فرونشست خاک ، زخم سر باز کرده زمین

به گزارش خبرگزاری صداوسیما مرکز قزوین، قدرت‌الله مهدیخانی می‌افزاید: در بازدیدی که اخیرا از جنگل‌های فتح‌آباد این شهرستان انجام شد، شکاف‌هایی به عمق بیش از ۱۰ متر وبه طول یک کیلومتر مشاهده شد که به نزدیکی جاده اصلی رسیده و زنگ خطری برای وقوع مخاطرات طبیعی و تخریب و نابودی زیرساخت‌هاست.
او می‌گوید: در گذشته کوتاهی شده است و اگر امروز هم غفلت کنیم، فرونشست‌ها و فروچاله‌های دشت قزوین، آینده دشت کبودرآهنگ در استان همدان را برای ما رقم خواهد زد.
فرونشست زمین را باید زخمی سرباز کرده از دل زمین دانست که اشتهای سیری ناپذیر ما انسان‌ها با بهره برداری ناصحیح از منابع آبی و خاکی به آن دامن زده است.
فرونشست زمین، یک تهدید جدی زیست محیطی به شمار می‌رود که علاوه بر عوامل طبیعی مانند خشکسالی وحتی بارندگی ها، اما عامل دخالت‌های ما انسان‌ها باعث بروز و تشدید آن شده است.
با توجه به مطالعات و بررسی‌های به عمل آمده در حال حاضر ۳۳۰ دشت از ۱۵ استان کشور از جمله استان قزوین به طور جدی با معضل فرونشست زمین درگیرند.
این پدیده خطرناک که زمین‌های کشاورزی را نابود وخاک را بی فایده می‌کند و به زیرساخت‌هایی همچون جاده‌ها و ساختمان‌ها  آسیب می‌زند. امروز در برخی استان‌های کشور از جمله قزوین به یک معضل جدی تبدیل شده که اگر تمهید‌های لازم برای جلوگیری از آن صورت نگیرد، آثار سوء و فاجعه باری بدنبال خواهد داشت.

براساس تعریف انستیتو زمین شناسی، "پدیده فرونشست زمین شامل فروریزش یا نشست رو به پایین سطح زمین است که می‌تواند جابه‌جایی افقی اندکی هم داشته باشد. "
*فرونشست زمین هشداری جدی در بروز بحران
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: به سبب تغییر اقلیم و تبدیل بارش‌ها از برف به باران و بر اثر خشکسالی‌ها از اوایل دهه ۸۰ تاکنون نه تنها آب‌های زیرزمین تغذیه نشده، بلکه با برداشت‌های بی رویه آب از دشت‌ها روز به روز، سطح ایست آبی آن‌ها کاهش  یافته است.
حمید پویا می‌افزاید: فرو نشست زمین در برخی مناطق جنوبی این استان و نیز افت ۲۰ تا ۴۰ متری سطح آب‌های زیرزمینی در دهه گذشته علائم هشداردهنده‌ای در بروز بحران برای دشت قزوین است که برای حل آن باید به سرعت چاره اندیشی کنیم.
 پویا اضافه می‌کند: آبخوان دشت قزوین بزرگترین منبع برای تامین آب مورد نیاز کشاورزی و شرب و صنعت استان است که ضریب ذخیره آن بین پنج تا شش درصد و ذخیره آب آن ۱۶ تا ۱۸ میلیارد مترمکعب است.

