داستان "هرکاره"؛ از کوهپایه و کنج مطبخ تا موزه ها و عرصه‌های بین المللی

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز خراسان رضوی، در سرزمین خورشید هم مصنوعات هنری ثمره دستانی است که عشق را از قلب ها به سرانگشتان جاری می سازند و با دمیدن روح بر جسم بی جان خاک، سنگ، فلز و نخ، اعجابی می آفرینند در خور ذات زیبایی خواه ایرانی. 

یکی از این هنرها، "سنگ تراشی" است که سابقه آن در منطقه خراسان بسیار دیرینه است و سند این ادعا، اشیاء جامانده از آن دوران در موزه های بزرگ دنیاست.

سنگ تراشی در مشهد مسبوق به سابقه و هنری قدیمی محسوب می شود؛ چراکه در اطراف این شهر کوه هایی هستند که مواد اولیه برای سنگ تراشان را فراهم می کند و آن را به وفور در اختیار حکاکان قرار می دهد.

نام علمی سنگ مورد استفاده "سرپانتین" (نوعی سنگ آذرین با رنگ سیاه) است که از معدنی در اطراف مشهد تامین می شود و در اصطلاح محلی به آن "هرکاره" می گویند؛ چرا که قابلیت انعطاف بسیاری دارد و با آن، هر وسیله‌ای را می‌توان تراشید و تولید و استفاده کرد.

در میان مصنوعات متنوع تولید شده از این سنگ، دیگی است بسیار مشهور به همین نام "هرکاره" که امروزه یکی از 13برند ملی صنایع دستی در خراسان رضوی و از صنایع دستی بومی با شهرت جهانی است که برخلاف بسیاری از صنایع دستی مشهد که خواستگاهی غیر از این شهر دارند، بومی آن است و اصالت کاملا مشهدی دارد.

از سرپانتین دو نوع قابلمه و دیگ ساخته می شود؛ "دیزی سنگی" كه استوانه‌ ای شكل و معمولا یك تا دونفره است و "هركاره" که می ‌توان از آن برای تهیه غذا تا 12نفر هم استفاده كرد؛ قندان، شکلات خوری، هاون، انواع مجسمه، سرمه دان، لیوان، قوری و سماور، قلمدان، جاکاردی هم از دیگر وسایل تزیینی است که با این سنگ ساخته می شود؛ در قدیم، نیز دیگ، هاون، دستاس (آسیاب دستی)، حوض و ... را با این سنگ می ساختند.

یکی کارشناس صنایع دستی می گوید: دیزی سنگی ظرفی است برای پخت غذاهای آبکی که به صورت سنتی طی قرن ها استفاده می شده است؛ این سنگ‌ها غنی از آهن و منیزیم هستند که طی تغییرات زمین شناسی دچار دگرسازی شده و به سنگ‌هایی با درجه سختی بیشتر تبدیل می‌شوند.

«سلطانی» می افزاید: این سنگ قابلیت مطلوبی در انتقال و مقاومت در برابر حرارت دارد و ظرف‌های ساخته شده توسط آن کاملاً طبیعی است و قابلیت تراش و چکش خوری فراوانی دارد.

متاسفانه این روزها با هجوم ظرف‌های جدید و صنعتی به آشپزخانه‌ها، بسیاری از مردم فراموش کرده‌اند که طعم غذا به ویژه آبگوشت، اشکنه، خورشت و سایر غذاهای آبکی در ظرف‌های سنگی یا هرکاره چقدر دلپذیر است.

دکتر «پروانه کاظمی» مشاور تغذیه با بیان اینکه ظرف‌های سنگی سبب می‌شوند آب غذا کم نشود، می گوید: آزاد شدن املاح مفید موجود در این قابلمه‌های سنگی مانند یون مس، به مرور زمان سبب تأمین مواد موردنیاز بدن و خوش طعم شدن غذا می‌شود؛ همچنین به خاطر خاصیت مغناطیسی، آهن بدن هم تامین می‌شوند.

سنگ هركاره به عنایت امام رضا(ع) منتسب شده و اصالتی معنوی برای آن متصور شده اند؛ به طوریکه در "عیون اخبارالرضا" از شیخ صدوق و وی از اباصلت هروی (یار نزدیک حضرت امام رضا(ع)) نقل کرده است: حضرت در گذر از قریه سناباد، به كوهی كه مردم از سنگ آن برای تهیه غذا دیگ می ‌ساختند، تكیه دادند و دعا فرمودند.

