مستندهاي آينده نگر و بازنمایی آینده

پژوهش خبری صدا وسیما:  با گذر زمان و دورشدن از تاریخ اختراع دوربین فیلمبرداری و ساخت اولین فیلم‏ های مستند و با توجه به افزایش دانش بشری و تغییرات سریع تکنولوژیکی، معنا و مفهوم فیلم مستند نیز دچار تغییر و تحول گردیده است. ظرفیت و قابلیت ‏های فیلم مستند و خلاقیت ‏های هنری و فردی باعث شده است تا این امکان در اختیار مستندساز قراربگیرد تا از مرزهای سنتی و قراردادی فیلم مستند عبورکند و گونه ‏های جدیدتری از مستند را به نمایش درآورد.با نگاهی عمیق تر و جدیدتر به مقوله ی مستند و همچنین بررسی و تجزیه و تحلیل نمونه مستندهای ساخته شده آینده‏نگر، نشان می دهد که مستند ظرفیت و توانایی پرداختن به آینده را دارد. امروزه دانش آینده ‏پژوهی ما را در سفر به آینده کمک شایانی می کند. تکنیک و روش ‏های علمی این دانش بشری می تواند راهگشای مستندسازان در بازنمایی آینده باشد. در نشست مستند آينده نگر با حضور بهروز شکوري مستند ساز  سعي شد که مستندهاي آينده نگر مورد بررسي قرار گيرند.

فرق بین ما (مستندسازان آینده نگر) و آینده پژوهان

• همه ما به آینده مي ‏اندیشیم، اما آینده پژوه نیستیم. تفاوت آینده پژوهان با ما در این است که آن‏ها به گونه ای نظام مند و مبتنی بر روش‏ هاى علمی به آینده مي‏ اندیشند و ما به طور شهودی و تجربی. مستندسازان برای به تصویرکشیدن آینده باید با این علم آشنا و از ظرفیت‏ هاى آن استفاده کنند، چون ارزش آينده‏ پژوهي و آینده‏ نگری بیش از آنکه به درستی پیش بینی ‏ها باشد به مفید بودن آن در برنامه ‏ريزي و "گشودن ذهن ها" برای توجه بیشتر به فرصت ‏هاى نوپدید و تغییر دستورکارهای سیاستی است. هدف مستندساز آینده‏ نگر، آینده شناسی نیست. بلکه او ما را وامی دارد تا با رهیافتی روش مند، فرصت‏ ها و تهدیدهای آینده را ببینیم و در باره چگونگی پرداختن به آنها بیندیشیم و در نتیجه بتوانیم تصمیم‏ هاى بهتری بگیریم. در واقع از دیدگاه راهبردی، پیش بینی بهتر از واکنش منفعلانه به تغییر است.

مستندهای آینده نگر

• جامعه نمی ‏تواند آینده را کنترل کند، ولی مي‏ تواند برمسیر تاریخ تاثیر بگذارد. این تاثیر باعث مي‏شود تلاش برای ایجاد تعادل میان "آنچه مي ‏خواهیم" و "آنچه ممکن است" ارزشمند باشد. مستند سازان در این تلاش نقشی موثر دارند. آنان مي‏ توانند با تصویرسازی خلاقانه خود از آینده، هم برتفکر رهبران و مدیران جامعه و هم برتلاش مردم برای ساخت آینده ای بهتر اثر بگذارند. مستندهای آینده ‏نگر مي ‏توانند با نمایش تصاویر جذاب، چندبعدی، امیدبخش و مشترک از آینده، که آن را چشم انداز مي‏ نامند، مردم را در ساخت فردای جامعه مشارکت دهند.
• مستندساز آینده ‏نگر با استفاده از تکنیک ‏هاى علم آينده ‏پژوهي بخصوص تکنیک های پس نگری و سناریو و همچنین استفاده از خلاقیت خود در تبدیل داده ‏هاى علمی به عناصر بیانی مستند، مي‏ کوشد تا نشان دهد که درآینده مدنظر، کدام پدیده ‏ها امکان پذیرهستند (آینده ‏هاى ممکن)، احتمال بروز کدام پدیده ‏ها بیشتر است (آینده ‏هاى محتمل) و کدام پدیده ‏ها باید روی دهند (آینده‏ هاى مرجح).
• مستند ساز آینده ‏نگر باید به خاطر داشته باشد که محتوای آینده ‏ها از آن گذشته و امروزند، بنابراین هرگونه تصویرسازی از آینده برمبنای تصاویری خواهد بود که از گذشته و امروز در ذهن داریم، سعادت و عذاب فرقی نمی ‏کند. با این حساب، مستند آینده ‏نگر مستندی است که گذشته و امروز را طوری نمایش مي‏ دهد که انگار متعلق به آینده است. درمستندهای آینده‏ نگر این موضوع را بخوبی مي‏ بینیم. مستندسازها مبنای تصویرسازی آینده شان وضعیت امروز و دیروز موضوع مستند مي‏ باشد. آینده پژوهان به این موضوع، "روندها" مي‏گویند.

