جمهوری اسلامی ایران به مثابه قدرت منطقه ای خود بنیاد
یکی از مهمترین ویژگی های قدرت منطقه ای ایران، خودبنیاد بودن آن است. به عبارت دیگر این قدرت محصول خوداتکایی و خودباوری مردم ایران است و کاملا درون زا است و به هیچ قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای اتکا ندارد.
به گزارش سرويس بين الملل
خبرگزاري صداوسيما ؛ یکی از مهمترین ویژگی های قدرت منطقه ای ایران، خودبنیاد بودن آن است. به عبارت دیگر این قدرت محصول خوداتکایی و خودباوری مردم ایران است و کاملا درون زا است و به هیچ قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای اتکا ندارد.
جمهوری اسلامی ایران به مثابه قدرت منطقه ای خود بنیاد
نویسنده: تهمینه بختیاری
نکات برجسته
- انقلاب اسلامی در واقع مهم ترین منبع قدرت ایران محسوب می شود که مبنای رویکرد بسیاری از نظریه پردازان بین المللی به قدرت نرم شد.
- اقتصاد مقاومتی از الگوهای اقتصادی است که به لطف آن، آسیب پذیری جمهوری اسلامی ایران در مقابل توطئه های خارجی بویژه تحریم اقتصادی کاهش یافته است.
- به نوشته پایگاه اینترنتی کانسرویشن، ایران توانسته است با این استراتژی که به معنای اتکا بر ظرفیت های داخلی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفت و گاز است در مقابل تحریم های اقتصادی اروپا وامریکا دوام بیاورد.[1]
- ایران در جایگاه پنجم جهانی رشد تولید علم قرار دارد و حتی بر کشورهایی نظیر سوئیس، ترکیه، سوئد، دانمارک، فنلاند، اتریش و نروژ پیش جسته است.
- یکی از مهمترین ویژگی های قدرت منطقه ای ایران، خودبنیاد بودن آن است. به عبارت دیگر این قدرت محصول خوداتکایی و خودباوری مردم ایران است و کاملا درون زا است و به هیچ قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای اتکا ندارد.
مقدمه
باراک اوباما، رئیس جمهوری سابق آمریکا در 15 ژوئیه سال 2015 در مصاحبه با توماس فریدمن اظهار داشت، ایران یک قدرت منطقه ای خواهد شد که نمی توان آن را نادیده گرفت.[2]
بررسی اندیشکده های آمریکایی نشان می دهد که یکی از بزرگترین دغدغه های دهه دوم قرن بیست و یکم آمریکا، ظهور ایران به مثابه یک قدرت منطقه ای است. ایران در چهل سالگی انقلاب دارای مولفه ای است که بسیاری از کارشناسان روابط بین الملل ایران را یک قدرت در ساختار منطقه ای غرب آسیا و دارای قدرت نفوذ می دانند. [3] سئوال پژوهش این است که آیا جمهوری اسلامی، چهل سال پس از انقلاب از مولفه ها و ویژگی های قدرت منطقه ای بودن برخوردار است و تفاوت آن با دیگر قدرت های منطقه ای چیست؟
ایران در ساختارجهانی قدرت در آغاز انقلاب اسلامی
انقلاب اسلامی در 22 بهمن 1357 در حالی به یروزی رسید که نظام دو قطبی شرق با زعامت اتحاد جماهیر شوروی و غرب به رهبری آمریکا جهان را دو پاره کرده بودند و همه مبادلات و معاملات منطقه ای و فرامنطقه ای با ارجاع به یکی از این دو قطب مشخص می شدند. شعار نه شرقی نه غربی جمهوری اسلامی، مبتنی بر گفتمان جدیدی بود که نشان می داد انقلاب اسلامی ساختار حاکم بر نظام بین الملل را مردود می داند، چرا که این دو نیروی متخاصم بدون توجه به زجر و دردی که مردم سراسر جهان تحمل می کردند تنها در اندیشه افزودن بر توانایی زرادخانه های جنگی خود و محاسبه این مسئله بودند که تسلیحات کدام یک می تواند تلفات بیشتری داشته باشد. پدیده انقلاب اسلامی، دیدگاه جهانیان را به مقوله دیگری معطوف ساخت و توانست مخاطبان خود را به سرعت هم در منطقه و هم فرای آن پیدا کند.