اما این رشته هنری که در قدیم با کلنگ، چکش، تیشه و چرخ چاه استخراج و تراشیده می شده و امروز با روش های جدیدتر و مدرنتری فرآوری می شود، همیشه و در طی روزگاران در اوج نبوده است؛ تا چند سال قبل به دلایل مختلفی مانند کاهش استخراج، عدم حمایتهای دولتی، تغییر ذائقه مردم از غذاهای سنتی به فست‌فود و وجود ابزار پخت با جنس های متنوع، هنرمندان و کارگاه های تولید این نوع صنایع دستی در حداقل ممکن بود.

به گفته «محمد مطیع» معاون صنایع دستی اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، در آن سال ها تعداد كارگاه های تراش سنگ هركاره بسیار كم و در حدود 20تا25 کارگاه و تعداد هنرمندان باقیمانده نیز كمتر از 100نفر بود.

لیکن از 15سال قبل به این سو این هنر به مدد دستان هنرمند مردمان سرزمین خورشید و تهمیدات تشویقی و حمایتی مسوولان و متولیان میراث فرهنگی خراسان رضوی، احیا شد و روزهای اوج گرفتن و بالیدن را تجربه کرد. 

«خزاعی» معاون امور معادن سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان رضوی خاطرنشان می کند: در دورانی به علت اتمام اعتبار پروانه بهره برداری برخی معادن به ویژه سنگهای تزئینی در اطراف مشهد، حرفه و هنر سنگ تراشی نیز متاثر از این مساله شد؛ ولی به طور کلی سنگ هرکاره از تنها یک معدن در حومه مشهد با ظرفیت 10هزار تن در سال استخراج می شود که دو سال قبل تمدید اعتبار شد و مجوز آن تا 13سال دیگر نیز اعتبار دارد.

امروزه ساخت دیزی سنگی و هرکاره زمینه اشتغال افراد زیادی را ایجاد کرده است؛ به طوری که رئیس صنف سنگ‌تراشان مشهد می گوید: هم اینک بین 150تا200 کارگاه سنگ تراشی و ساخت مصنوعات سنگی در مشهد فعال است و یک هزار و 386نفر اعم از کوهبُر، سنگ تراش، قلمزن، فروشنده و بازاریاب به طور مستقیم و چند برابر این تعداد نیز به صورت غیرمستقیم از این حرفه ارتزاق می کنند.

«علی معمر» می افزاید: ما این رشته هنری را در زندان ها هم آموزش دادیم و اکنون ده ها نفر در زندان های قوچان و مشهد، اردوگاه کاردرمانی چناران و مرکز اصلاح و تربیت کودکان در مشهد و نیشابور، در حال حرفه آموزی، اشتغال و کسب درآمد از آن هستند.

در یکی از کارگاه های سنگ تراشی به جوانی برخوردیم که طی دوران حبس این هنر را آموخته بود؛ او می گوید: من و 35نفر دیگر که وضعیتی مشابه من داشته اند، امروز پس از طی دوران زندان با اشتغال به این هنر به ویژه حرفه قلمزنی روی سنگ، به درآمد رسیده و خانواده خود را می چرخانیم.

جالب آنکه ساخت تسبیح با دانه هایی از جنس سنگ هرکاره برای اولین بار در نوع خود و بزرگترین سماور سنگی جهان با وزن 10تن و ارتفاع 5/5متر از جمله تولیدات زندانیان چنارانی طی دوران حبس است.

از دیگر مزایای این رشته هنری، سهل الوصول بودن مواد اولیه و بی نیازی به واردات آن و خروج ارز از کشور است.

صنعتگر نمونه استان خراسان رضوی می گوید: این سنگ ها به صورت قله های چند تنی از کوه درآورده شده و سپس در کارگاه های سنگتراشی به سه نوع مختلف سنگ و نیز پودر سنگ مبدل می شود.

سلطانی می افزاید: بخش اول یا مغز سنگ برای کارهای حجمی مانند دیزی، شکلات خوری، قندان و...، بخش دوم یا کناره ها و لاشه سنگ برای کارهای برشی مانند گلدان، جاکاردی و قلم نی و بخش سوم یا ریزترین بخش برای ساخت دانه های تسبیح سنگی که به تازگی ابداع شده، استفاده می شود؛ در نهایت نیز پودر سنگ حاصل از سنگتراشی در ترکیب با چند ماده دیگر، برای مصنوعاتی مانند مجسمه، مهره شطرنج و ... به کار می رود.

این هنر در قالب دست ساخته های زیبا تاکنون در نمایشگاه های متعددی در داخل و خارج کشور، خود را به رخ هنردوستان داخلی و ماورای مرزهای کشور کشیده و امروزه در حال ایجاد پل ارتباطی بین ایران و اروپا است.

نمایشگاه هایی در ایتالیا، روسیه، کشورهای آسیای میانه و کشورهای عربی که به اذعان صادرکنندگان این نوع صنایع دستی، با استقبال بی نظیر مخاطبان خارجی و ارزآوری بالا مواجه شده است.