نگاهی دیگر به فیلم مستند

• آیا فیلم مستند پرداختن به امر واقع است؟
• مستند، چیزی است که مي‏ توانیم آن را منطق فازی بنامیم، تمام فیلم ‏هايي که مستند نامیده مي‏ شوند، شباهتی با یکدیگر ندارند، درست مثل انواع متمایز وسایل حمل و نقل که نمی ‏توان همه را خودرو موتوری نامید. بخشی از فازی بودن هرتعریفی به این دلیل است که تعریف‏ ها در طول زمان تغییر مي‏ یابند و بخش دیگر از ابهام، به این دلیل است که هیچ تعریف واحدی، تمام فیلم ‏هايي را که ممکن است مستند بنامیم، در برنمی گیرند (بیل نیکولز)
• هرچه از تاریخ فیلم مستند و تحول نظریه ‏هاى آن مي‏ گذرد، معنا و مفهوم مستند متنوع تر، گاه نیز مبهم و گاه آشفته مي‏ شود. این نشان مي‏ دهد که مستند مقوله متغییر و مفهوم بی ثباتی است(ضابطی جهرمی)
• بوجود آمدن فیلم ‏هاى دورگه، Mock-umentary، Docu-mation، Docu-soap، Docu-fiction، Docu-drama، Post-Documentary، Web-Documentary، Rock-umentary، Meta-Documentary و نظایرآن از تغییر در روش، نظریه، فلسفه و موضوع در فیلم مستند هستند. .

خیال عنصری طلایی برای عبور از مرز زمان

• تخيل عنصر جدايي ناپذير هنر است. حتي در رئاليستي ترين شکل روايت نيز به تخيل نيازمنديم تا آنچه را که امر واقع مي‏ دانيم و مي‏ شناسيم، با بهره گيري از تخيل به مخاطب منتقل کنيم. اساسا بخش مهمي از هنر تخيل است. ذهن هنرمند به ابزاري مجهز است که يکي از آن ابزارها همين تخيل است. بدون تخيل هنر ذبح مي‏شود.
• آيا چيدمان حوادث و رويدادهاي واقعي در روايت، جز با توسل جستن به تخيل محقق مي‏شود ؟ آيا ساختار در روايت، زاييده تخيل هنرمند نيست ؟ آيا نحوه روايت داستان در فيلم مستند، هميشه و الزاما به همان شکلي است که در واقعيت اتفاق افتاده است ؟ اگر جواب اين سوال منفي است، پس آيا اين ابزار تخيل نيست که هنرمند را در شکل گيري ساختمان حوادث و رويدادهاي واقعي کمک مي‏کند ؟
• درمستند آینده ‏نگر تخیل سهمی مهم و تاثیرگذار دارد، نه تنها برای ایجاد هیجان و سرگرمی، بلکه برای انتقال اطلاعات پیچیده و گاه غیرقابل نمایش علمی به بیننده.
• تخیل در مستندهای آینده‏نگر از آنجا ناشی مي‏ شود که واقعیت در موضوع آینده، نامکشوف است، احتمال وقوع حوادث یا شکل‏ گیری پدیده ها، جز با قوه تخیل امکان پذیر نیست. در این گونه آثار، تخیل بردو نوع است:
• تخیلی که برنامه ساز برای ارائه روایتی یکدست و یکپارچه و قابل قبول بدان متوسل مي ‏شود.
• بهره برداری از قوه تخیل بیننده برای درک مطالب و تکمیل مقاطع روایت نشده آن.

تحقیق و پژوهش برای آگاهی بخشی

• فیلم مستند باید دستاوردهایی برای مخاطب داشته باشد، حداقل دو دستاورد: یکی دستاورد زیبایی شناسی (ابداع یا نوجویی در فرم بیان یا نحوه نگاه سینمایی به حقایق) و دیگری افزایش شناخت و اگاهی مخاطب در مورد موضوعی که فیلم آن را بررسی یا تفسیر مي‏کند. حاصل این دو، به معنای تغییر در ذهنیت (تغییر در نگرش و یا بینش) و گاه نیز تغییر در رفتار مخاطب است. بنابراین چالش اصلی در مستندسازی این است که به مخاطب انگیزه تفکر و تخیل در باره حقایق داده شود(ضابطی جهرمی).
• فیلم مستند آینده‏نگر، یکی از پژوهش محوری‏ترین نوع مستند مي ‏باشد. در واقع برپایه پژوهش است که مي‏توان محتوا، نوع بیان، روایت و سیر خطی فیلم را طراحی، تنظیم و نیز گفتار متن را به نگارش درآورد. با انتخاب درست پژوهشگر و یا گروه پژوهشگران مي‏توان حلقه واسط و ارتباط دهنده حوزه علم و رسانه را تشکیل داد. آنچه در پژوهش فیلم مستند آینده ‏نگر اهمیت دارد، تخصصی شدن و گروهی کارکردن فرآیند تحقیق مي ‏باشد. در تیتراز مجموعه ‏هاى مستند از این دست عناوین چون مدیرتحقیق، محققان علمی، مشاوران علمی، سوپروایزر علمی و تدوین کننده تحقیق علمی و نیز در برخی از مستندها، مسئولان تحقیق میدانی به چشم مي‏ خورد.