انقلاب اسلامی در واقع مهم ترین منبع قدرت ایران محسوب می شود که مبنای رویکرد بسیاری از نظریه پردازان بین المللی به قدرت نرم شد. به عبارت دیگر همه نیروهای متخاصم به این نتیجه رسیدند که اتکای صرف بر قدرت سخت افزاری نمی تواند برای آنها نفوذ و وجهه بین المللی کسب کند.
مولفه های قدرت منطقه ای ایران
اهمیت ژئوکالچر ایران: انقلاب اسلامی ایران انقلابی با سرشت و خاستگاه فرهنگی و اسلامی بود که ریشه در اندیشه ها، باورها، آداب و تعلقات هزاران ساله دارد. این فرهنگ می تواند به سرعت یک گفتمان مسلط و فعال هنجار ساز را بازتولید کند که همه قدرت های سخت افزاری را به چالش بکشد. این فرهنگ اسلامی – ایرانی یکی از بسترهای مهم برای یکپارچگی و هویت منسجم در ایران محسوب می شود.
تاکید بر ارزش های انسانی و اخلاقی هم یکی دیگر از منابع مهم نهفته در فرهنگ انقلاب اسلامی به عنوان یک منبع مولد قدرت، توجه به ارزش های انسانی است. پشتیبانی از جنبش های آزادیبخش فارغ از هر دین و نژاد و قوم، توجه به اولویت های معنوی و اخلاقی و حمایت از مستضعفین در سراسر جهان، گفتمان مطلوبی را ایجاد کرد.
اشتراکات فرهنگی و ایدئولوژیک ایران با برخی از کشورهای همسایه از جمله گسترش زبان فارسی و اهمیت فرهنگ و آداب ایرانی در کشورهای منطقه و وجود هزاران دانشجو و طلبه خارجی به عنوان حاملان پیام انقلاب اسلامی نیز در افزایش قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران در منطقه نقش دارد.
ظرفیت ژئوپلیتیک: ایران از نظر موقعیت جغرافیایی در محلی واقع شده که سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا را به هم مرتبط می کند. گراهام فولر معتقد است، ایران به علت وضعیت خاص جغرافیایی در مرکز جهان قرار دارد.[4] با فروپاشی اتحادیه جماهیر شوروی برخی بر این گمان بودند که از موقعیت ژئوپلیتیک ایران کاسته شده است، اما تنها یک دهه بعد در اولین سال هزاره سوم پس از وقوع حوادث یازده سپتامبر 2001، بار دیگر اهمیت موقعیت ژئوپلیتیک جمهوری اسلامی ایران افزایش یافت. جمهوری اسلامی ایران تنها به قدرت نرم افزاری تکیه نکرده و از موقعیت ژئوپلیتیک خود برای افزایش توان دفاع خود استفاده کرد. ترکیب این دو قدرت، موجب تقویت قدرت هوشمند جمهوری اسلامی ایران شد. گفتمان ژئوپلیتیک انقلاب اسلامی بر آموزه های اسلامی و مذهب شییعه استوار است که در عین حال وجود مادیات را نیز انکار نمی کند.
اهمیت ژئواکونومیک: ایران از نظر جغرافیاییی در منطقه ای واقع شده است که دو موقعیت انرژی یعنی خلیج فارس و دریای خزر موسوم به بیضی انرژی را به هم وصل می کند. ایران ده درصد کل ذخایر انرژی جهان را در اختیار دارد و در حال حاضر یکی از بزرگترین دارندگان گاز طبیعی است. جدول زیر نشان دهنده سهم ایران در تولید انرژی است.
جمعیت هشتاد میلیونی ایران نیز ظرفیت مناسبی هم از نظر بازار کالا و خدمات و هم از نظر توسعه انسانی به وجود آورده است. برخی از نظریه پردازان توسعه اقتصادی، رشد جمعیت را موتور توسعه می نامند. این جمعیت در صورت استفاده بهینه، می تواند تاثیر گسترده ای در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی و امنیتی داشته باشد.
