روستایی ایرانیان نیز استفاده می‌کنند.

همچنین در صورت بروز مشکلات حقوقی از بهره برداران برای تهیه دادخواست، مستندسازی، داوری و حضور در محاکم قضایی حمایت حقوقی می‌کنیم. علاوه بر این، تعلیم و تربیت نیروی انسانیِ مورد نیاز شرکت‌ها و اتحادیه‌ها و تشکیل ۲۸ هزار نفر ساعت دوره آموزشی و توانمند سازی اعضا و کارکنان شرکت‌های تعاونی از دیگر خدماتی است که سازمان تعاون روستایی استان به اعضا اتحادیه‌های تعاونی ارایه می‌دهد.

پیچ و خم‌های تعاونی‌ها
تعاونی‌های روستایی به ویژه در بخش کشاورزی با هدف تسریع در تولید و توزیع محصول شکل گرفتند که به گفته کارشناس برنامه ریزی روستایی با وجود اهداف خوب شکل گیری، به دلیل مشخص نبودن جایگاه آن‌ها در ساختار اقتصادی کشور و کم توجهی دولت‌های مختلف به آن‌ها به ویژه در سال‌های اخیر نتوانسته اند به جایگاه واقعی خود در اقتصاد کشور دست یابند.

علی گلی می‌گوید در شرایط کنونی کشور، تعاونی‌ها به دلیل حضور مستقیم تولید کنندگان در قالب عضو می‌توانند نقش موثر و سازنده‌ای در ایجاد اشتغال پایدار و مولد داشته باشند به شرط این که جایگاه قانونی و الزامات اجرایی فعالیت‌های اقتصادیِ تعاونی‌ها با تاکید بر ایجاد ارزش اقتصادی مشخص شود و ساختار موجود تعاونی‌های تولید به ویژه در بخش کشاورزی آسیب شناسی و بر رفع مشکلات آن‌ها اهتمام ورزیده شود.
سید کاظم موسوی معاون توسعه تعاونی‌ها و تشکل‌های سازمان تعاون روستایی فارس نیز درباره مشکلات و موانع توسعه تعاونی‌های روستایی توضیح می‌دهد کمبود نقدینگی و افزایش قیمت نهاده مورد نیاز کشاورزان و روستائیان، عدم تامین منابع مالی ارزان قیمت ویژه تعاونی‌ها در سیاست‌ها و برنامه ریزی‌های پولی و مالی کشور و تخصیص نیافتن فضای مناسب برای عرضه محصولات کشاورزی و غیر کشاورزی اعضا از عمده‌ترین مشکلات شرکت‌های تعاون روستایی در فارس است.

به آقای موسوی می‌گویم کارشناسان معتقدند برخی شرکت‌ها مثل تعاونی‌های کشاورزی از مسیر اصلی خود دور و به مرکز خدمات کشاورزی تبدیل شده اند.
پاسخ می‌دهد فلسفه وجودی شرکت‌های تعاونی، ارائه خدمات و رفع مشکلات و مایحتاج اعضا تعاونی است و پرداخت سود با فسلفه وجودیِ تعاون هم سو و هم راستا نیست و شرکت‌های تعاونی در ترویج و توسعه تکنولوژی و فن آوری‌های جدید مورد نیاز روستاییان و کشاورزان پیش رو بوده اند و سال هاست که به تامین کالا‌های کشاورزی از قبیل کود، سم، بذر، خوراک دام و ماشین آلات که از نیاز‌های اساسی بهره برداران بخش کشاورزی است اقدام می‌کنند و تامین سرمایه و تکنولوژی فراتر از توان تعاونی هاست و دولت می‌بایست در راستای انتظارات کشاورزان از ظرفیت تعاونی‌ها که دارای شبکه مویرگی هستند در ارائه خدمات و تامین سرمایه استفاده کند.
توسعه با حمایت از تفکر تعاونی
کارشناسان اقتصادی بر این باورند که یکی از مهم‌ترین مشکلات حوزه تعاون که به خود تعاونگران هم بر می‌گردد، نبود برنامه‌ریزی برای برندسازی و افزایش کیفیت تولیدات و بازارسازی و حضور در بازار‌های صادراتی است. به اعتقاد آن‌ها امروزه تعاونی‌های فعال در کشور با مشکل برندسازی مواجه بوده و ویترین مناسبی که معرف فعالیت‌های آنان باشد ارایه نداده‌اند و همین مسئله باعث شده تولیدات شرکت‌های تعاونی آن‌گونه که باید از استقبال مقبولی برخوردار نباشد.