* سالانه شاهد کاهش ۹ سانتیمتری سطح آب‌های زیرزمینی
وی اضافه می‌گوید: با افزایش میزان مصرف آب شاهد کاهش سطح آب‌های زیرزمینی سالانه تا ۹۰ سانتیمتر هستیم که در ۱۳ سال گذشته شاهد افت ۲۰ تا ۴۰ متری آن در دشت قزوین هستیم که در منطقه بوئین زهرا بیشترین افت آب را شاهدیم.
بگفته پویا؛ فرونشست زمین و پیشروی شوری آب علائم هشداردهنده‌ای است که زنگ خطر بحران در دشت قزوین را به صدا درآورده که باید با ارائه راهکار‌های کارشناسی از پیشروی بحران جلوگیری کنیم.
مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین معتقد است: سالانه با کسری ۲۵۰ میلیون مترمکعبی آب در مخازن روبرو هستیم که با تداوم روند مصرف و برداشت از چاه‌های مجاز و نیز افزایش چاه‌های غیرمجاز وضعیت بحران بیشتر خواهد شد.
پویا می‌افزاید: فرونشست زمین به زیر ساخت‌های بزرگ از جمله نیروگاهها، خطوط ارتباطی، بزرگراه‌ها و خطوط راه آهن و جاده‌ها خسارت وارد می‌کند و جبران این خسارت‌ها نیازمند صرف هزینه‌های بسیاری است.
حمید پویا می‌گوید: یکی از مشکلات حوزه آب استان قزوین برداشت بی رویه از سفره‌های زیر زمینی است و اگر برای آن چاره جویی نشود شاهد فرونشست بیشتر دشت قزوین خواهیم بود.

*برداشت سالانه یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون متر مکعب آب از دشت قزوین 
آنطور که مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای می‌گوید: سالانه یک میلیارد و ۵۴۰ میلیون متر مکعب آب در دشت قزوین برداشت می‌شود که این باید به ۸۷۰ میلیون متر مکعب برسد.
پویا می‌افزاید: خسارات افت آب زیرزمینی غیرقابل جبران است و باعث فرونشست زمین، کف شکنی و خشک شدن چاه‌ها و در نتیجه کاهش کیفیت و کمیت آب خواهد شد که آثار این پیامد‌ها در دشت قزوین سالهاست که مشاهده می‌شود.
پویا می‌گوید: دشت‌هایی قزوین که زمانی مملو از محصولات کشاورزی و تکاپوی کشاورزان بوده اما در حال حاضر به بیابانی بی روح تبدیل شده اند.
مدیرکل هواشناسی استان قزوین هم می‌گوید: فشار به محیط زیست طبیعی، تغییر اقلیم، افزایش تقاضای آب، افزایش جمعیت و دمایی که پس از صنعتی شدن ایجاد شده  باعث کاهش بارش نزولات آسمانی شده است.
یوسف شیخ الملوکی می‌افزاید: در تابستان گذشته به علت بیابانی شدن دشت قزوین، بروز پدیده گرد و غبار بیش از ۲۰ روز، کیفیت هوای استان قزوین را تغییر داد.

*ده‌ها مترعمق فرونشست زمین در دشت قزوین
مدیرکل منابع طبیعی وآبخیزداری استان قزوین هم می‌گوید: عمق  فرونشست زمین در دشت قزوین از چند سانتی متر شروع می‌شود و تا ده‌ها متر هم می‌رسد.
علی اکبر اسدالهی می‌افزاید: ترک‌های ایجاد شده در برخی مناطق، کمتر از صد متری جاده اصلی است و پیشروی آن‌ها برخی مناطق مسکونی را هم تهدید می‌کند.
اسداللهی اضافه می‌کند: رشد فزاینده جمعیت و تبدیل اراضی مستعد کشاورزی به زمین‌های برای ساخت و ساز‌های شهری، برداشت خاک توسط کوره‌های آجرپزی، دست کاری توپوگرافیکی و موفولوژیکی از طریق احداث راه‌های ارتباطی از جمله عوامل غیرطبیعی است که باعث آلودگی و فرسایش و در نهایت فرونشست خاک می‌شود.
او بهره برداری از معادن بدون رعایت ملاحظه‌های زیست محیطی واستفاده غیر اصولی در بهره برداری از منابع آب‌های سطحی را از دلایل دیگر فرسایش خاک ذکر می‌کند.
مدیرکل منابع طبیعی وآبخیزداری استان قزوین اضافه می‌کند: استفاده غیر اصولی در بهره برداری از منابع آب‌های سطحی، بهره برداری بی رویه از مراتع، دیم کاری‌های غیر مجاز در زمین‌های مرتعی، مصرف انواع کود و سموم دفع آفات نباتی، تخلیه پسماند‌های صنعتی و انباشت فلزات سنگین در خاک، زباله و پسماند‌های شهری و خانگی هم از دیگر عواملی است که باعث شده تا شاهد رشد فزاینده فرسایش خاک در دشت قزوین باشیم.
اسدالهی می‌گوید: فرسایش خاک در شرایط کنونی در جهان حدود ۸.۵ تن، اما این میزان در ایران ۲۴ تن و در استان قزوین ۱۲ تا ۱۴ تن است.

