چگونگی انعکاس پایبندی به تمدن ایرانی اسلامی در شعر شهریار

چکیده مصاحبه پژوهشی:

- قسمت عمده ديوان شهريار غزليات است؛ سادگي و عمومي بودن زبان و تعبير، از موجبات رواج و شهرت شعر شهريار بوده است.

- پس از حافظ، شعر شهریار را می توان به لحاظ زیبایی و هنر و ایجاز و تاثیر، بویژه در نوع غزل کم نظیر دانست.  

-صحنه ­های رنگارنگ زندگی اجتماعی، خاطرات و ملاحظات شخصی، روابط و علایق دوستی و خانوادگی، حس وطن پرستی، مردم دوستی، صلح پروری در غزلیات شهریار با هنرمندی بازنمایی شده است.

پژوهش خبری صدا وسیما: شاعر معاصر استاد«سيد محمد حسين بهجت تبريزي[1]» متخلص به «شهريار» (۱۲۸۵ - ۱۳۶۷)، یکی از پرآوازه ­ترین  شعرای معاصر کشور و آذربایجان و تاریخ ادبیات ایران است. اشعار شهریار به بیش از هشتاد زبان دنیا ترجمه شده است و مجموعه «حیدربابا سلام[2]» در 17 کشور جهان به عنوان دروس دانشگاهی تدریس می­­ شود. شهريار با روح حساس و تاثيرپذير و قريحه شاعرانه­ اي که دارد عواطف و تخيلات و انديشه­ هاي خود را به زبان مردم به شعر بازگو کرده است؛  از اين رو شعر او براي همگان مفهوم و مانوس و تاثیرگذار است. در اين چارچوب در مصاحبه پژوهشی با دکتر امید جلوداریان موضوع «اخلاق عملی در سخن استاد شهریار­» را با طرح سئوالات زير مورد بررسي و واکاوي قرار داديم: 

پژوهش خبری: شرايط اجتماعي زمانه استاد شهریار چقدر بر شعر او اثرگذار بوده است؟  

امید جلوداریان، استاد دانشگاه:  شهریار در سال 1285 ، در تبریز متولد شد. ایام کودکی وی با انقلاب تبریز مصادف بود. قاعدتا اوضاع دوره پهلوی بر شعرش تاثیرگذار بوده است. وی در شعرش، در قالب طنز، انتقادهای تند و تیزی از دوره پهلوی داشته است. شهریار اشعار زیادی درباره وطن و دوستی وطن سروده است. او یک شاعر ملی میهنی است. در شعرش از رواج اعتیاد، شراب­خواری، فساد اجتماعی، اوضاع خرابات­ها، رعایت نشدن عدالت در قالب طنز انتقاد می­ کند.[3]  

پژوهش خبری: اخلاق عملی در شعر شهریار چگونه بازنمایی شده است؟

امید جلوداریان، استاد دانشگاه: شهریار به سبک زندگی و فرهنگ ایرانی اسلامی توجه و راهنمایی­های درستی کرده است. شهریار به  مواردی همچون " قناعت[4]، حیا، سخاوت، دوست داشتن، صبر، ادب، پرهیز از پیمان شکنی[5]،کمک به همنوع [6] فروتنی و تواضع­[7]، مهربانی و گذشت، اخلاق مداری[8] ، شکیبایی و تحمل، انصاف و داد[9] ، بخشش و کرم[10] و حیا[11] "  که مورد تاکید اسلام و مذهب شیعه است اشاره کرده است. شهریار اخلاق و نکات ریز اجتماعی را با دقت فراوان در اشعارش بیان کرده است؛ شهریار تمدن فعلی را زیر سوال برده است. و می­گوید مبنای آن اخلاق نیست.