طی یک سال گذشته دیزی سنگی در قالب کالاهای صادراتی از مشهد به ترکیه صادر شده و در قهوه خانه ها و رستوران های سنتی این کشور طرفدارانی پیدا کرده است که آمار آن در گمرک آذربایجان غربی موجود است.

هرچند به اذعان هنرمندانی که دستی بر صادرات دارند باید برای ورود به فضای بین المللی، "فرامرزی" فکر کرد و این امر، ضرورت به روز شدن و ابداعات متناسب با نیازهای مخاطب و مشتری را الزامی می کند.

یکی از جلوه های این به روز شدن، استفاده از هنر قلمزنی و تلفیق آن با سنگتراشی است؛ به طوریکه در 60سال گذشته هنرمندان مشهدی با توجه به مرغوبیت سنگ هرکاره، شروع به قلمزنی بر روی آن کردند.

«امیررضا خادم» هنرمند مطرح قلمزن با چند دهه سابقه در این کار می گوید: سنگ هرکاره خاکستری رنگ است اما برای قلمزنی روی آن، به رنگ سیاه در می آورند و بعد با قلم های فولادی روی آن طراحی می کنند.

طی این سال ها قلمزنی روی جاقلمی، گلدان و ظروف منقش و تابلوکتیبه ها با موضوعاتی همچون داستان های شاهنامه، طرح گل و مرغ و اشعاری از شاعران ایرانی، باعث شده بازار سوغات سنگی مشهدی جانی دوباره بگیرد.   

از دیگر ابداعات فعالان این حوزه، تسبیحی از جنس سنگ هرکاره است که طی دو، سه سال گذشته به عنوان محصول جدید سوغات زیارت و با هدف جلوگیری از ورود سوغات وارداتی و بی کیفیت در مشهد تولید می شود.

ساخت این تسبیح به همراه تلاش اثربخش برای ثبت جهانی و سپس ثبت ملی "دیزی سنگی"، اثر سنگی "دحوالارض" (روز خلقت زمین) که زینت بخش موزه ای در ترکیه است، شکلات خوری با تصاویر عطار، خیام، فردوسی و حافظ که در "خانه فرهنگ ایران" در لس آنجلس آمریکا نگهداری می شود، بلند ترین قلیان سنگی جهان با بیش از سه متر بلندی و بزرگترین سماور سنگی با وزن 10تن و ارتفاع 5/5متر در پارک کوهسنگی مشهد، بخشی از تلاش «استاد معمر» از کارآفرینان و هنرمندان سنگتراش است که در کنار دیگر اساتید این رشته هنری به معرفی، بسط و گسترش آن در عرصه صنایع دستی خراسان ایفای نقش کرده است.   

جانشین معاون صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی معتقد است، رونق دوباره سنگتراشی و حجاری سنتی در مشهد مرهون تسهیلاتی مانند بیمه هنرمندان، برپایی نمایشگاه های صنایع دستی، اختصاص سوغات سنگی به عنوان هدایای تبلیغاتی، چاپ در بروشورهای تبلیغاتی، طراحی بسته بندی های شکیل و آگاهی به مردم درباره طرز نگهداری و پخت غذا در دیزی سنگی و هرکاره است؛ به طوریکه اکنون کارگاه ها جوابگوی تقاضای خریداران نیستند..

«محسن بیوکی» می گوید: ارگان ها و اداراتی مانند فنی و حرفه ای هم با برگزاری آزمون و صدور گواهینامه و کارت مهارت، به ترغیب افراد برای آموزش و اشتغال در این رشته هنری کمک کرده اند.

امروزه تولیدات این رشته هنری به عنوان سوغات مشهد در مجاورت كارگاه‌های سنگتراشی، نمايشگاه‌ها، بازارها و مجتمع های فروشگاهی و نقاط گردشگری مانند آرامگاه فردوسی، باغ نادری و پارک کوهسنگی که محل رفت و آمد زائران و مسافران است، عرضه و با استقبال خوبی به ویژه از سوی اعراب حاشيه خليج فارس مواجه می شود.

هرکاره و دیزی های سنگی که تا دیروز تنها در کنج مطبخ ها، فرهنگ غذایی مردم مشهد را شکل می داد، امروزه به گفته «ابوالفضل مكرمی فر» مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی با احیای دوباره در توسعه  گردشگری بالاخص "گردشگری غذایی" خراسان رضوی نقش موثری ایفا می کند و این نویدگر حقیقتی است که اگر بخواهیم با پرچم هنر و اصالت به عرصه های بین المللی با قدرت پا گذاریم، "می توانیم".

نویسنده: مریم اکبری آزاد