جدولا زیر نشان دهنده افزایش سطح تحصیلات در ایران است. خط سبز کم رنگ نشان روند صعودی دانش آموزان و خط سبز پررنگ افزایش تعداد دانشجویان را نشان می دهد.
زیرساخت های ارتباطی ایران نیز در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه، زیرساختهای قدرتمندی است و در حوزه راه ها، راه آهن و به ویژه راه آهن شمال و جنوب می تواند کشورهای آسیای مرکزی را به خلیج فارس و شرق متصل کند و ظرفیت ترانزیتی بسیار مهمی برای همسایگان غربی و شرقی به وجود آورد.
اقتصاد مقاومتی نیز از الگوهای اقتصادی است که به لطف آن، آسیب پذیری جمهوری اسلامی ایران در مقابل توطئه های خارجی بویژه تحریم اقتصادی کاهش یافته است. به نوشته پایگاه اینترنتی کانسرویشن، ایران توانسته است با این استراتژی که به معنای اتکا بر ظرفیت های داخلی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفت و گاز است در مقابل تحریم های اقتصادی اروپا وامریکا دوام بیاورد.[5]
جدول زیر گزارش صندوق بین المللی پول درباره رشد صعودی تولید ناخالص داخلی ایران به عنوان یکی از شاخصه های اقتصادی تا سال 2022 است. [6]
براساس گزارش گلدمن ساکس، ایران ظرفیت تبدیل شدن به یکی از اقتصادهای بزرگ جهان در قرن بیست و یکم را دارد. این کشور درحال حاضر در میان 74 اقتصاد نوظهور رتبه 27 را دارد. [7]
ظرفیت و توان علمی: از همان زمان پیروزی انقلاب اسلامی، ایران در معرض تحریم های سخت اقتصادی، مالی و نظامی آمریکا و هم پیمانانش قرار داشت. اما این تحریم ها عملا منجر به شکوفایی علمی و افزایش قدرت ایران در این زمینه شد. این کشور در زمینه تولید مقالات و تعداد فارغ التحصیلان در زمینه علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی پیشران است و در جایگاه پنجم جهانی رشد تولید علم قرار دارد و حتی بر کشورهایی نظیر سوئیس، ترکیه، سوئد، دانمارک، فنلاند، اتریش و نروژ پیش جسته است. [8]
جدول زیر نشان دهنده میزان فارغ التحصیلان رشته های پایه در سراسر جهان در سال 2016 است که ایران با 335 هزار نفر در جایگاه پنجم قرار دارد.
در زمان پیروزی انقلاب اسلامی، ایران تنها 16 دانشگاه داشت، اما اکنون بیش از 300 دانشگاه در ایران فعالیت می کنند و بیش از 60 درصد دانشجویان نیز زن هستند. توجه ویژه به زنان در عرصه علم آموزی به عنوان یکی از منابع قدرت نرم در نظر گرفته می شود.
انقلاب پزشکی یکی از مهمترین تحولات چهار دهه گذشته در ایران است که به عنوان یکی از منابع ارزشمند قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود. ایران بدون تردید در زمینه پزشکی در منطقه بدون رقیب است. پیشرفت های به دست آمده در حوزه های پزشکی هسته ای، داروهای نوترکیب، درمان سرطان، سلولهای بنیادین، درمان ضایعات نخاعی، سوخت پوست مصنوعی به وسیله لیزر، درمان نازایی و وجود متخصصانی بدون بدیل در عرصه پزشکی جهانی از مهمترین منابع قدرت نرم ایران محسوب می شود. [9]
قدرت دفاعی ایران: بسیاری از نهادهای اطلاعاتی و نظامی در جهان به قدرت و توان دفاعی جمهوری اسلامی ایران اذعان کرده اند. هر چند این نهادها همواره تلاش می کنند تا به توان دفاعی ایران، صبغه تهاجمی بدهند، اما تاریخ گواه است که جمهوری اسلامی ایران در چهل سال گذشته هیچ کشور و ملتی را هدف قرار نداده است. توجه به توان دفاعی بر مبنای قاعده نفی سبیل است که ریشه در اندیشه دفاعی اسلام و برگرفته از آیه 141 سوره نساء است که می فرماید (و لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا). براساس قاعده نفی سبیل خداوند در قوانین و شریعت اسلام هیچ راه نفوذی برای تسلط کفار بر مسلمین باز نگذاشته است.