* ۱۰۰ هزار هکتار در استان قزوین فاقد پوشش گیاهی
بگفته اسداللهی حدود ۱۰۰ هزار هکتار از محدوده شهرستان‌های آبیک و بوئین زهرا دراستان قزوین فاقد پوشش گیاهی و در آستانه بیابان شدنند و این امر می‌توانند به فرسایش خاک دامن بزنند که جلوگیری از آن نیازمند مدیریت علمی است.
به گفته وی در این میان، اصلاح الگوی کشت درمناطق بحران خیز و کم آب یکی از بهترین راهکار‌های جلوگیری از فرونشست زمین و کنترل منابع زیرزمینی آب از نگاه کارشناسان است.
وی اظهار کرد: روند افزایشی فرسایش خاک در استان و کشور در حالی است که ایجاد هر سانتی متر خاکی که قابلیت پرورش گیاه را داشته باشد طی واکنش‌های طبیعی به طور متوسط به ۷۰۰ سال زمان نیاز دارد.

* فرونشست زمین در قزوین، بحران زیست محیطی نگران کننده
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قزوین هم می‌گوید:  فرونشست زمین در قزوین به یک بحران زیست محیطی نگران کننده تبدیل شده و در صورت تداوم این روند وسعت  آن گسترش یافته و به سمت دیگر مناطق نیز سرایت می‌کند.
حسن  پسندیده، پدیده نشست زمین به علت کاهش آب سفره‌های زیر زمینی به گونه‌ای در حال گسترش است که در صورت پیگیری نشدن اقدام‌های پیشگیرانه، خسارت‌های غیرقابل جبرانی را در پی خواهد داشت.
 او در ادامه به کاهش آب سفره‌های زیرزمینی در جنوب دشت قزوین از جمله مناطقی، چون الله آباد، روستای خان آباد و زلیخا اشاره و اضافه می‌کند: فرونشست زمین در این مناطق در شهرستان بویین زهرا به مرحله بحران رسیده است.
پسندیده وجود پدیده ریزگرد‌ها در جنوب شهرستان آبیک را علت دیگری مبنی بر افزایش میزان فرونشست زمین در قزوین ذکر و اضافه می‌کند: ورود گل و لای و رسوبات، تخریب پوشش گیاهی و کانون‌های گرد و غبار محلی دشت الله‌آباد از جمله مهم‌ترین تهدید‌های زیست بوم در استان است.

خاک یکی از منابع مهم موجود در طبیعت است و بدون داشتن خاک سالم حیات و زندگی روی زمین امکان پذیر نخواهد بود چرا که ۹۵ درصد غذای انسان از زمین و خاک حاصل می‌شود.
فرونشست زمین هم  آخرین مرحله از نابودی خاک است و سبب می‌شود تا احیای سفره‌های آب زیرزمینی دیگر ممکن و مقدور نباشد.
و، اما یک سوال اساسی و مهم، چگونه می‌توانیم در مقابل فرو نشست زمین بایستیم؟
معاون هماهنگی امورعمرانی  استانداری قزوین نیز در همین باره می‌گوید: تدابیر مختلفی برای پیشگیری از فرونشست خاک صورت گرفته و این موضوع در اولویت مدیریت اجرایی استان به ویژه استانداری قرار گرفته است.
علی فرخزاد  پلمپ چاه‌های غیرمجاز، برنامه‌ریزی برای کم کردن میزان مصرف چاه‌های مجاز به عنوان راه حل کوتاه مدت و برنامه ریزی برای مکانیزه کردن سیستم کشاورزی و استفاده از پساب‌ها به عنوان برنامه بلند مدت را از جمله برنامه‌های در دست اقدام ذکرمی کند.
فرخزاد با بیان اینکه بحران آب در استان قزوین در طولانی مدت به وجود آمده و در طولانی مدت نیز از بین می‌رود اظهار امیدواری کرد: بااقداماتی که در کوتاه مدت تدارک دیده شده بتواند تا حد زیادی از تشدید پدیده فرونشست زمین جلوگیری کند.
فرخزاد تدوین الگوی کشت در قزوین را ضروری ذکر می‌کند و می‌گوید: با توجه به اینکه ۹۱ درصد آب استان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود، کشاورزان باید برای مصرف آن ملزم به تبعیت از الگو‌های کشت متناسب با اقلیم منطقه شوند.