پژوهش خبری: چه شاخصه ­هایی باعث رواج شعر شهریار بوده است؟

امید جلوداریان، استاد دانشگاه: تعلیم، نوگرایی و تحول در شعر شهریار وجود دارد. تبحر او در قالب ­های شعری: مثنوی، غزل، قصیده، قطعه، رباعی، باعث رواج شعر شهریار است. مسائل اجتماعی­: "وطن دوستی، مبارزه با ظلم، استبداد، حفظ مصالح و منافع مردم، همبستگی ملی" برای شهریار خیلی مهم است. شعر وی اجتماعی و مردم پسند است. شهریار با تعصبات قومی و نژادی[12] به شدت مخالف است. تکیه بر زبان ملی از شاخصه­ های شعر شهریار است. وی خدمت دوجانبه، هم به ادبیات فلکلور آذری و هم فارسی دارد­؛ شاخصه دیگر توجه به دین اسلام است. شهریار، دین اسلام[13] را عامل اتحاد می­داند. شهریار هنرمندانه برای معرفی مذهبش، ملتش، دینش و وطنش،  از شعر بهره گرفته است.

پژوهش خبری: پایبندی به فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی در شعر شهریار چگونه انعکاس یافته است­؟

امید جلوداریان، استاد دانشگاه: شهریار به هرکس که به آب و خاک و فرهنگ ایران تاخته است؛ مقابله کرده است. در دوره دفاع مقدس شهریار پشتیبان سربازان و دلاورمندان جمهوری اسلامی بود. موثرترین قصاید شهریار به دوران جنگ و دفاع مقدس مربوط می­ شود.  شهریار با مسائل اجتماعی و سیاسی دوران خود عجین بوده است؛ واکنش­ هایی به عهدنامه ­های گلستان و ترکمنچای[14] دارد. ­کشورهای دیگر هم مورد نظر شهریار بود: وی منظومه ­ای بنام قهرمانان استالینگراد، با موضوع مقاومت مردم روسیه در مقابل ارتش آلمان دارد؛ وی حتی به جدا شدن سرزمین­ های ایرانی قفقاز از ایران واکنش نشان داده است.  

پژوهش خبری: تاثیرپذیری شعر شهریار از شعر حافظ چگونه است؟

امید جلوداریان، استاد دانشگاه: تاثیرپذیری شعر شهریار از شعر حافظ زبانزد است. دوره شهریار، دوره شعر نو بوده است. شعرا از شعر کلاسیک، فرار می­کردند. "سهراب سپهری، نیما یوشیج، فروغ فرخزاد" و توده عظیمی از مردم، دنبال شعر نو بودند. البته تعداد اندکی نیز بودند که تلاش می­کردند شعر کلاسیک بگویند. شهریار در چنین شرایطی به لحاظ پردازش به شعرکلاسیک، موفقیت خوبی بدست می­آورد؛ علت­ موفقیت او، این بود که با شعر گذشتگان خیلی خوب آشنا بود. و اینکه شعرش مورد قبول عام قرار گرفت این بود که نام گذشتگان را به نیکی در آثار خود جای داد. همین از رمزهای ماندگاری کلام شهریار است.

پژوهش خبری: شهریار چه نگاهی به انسان دارد؟

امید جلوداریان، استاد دانشگاه: در شعر شهریار به انسان کامل توجه شده است. شهریار اشاره به ناپایداری دنیا می ­کند؛ اینکه این زندگی چند روزه و این تمدن پرزرق و برق که انسان را از طبیعت خودش دور کرده است؛ باعث شده تا فرد نتواند روابط انسانی خوبی با همنوعان خودش داشته باشد و انسان را تنها ساخته است. وی با تاکید بر معضلات زندگی شهرنشینی، به نواقص موجود در روابط انسان­ها اشاره کرده است؛[15] شهریار انسانی را می­ پسندد که با طبیعت دوست باشد. چون می ­داند که زندگی صنعتی به انسان ضربه می­ زند و ممکن است انسان را از انسانیتش دور سازد. شهریار به مسائلی همچون تخریب محیط زیست هم اشاره دارد. به فکر انسان ­های بعد و نسل­ های آینده هم می ­افتد.