با وجود تقویت توان دفاعی جمهوری اسلامی، این کشور همچنان به اصل التزام به پیمان ها و احترام به قراردادها تاکید می کند.
الزامات و محدودیت های قدرت منطقه ای ایران
خودبنیادی: یکی از مهمترین ویژگی های قدرت منطقه ای ایران، خودبنیاد بودن آن است. به عبارت دیگر این قدرت محصول خوداتکایی و خودباوری مردم ایران است و کاملا درون زا است و به هیچ قدرت منطقه ای یا فرامنطقه ای اتکا ندارد.
حریفان منطقه ای: حفظ قدرت منطقه ای ایران، بسیار دشوار است و رقبا و حریفان منطقه ای ایران، لحظه ای از تلاش برای به چالش کشیدن قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی فروگذار نمی کنند. عربستان، ترکیه، امارات متحده عربی، قطر و دیگر کشورهای منطقه همواره با روش های مختلف موانع جدی در مقابل ایران ایجاد می کنند.
افزایش تهدید شوندگی ایران: آمریکا یکی از عوامل بی ثباتی در منطقه غرب اسیا است و همواره از تهدید بودن ایران برای صلح و ثبات منطقه سخن می گوید. مقامات غربی، قدرت منطقه ای ایران را تهدیدی برای کشورهای منطقه توصیف می کنند و به نوعی به ایجاد ترس و واهمه از نیت های ایران می پردازند. در حالی که ایران همواره یکی از عوامل ثبات زا در منطقه بوده و در مقابله با تروریسم، قاچاق مواد مخدر و قاچاق انسان، کارنامه درخشانی دارد.
نتیجه گیری
انقلاب اسلامی بر اساس نظریه حکومت الهی مردم سالارانه شکل گرفته است و دو بازوی جمهوریت و اسلامیت همواره منبع قدرت آفرین برای نظام محسوب می شده اند. این دو، هر کدام مولفه های بسیاری در جهت تولید و تقویت قدرت نرم جمهوری اسلامی دارند که می تواند عملا بقای نظام را تضمین کند.
ایران در چهل سال گذشته با وجود فشارهای اقتصادی، سیاسی و امنیتی توانسته است موقعیت خود در منطقه غرب آسیا را حفظ کند و در صورت استفاده مطلوبتر از فرصت های موجود می تواند با استفاده از قدرت هوشمند ظرفیت های مناسبی برای ارتقای جایگاه جمهوری اسلامی ایران در منطقه به وجود بیاورد. تصویب 1980 قطعنامه و لایحه در کنگره آمریکا و صدور دهها فرمان اجرایی علیه جمهوری اسلامی نشان می دهد که بستر هویتی، فرهنگی و اجتماعی انقلاب حتی قدرتمندترین قدرت های جهان را وادار به اذعان قدرت درونزای انقلاب اسلامی کرده است.
منابع و مراجع
[1] - https://theconversation.com/the-rise-and-rise-of-iran-how-tehran-has-become-pivotal-to-the-future-of-the-middle-east-83160
[2]- https://www.breitbart.com/big-government/2015/07/15/obama-iran-will-be-and-should-be-a-regional-power/
[3] - http://www.atlanticcouncil.org/publications/issue-briefs/the-roots-drivers-and-evolution-of-iran-s-regional-strategy
[4] -ص 52 فولر
[5] - https://theconversation.com/the-rise-and-rise-of-iran-how-tehran-has-become-pivotal-to-the-future-of-the-middle-east-83160
[6] - https://www.statista.com/statistics/294233/iran-gross-domestic-product-gdp/
[7] - https://financialtribune.com/articles/domestic-economy/80636/iran-ranked-27th-among-74-emerging-economies
[8] - https://www.forbes.com/forbes/welcome/?toURL=https://www.forbes.com/sites/niallmccarthy/2017/02/02/the-countries-with-the-most-stem-graduates-infographic/&refURL=https://www.google.com/&referrer=https://www.google.com/
[9] - مایلی، محمد رضا(1395)، قدرت نرم در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ، فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، شماره 35 ، ص 199