گونه شناسی مستندهای آینده نگر

• در سه دهه اخیر اتفاق مهمی برای مستند روی داده است به این ترتیب که: پیوند مستند با دیگر زیرگونه‏ هاى فیلم غیرداستانی متنوع‏ تر و مستحکم‏تر شده است. در نتیجه این پیوند، حیطه فیلم‏ هاى غیر داستانی نیز گسترش یافته است. همچنین مستند میل ترکیبی زیادی با سایر گونه ‏هاى فیلم داستانی و برنامه‏ هاى تلویزیونی پیداکرده است. درهرحال نتیجه این وصلت اتخاذ تنوعی رنگارنگ از پیدایش موجوداتی بوده که " فیلم‏ هاى دورگه" یا "چندرگه" مي‏ خوانیم.
• ازگونه ‏هاى جدید مستند، که بخش زیادی از مستندهای آینده ‏نگر نیز براین گونه تولید شده ‏اند( براساس شناسنامه ی اعلامی هرفیلم)، مي‏ توان از مستند درام و مستندداستانی را نام برد.
• چگونه به آینده برویم؟
• دو راه کلی وجود دارد تا مخاطب متوجه شود با منظری آینده ‏نگر طرف است:
• الف- نوشتن یا اشاره کردن
• ب- نمایش تصویری
• ساده ‏ترین شگرد برای عنوان کردن اینکه مستندی در آینده رخ مي‏ دهد، نشان دادن تاریخ وقوع فیلم در زمانی در آینده است. با خواندن این جمله چه فیلم پر از جلوه ‏هاى ویژه عجیب و غریب باشد و چه نباشد، توسط بیننده آینده ‏نگر خوانده مي ‏شود. این روش به وفور در مستندهای آینده ‏نگر استفاده مي‏ شود، چه در ابتدای مستند و چه در میانه و بخش ‏هاى دیگر آن. سال 2100، سال2030، سال2050 و...، بدین ترتیب آینده در مستند بوجود مي ‏آید و بیننده تصاویر بعداز این جمله را مربوط به آینده مي‏ پذیرد.
• ´روش دیگر که مهم‏تر و صدالبته به لحاظ استفاده از جزئیات پیچیده ‏تر از روش پیشین است، تصویری کردن است، که اگر از اصطلاحات علمی تخیلی ‏ها استفاده شود، مي‏توان گفت نمایش "نووم"، یعنی نمایش چیزی مادی که بلافاصله ذهن مخاطب را متوجه این امر مي‏ کند که با چیزی از جهان آشنای اطرافش سر و کار ندارد و در آینده است ولی در عین حال همان چیز باعث مي‏ شود فکرنکند با امری غیرواقعی روبرو شده است. روبات ها، سفردرفضا، سفینه ‏هاى فضایی، آسمان خراش ‏هاى چندصدطبقه، منوریل‏ هاى پیچ در پیچ و...، واضح است که چرا این نوع مستند به نحوی جدی به جلوه ‏هاى ویژه و جلوه ‏هاى بصری وابسته است. چرا که ساده ‏ترین راه برای نشان دادن این گونه از امر غریب استفاده از جلوه ‏هاى ویژه و بصری است.
• بعضی از تکنیک ها و شیوه های بیانی در مستند آینده نگر
• تشبیه
• استعاره
• تشخیص
• نماد
• تمثیل
• جناس یا انتقالات تصویری و صوتی
• تضاد یا طباق تصویر
• تکرار
• عناصر ساختاری فیلم مستند آینده نگر
• روایت(پیرنگ،زمان،مکان،راوی)
• گفتارمتن
• مصاحبه
• تدوین
• تصویربرداری
• جلوه های ویژه و بصری
• بعضی تمهیدات ساختاری در مستندهای آینده نگر
• ساده سازی
• تنوع
• اعتدال
• نظیره سازی
• آشکارسازی
• سابقه و پیشینه موضوع

نتیجه گیری

هدف مستندساز آینده ‏نگر، آینده شناسی نیست. جامعه نمی‏ تواند آینده را کنترل کند، ولی مي ‏تواند برمسیر تاریخ تاثیر بگذارد. این تاثیر باعث مي‏شود تلاش برای ایجاد تعادل میان "آنچه مي‏ خواهیم" و "آنچه ممکن است" ارزشمند باشد. مستند سازان در این تلاش نقشی موثر دارند. آنان مي‏ توانند با تصویرسازی خلاقانه خود از آینده، هم برتفکر رهبران و مدیران جامعه و هم برتلاش مردم برای ساخت آینده ای بهتر اثر بگذارند. ظرفیت فیلم مستند فراتر از پرداختن به حال است و مستندساز می تواند با استفاده از تکنیک ‏ها و روش ‏های مناسب، پیام ‏های خود را برای ساختن دنیایی بهتر، حامل بر عنصر زمان آینده، به مخاطبین خود انتقال دهد.

پژوهش خبری// بابک جوادی