* حدود دو برابری متوسط سرانه مصرف آب در بخش خانگی
علی یوسفی یکی از کارشناسان حوزه آب هم در همین باره می‌گوید: ما چاره‌ای جز اصلاح روش‌های مدیریت مصرف منابع آب نداریم. چه در کشاورزی چه در مصرف خانگی و صنعت. در کشاورزی، بهترین راهکار کنار گذاشتن روش‌های کشت سنتی است.  
درمصارف خانگی هم همینطور، براساس آماری که مرکز تحقیقات و ارتباط شرکت آب و فاضلاب کشور منتشر کرده است، متوسط سرانه مصرف آب در بخش خانگی در دنیا بین ۱۳۵ تا ۱۴۰ لیتر در روز است، اما در ایران روزانه هر نفر ۱۹۰ لیتر آب مصرف می‌کند!
بگفته یوسفی این آمار مربوط به فصل سرد است. گفته می‌شود که در ایران با شروع فصل گرما هر نفر حدود ۲۵۰ لیتر آب در روز مصرف می‌کند. یعنی تقریبا ۲ برابر متوسط مصرف در جهان! برای ایستادن در مقابل بحران آب و خطر فروجاده ها، باید همه آستین بالا بزنند. فرقی نمی‌کند، همه مان باید الگوی مصرف مان را تغییر بدهیم و درست مصرف کنیم.

* ضرورت تشکیل شرکت سرمایه گذاری دشت قزوین
سید علی تقوی کارشناس پیش کسوت آب راهکار‌هایی نجات دشت قزوین را در گرو اجرای برخی طرح‌های کارشناسی  ذکر می‌کند.
تقوی می‌گوید: اصلاح قانون چاه‌های مجاز، تصویب قانون حفاظت از آب و خاک، حذف یارانه از آب‌های سطحی و زیرزمینی فروخته شده به کشاورزان، صدور پروانه چاه برای گلخانه ها، یکپارچه سازی اراضی، توسعه درآمد در دشت قزوین به جای توسعه سطح زیرکشت، کاهش پروانه بهره برداری از آب‌های زیرزمینی از راهکار‌های مهم برای مقابله با بحران دشت قزوین است.
او توسعه آبیاری مدرن وانتقال آب سد طالقان  و آب الموت رود به دشت قزوین، ساخت سد دوشاب بر روی رودخانه خررود، جلوگیری از کشت محصولات پر آب، اصلاح الگوی کشت وتشکیل شرکت سرمایه گذاری توسعه دشت قزوین می‌تواند استان را از بحران  فرونشست زمین نجات دهد.
تقوی یادآور می‌شود: با تشکیل کمیته تخصصی با حضور کارشناسان باید اختیارات قانونی این کمیته بیشتر شود و با اتخاذ راهکار‌های تخصصی برای بهبود کشت در این دشت و نجات آن اقدام شود.
دشت قزوین با ۴۴۳ هزار هکتار وسعت از نظر پیشینه تاریخی، کشت محصولات کشاورزی استراتژیک و وجود گونه‌های جانوری دارای اهمیت بسیار بالایی است.  
در همین راستا مقام معظم رهبری در سفر شان به استان قزوین در سال ۸۲ بر احیای و حفظ دشت قزوین تاکید داشتند.
با وجود چنین استعدادی باید هر چه زودتر تدابیر بهتری اندیشید تا بحران فرونشست زمین و کاهش سفره‌های آب زیرزمینی در دشت  قزوین متوقف شود.
نگارنده: علی صفری الموتی