سراهای فرسوده؛ بمب های ساعتی

اینجا سرای "عزیزالله اف"، یکی از چند بازار تاریخی مشهد است؛ با یک صد سال قدمت و ثبت شده در فهرست آثار ملی که هزاران نفر در روز از 136 واحد صنفی آن خرید می کنند؛ بی توجه به بنری که در سردر بازار نصب شده و در آن دادستان عمومی و انقلاب مشهد اخطار داده است: این بازار به دلیل نداشتن استانداردهای لازم و ناایمن بودن، غیرقابل فعالیت است و این یعنی آن که: وارد نشوید!     

مشهد سومین شهر بعد از تهران و تبریز از نظر بزرگی مساحت بافت فرسوده و ناکارآمد در کشور است که جمعیت ساکن در این بافت دو هزار و 292 هکتاری، بیش از 500 هزار نفر تخمین زده شده؛ این در حالی است که که به گفته مسوولان تنها برای هزار و 437 هکتار آن طرح نوسازی و بهسازی تصویب شده و پیشرفت فیزیکی نوسازی این بافت نیز حدود 26 درصد است.

در همین بافت قدیمی و فرسوده که اولین واحدهای مسکونی و تجاری شهر را از اواخر دوران قاجار در خود جا داده، چندین بازار پرتردد همچون سرای حضرتی، سرای فرش، بازار عباسقلی خان، سرای عزیزالله اف و... وجود دارد که هزاران شهروند مشهدی و زائر و مسافر از آنها دیدن و خرید می کنند.

اما مدیران ایمنی و امنیتی همچون آتش نشانی، بارها و بارها به بسیاری از همین بازارها اخطار داده اند که در صورت بروز حادثه، هیچ مسوولیتی را به علت ناتوانی در امدادرسانی، قبول نمی کنند.

یک کارشناس آتش نشانی به خبرنگار ما می گوید: مالکان واحدهای این بازارهای فرسوده و در حال ریزش، نه تنها ابتدایی ترین قوانین آتش نشانی را رعایت نمی کنند که حتی معمولترین سیستم های ایمنی و تجهیزات اولیه و ضروری مانند کپسول آتش نشانی را نیز در واحدهای صنفی خود ندارند.

رضایی می افزاید: این بازاها با داشتن حجره های تنگ، معابر باریک، سقف های چوبی و قابل اشتعال، سیم های برق رها و فرسوده و دیوارها و طبقات در حال ریزش، هر لحظه در معرض تخریب هستند.

نمایندگی مرکز تحقیقات مسکن و شهرسازی در شمال شرق کشور هم سالهاست با استناد به گسل های اطراف و وقوع زلزله های اخیر در مشهد، نسبت به لرزه خیز بودن این شهر هشدار می دهد.

با این وجود، مالکان واحدهای این بازارها در گفتگو با خبرنگار ما، بی اعتمادی به مسوولان برای اجرای طرح های بازآفرینی شهری را یکی از علل مقاومت در برابر دستور تخلیه واحدها می دانند.

آنها به صراحت می گویند، معلوم نیست با واگذار کردن مغازه ها، تا کی دوباره بتوانند آن را تحویل بگیرند؛ ضمن آنکه بسیاری از این بازارها بخاطر قرار گرفتن در فهرست آثار ملی، قوانینی بر آن مترتب است که رعایت آن، دست و پایشان را نه تنها برای مرمت که حتی یک بنّایی ساده بسته است.

مغازه داران با اشاره به اختلاف نظر بین اداره کل میراث فرهنگی با شهرداری، معتقدند، بودجه نداشتن اداره کل میراث فرهنگی و اعلام مرمت به شرط تملیک از سوی شهرداری، آنها را برای هزینه کردن، تعمیر یا حتی کمی استانداردسازی، سردرگم و بی انگیزه کرده است.    

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی اما نظر دیگری دارد.

ابوالفضل مکرمی فر معتقد است: طی سال های اخیر تشریک مساعی خوبی بین اداره متبوعش با شهرداری به ویژه شهرداری منطقه ثامن (پیرامون حرم) و شورای اسلامی شهر مشهد به وجود آمده که همکاری فی ما بین برای احیا و مرمت بازار فرش و سرای عزیزالله اف مثالی برای این ادعاست.

او با بیان اینکه پارسال و امسال، در مجموع 60 میلیارد تومان برای مرمت بناها از جمله بناهای اضطراری مانند سرای عزیزالله اف به حوزه میراث فرهنگی استان اختصاص یافت، می افزاید: شهرداری، میراث فرهنگی و مالکان واحدها هر کدام یک سوم هزینه احیا و مرمت را برعهده دارند.

این مسوول همچنین با اعلام پایان مطالعات مرمتی سرای عزیزالله اف، خبر می دهد: پس از برگزاری جلسات متعدد با شهرداری ثامن، فرمانداری، دادستانی و کسبه، مقرر شد از نیمه فروردین سال 1398 مرمت این بازار آغاز شود.