معاون توسعه تعاونی‌ها و تشکل‌های سازمان تعاون روستایی فارس در این باره می‌گوید تعاونی‌ها عمدتا پشتیبانی تولید را انجام می‌دهند از قبیل تامین نهاده و ماشین آلات و هم چنین به خرید محصولات کشاورزان و دامدارن، بازارسانی و بازار یابی اقدام می‌کنند، اما به دلیل این که شرکت‌های تعاونی، اغلب تولید کننده نیستند؛ نمی‌توانند برای اعضای خود برندسازی نمایند و بسته بندی و برند سازی و حضور در بازار، نیازمند اختیارات کامل در زمینه تولید و نگهداری است که با توجه به برخی موانع همچون خُرد بودن اراضی، دانشِ کم و نقصان تفکرِ تولیدِ بازار محور در بین تولید کنندگان، امکان برند سازی که  به نفوذ در بازار و گرفتن سهمی از بازار منجر شود مشکل شده است. سید کاظم موسوی ادامه می‌دهد اگر چه چند برند در شبکه به ثبت رسیده است به دلیل مشکلاتی که گفته شد و نبود حمایت‌های جدی از تفکر تعاونی  امکان ادامه فعالیت در بازار را با مشکلات فراوان مواجه کرده است.
تعاونی‌های روستایی؛ سرمایه اجتماعی
به اعتقاد کارشناسان در بسیاری از کشور‌های توسعه یافته و نظام‌های اقتصادیِ دنیا، تعاونی‌ها از آن جهت که موجب رشد سرمایه اجتماعی می‌شوند از جایگاه خاصی برخوردارند چرا که هرچه سرمایه‌های اجتماعی در کشور‌ها افزایش یابد، مدیریت اجرایی و سیاسی کشور به روش سهل‌تری صورت می‌گیرد، زیرا افزایش بهره‌وری، اشتغال مولد، یکپارچگی اجتماعی، تقویت کارآفرینی و مدیریت را به همراه دارد. این مزایا در حالی است که به اعتقاد کارشناسان توجه به بهره‌وری و بخش تعاونی در کشور مغفول مانده است.

از طرفی کارشناسان تاکید می‌کنند به دلایل مختلف بخش خصوصی قوی در اقتصاد ایران شکل نگرفته است و وابستگی به نفت در طول تاریخِ اقتصادی ایران باعث شده بخش خصوصی کم کم به سمت استفاده از رانت‌های اقتصادی مربوط به اقتصاد‌های تک محصولی متمایل شود. در حالی که به باور آن ها، بخش تعاون با توجه به روحیات اجتماعی و فرهنگی در ایران، در صورتی که تقویت شود می‌تواند بسیار کارآمدتر از بخش‌های خصوصی و دولتی در عرصه اقتصادی کشور نقش آفرینی کند. از طرف دیگر در علم اقتصاد هر پدیده و نهادی که بتواند با جذب سرمایه‌های خُرد، تشکیل هلدینگ‌های با سرمایه متوسط و کلان بدهد، می‌بایست به شدت تقویت شود. از این منظر است که بخش تعاون در ایران از آن جایی که کارآیی چنین فرآیندی را دارد و تجربیات گذشته هم نشان داده مردم به این بخش اعتماد دارند ضرورت توجه به توسعه بخش تعاون را دو چندان می‌کند.
***گزارش از سیده نصرت شجاعی