کلام آخر   

شهریار با الهام از شعر گذشتگان و تفحص در آثار گذشتگان و نام بردن از شعرای بزرگ گذشته، شعرش را در دوره ­ای که شعر نو رایج است. مطرح می کند و مورد قبول گسترده مردم واقع می­ شود. به اعتقاد شهریار هنر تشعشعی است از ذات پاک الهی در نفوس بشر است، او از سنائی، عطار، سعدی، حافظ که در اوج عرفان است نام می ­برد.  و خودش را الهام گرفته از حافظ می­ داند. شهریار ویژگی­ های یک شاعر را چنین برمی­ شمارد­: تا شاعر از هنر نگذشته و به الهام نرسیده باشد؛ شاعر بزرگی نیست؛ شاعری عارف است و به الهام دست یافته؛ که شدائد را تحمل کرده، دلشکسته باشد.[16] شهریار می­ گوید ایده آل ما این است که انسان باشیم؛ انسانیت نه یک جای محدود، نه یک عده محدود است؛ قومیت، ملیت، نژاد، اینها را از باب تفرقه نوشته ­اند. [17]  

پژوهش خبری // مهدی ناجی

----------------------------------------

[1] - تبریز شهری که صائب تبریزی، خطیب تبریزی، همام تبریزی، قطران تبریزی، شمس تبریزی و شهریارها را در دامان خود پرورانده است.

[2] - منظومه «حیدر بابا سلام» که از جمله بهترين آثار ادبي در زبان ترکي آذري است نـه تـنـهـا تا کوره ده­های آذربایجان، بلکه به ترکـیه و قـفـقاز هـم مي ­رسد. و در ترکـیه و جـمهـوری آذربایجان چـنـدین بار چاپ شده است. این منظومه از آثار جاویدان شهریار و نخستین شعری است که وی به زبان مادری خود سروده است. و در اکثر دانشگاه­های جهان مورد بحث رساله دکترا قرار گرفته است.

[3] - "اسباب گند و کوفت به قدر کفاف تو        در شهر کهنه هست. چه حاجت به شهر نو؟! " ­: منظور شهریار، اعتیاد، شرابخواری و فساد است.

[4] - ای قناعت توانگرم گردان،

[5] - که زنهار از خلاف وعده ، زنهار،

[6] - ای بشر نوع خویش، دوست بدار

[7] - تواضع فروتنی است؛ فروتنی است که موزون قبای قامت ماست.

[8] - آدمی تا عرش اعلی، پر زدی زین بار علم، گر تمدن متکی بر پایه اخلاق بود. می گوید اگر تمدن بر پایه اخلاق بود آدمی تا عرش اعلا می توانست برود.

[9] - پیامبر گفت انصافی که داری نصف ایمان است. انصاف را نصف ایمان به نقل از پیامبر دانسته است.

[10] - کرم ارثی است اجدادی، عبث نیست.  

[11] - میفت در پی ناموس مردمان، در پی ناموس مردمان، حیا، شرم و آذرم داشته باش.

[12] - این همان تبریز که از جانبازی و مردانگی در ره عشق وطن صد ره فزون داد امتحان.

[13] - پناه پرچم اسلام با ماست خدا این پرچم از ایران برافراشت.

[14] - آن نمک نشناس بشکسته نمکدان می رود: درباره بیرون رفتن قوای متجاوز از ایران گفته است.

[15] - شهریار چنین می­گوید: چه تمدن که تو از فیض مواهب محروم    همه با لهو درآمیزی و موهوم باشی.

[16] - حافظ می­گوید: ­در کوی ما شکسته دلی می­خرند و بس         بازار خودفروشی از آن سوی دیگر است.

[17] - مجله رشد آموزش ادب فارسی: گفت و شنودی با استاد شهریار درباره شعر و هنر.