در بافت مرکزی و قدیمی مشهد، هشت گذر قابل احصا و دارای عناصر ارزشمند تاریخی با زیرمجموعه هایی همچون راسته بازار عیدگاه، بازارچه حاج آقاجان، راسته بازار فرش، کوچه بهادرخان، راسته عباسقلی خان، راسته بازارچه سراب، راسته تپه محله و راسته بازار سرشور شناسایی شده است که بخش هایی از این اماکن به علت متروکه بودن، گاه تبدیل به گرمخانه کارتن خواب ها می شود.

در این حال مواد و اشیای قابل اشتعال مانند چوب، پارچه و پلاستیک در اطراف، این بازارها و گذرها را به بمبهای ساعتی تبدیل کرده است که هر لحظه بیم وقوع یک حادثه، آرامش را از مالکان می گیرد.  

شهردار منطقه ثامن مشهد می گوید: 366 هکتار از بافت اطراف حرم مطهر به عنوان بافت فرسوده در شورای عالی معماری و شهرسازی به رسمیت شناخته شده است که این مناطق دارای ویژگی های بافت فرسوده مانند ریزدانگی، فرسودگی و نفوذناپذیری است.

سیدمصطفی نعمتی اعلام می کند: در راستای اجرای طرح "احیای بافت فرسوده اطراف حرم" که بازارها را هم شامل می شود، 55 درصد کل بافت در مباحثی مانند زیرساخت ها و اجرای پروژه ها، پیشرفت خوبی داشته است.

به گفته وی، هم اکنون حدود 82 درصد تملک زیرساخت های عمومی طرح انجام شده است و اگر 18 درصد تملک باقی مانده نیز انجام شود، زیرساخت های اصلی طرح شامل فضاهای سبز، ره باغ ها و خیابان های اصلی تمام شده خواهد بود.

شهردار منطقه ثامن کار مشترک فعلی شهرداری و اداره کل میراث فرهنگی را مرمت بازار فرش عنوان می کند و می گوید: برای احیای این بازار به خاطر وجود متولیان متعدد مانند اوقاف، آستان قدس، میراث و شهرداری، کمیته هفت نفره ای با حضور نمایندگان این دستگاه ها و مالکان تشکیل و دانشگاه خیام مشهد نیز مسوول تهیه طرح مرمت و بازسازی شده است.

او حضور گروه های تسهیل گر در بازار را برای جلب نظر بازاریان بسیار موثر می داند و می افزاید: قبول داریم که سرعت پیشرفت پروژه های مرمتی بسیار کند است ولی علت آن نیز روند طولانی اجرای طرح و مراحلی مانند تصویب طرح، انجام مطالعات، عملکرد تسهیل گران در جلب نظر مالکان و ...  است.

نعمتی با ابراز تاسف از بی توجهی اغلب مالکان واحدها به مباحث ایمنی، تصریح می کند: برای اقدامات قطعی مثلا در مکانی مانند سرای عزیزالله اف، لازم است 130 واحد تعطیل شود و این یعنی بیکاری 130 سرپرست خانوار؛ به همین منظور ابتدا تدابیر موقتی ایمنی با حضور ماموران آتش نشانی انجام و ضرورت آن به مغازه داران تفهیم شد.

شهردار منطقه ثامن در نهایت یکی از اقدامات مسوولان مرتبط را ایجاد یک کمیته آسیب شناسی در بافت پیرامونی حرم با حضور نمایندگان فرمانداری، شهرداری، دادستانی و نیروهای امنیتی اعلام می کند و می گوید: این کمیته سعی می کند با اتخاذ تدابیر موقتی، حداقل از پلمب واحدهای صنفی این اماکن فرسوده جلوگیری کند.

او همچنین از بخش خصوصی خواست با سرمایه گذاری خود، نهادهای متولی را اجرای طرح های مرمتی در بافت های فرسوده یاری کنند و از مشوق ها و سیاست های حمایتی، حقوقی و اعطای تسهیلات یارانه ای به منظور شتاب در روند بازسازی این بافت ها بهره ببرند.      

آنچه مسلم است تشریک مساعی دستگاهی و حمایت بخش خصوصی در حفظ و احیای بناهای  تاریخی ، می تواند به اتفاقات مثبتی منجر شود که خانه تاریخی "داروغه" یکی از این تجارب ارزنده است.

خانه آخرین داروغه مشهد متعلق به «یوسف خان هراتی» و به جا مانده از دوران قاجار، از سوی شهرداری، اداره کل میراث فرهنگی و اداره کل اوقاف، آنچنان مرمت و استحکام یافت که تنها از اواخر سال 96 تا پایان تعطیلات نوروزی سال 97، حدود 10 هزار گردشگر در کمال آرامش و بدون نگرانی از آن بازدید کردند.