چالش های حرکت به سمت کتاب های دیجیتال کدامند؟

چکیده نشست پژوهشی:

- در نسل جديد گرايش به کتاب ­هاي ديجيتال بيشتر شده است؛  اما عرضه ­کنندگان کمتر به فکر توليد محتوا در اين قالب بوده ­اند.

- سياست­گذاري در خصوص توليد و انتشار محتوا در عرصه کتاب ديجيتال یک ضرورت به نظر می ­رسد.

- کتاب تعاملی  محتوا بصورت بازی طراحی شده است؛ حدود 30 کتاب تعاملی در کشور تولید شده است؛ که تعداد پایینی است.

- آینده کتاب، ویکی بوک است؛ الان حدود 3000 کتاب ویکی بوک در دنیا نوشته شده است.

-چند نفر هم زمان از نقاط مختلف شروع می­ کنند؛ کتابی می ­نویسند و همزمان کتاب را اصلاح می­ کنند. کتاب محصول در جریان است.

پژوهش خبری صدا وسیما: با توجه به تنوع رسانه ­اي در کشور؛ ميزان استقبال از رسانه ­هايي همچون کتاب تغيير کرده است. شبکه ­هاي اجتماعي بخشی از مصرف مطالعاتي مخاطب را از آن خود ساخته است؛  به اعتقاد کارشناسان، در حال حاضر، بخش عمده مطالعات مخاطبان: در حوزه کتاب، سرگرمي و روزنامه،  در حوزه ديجيتال صورت مي ­گيرد. اما در حوزه آموزشي همچنان کتاب­ هاي کاغذي حرف اول را مي ­زند. در نسل جديد گرايش به کتاب ­هاي ديجيتال بيشتر شده است اما هنوز عرضه ­کنندگان کمتر به فکر توليد محتوا در قالب دیجیتال بوده ­اند. در این چارچوب در مصاحبه پژوهشی با آقایان:  ­قاسم صفایی ­نژاد مدیر نشر جام­جم ­­و ­هادی البرزی کارشناس رسانه موضوع: «آینده کتاب در ایران(کتاب کاغذی یا کتاب دیجیتال؟!­» را با طرح سئوالات زير مورد بررسي و واکاوي قرار داديم: 

پژوهش خبری : وضعیت فعلی کتاب خواني در ایران چگونه است؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  با افزایش و فراگیری پیام ­رسان­ های موبایلی و متاسفانه پایین بودن سطح سواد رسانه ­ای در کشور،  مردم ما با محتواهای کوتاه و ویدئوهای کوتاهی مواجه شدند؛ که به مرور زمان اینها را دچار تفکر سطحی می­ کند و یا یک خبر می ­تواند آنها را از این سمت به آن سمت جابجا کند؛  برای این کار در دنیا پیشنهاد می ­دهند که رژیم مصرف رسانه ­ای باید تصحیح شود و در واقع بتوانیم از رسانه ­های عمیق مانند کتاب و سینما استفاده بیشتری کنیم. متاسفانه هم وضع کتاب و هم وضع سینما در کشور ما وضع خوبی نیست.

هادي البرزي،کارشناس رسانه: در حال حاضر با توجه به تنوع رسانه­ اي در کشور ميزان استقبال از رسانه ­هايي همچون کتاب تغيير کرده است. شبکه­ هاي اجتماعي توانسته­ اند در حوزه­ هاي سرگرمي و خبر، سهم زيادي از مصرف مطالعاتي مخاطب را در اختيار بگيرند. به نظر مي­رسد تغييراتي در مطالعه مردم رخ داده است و بخش عمده مطالعات مردم، در حوزه کتاب، سرگرمي و روزنامه در حوزه ديجيتال صورت مي­گيرد. اما در حوزه آموزشي همچنان کتاب ­هاي کاغذي در حال حاضر  حرف اول را مي­زند.

پژوهش خبری : فرصت های حوزه کتاب چیست؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  اما فرصت ­هایی هم در این زمینه داریم؛ ما اگر نگاه­مان را جهانی کنیم و به مخاطب جهانی فکر کنیم؛ منابع غنی اسلامی ایرانی را داریم که می­تواند مخاطبان بین­ المللی را توجه­ شان را جلب کند و یک فرصت دیگر که در سطح ملی داریم؛  بحث device­های ما که گوشی های هوشمند ما است؛ و پوشش اینترنت فراوان ما، است. که در کشور می­تواند حوزه کتاب الکترونیک را بعنوان مکمل حوزه کتاب و کمک دهنده به حوزه کتاب معرفی کند. مثلا ببینید با توجه به فرمایش مقام معظم رهبری در سال 71 که دستور تولید کتاب الکترونیک را صادر کردند؛ با افزایش کتاب الکترونیک در حوزه علوم انسانی مواجه شديم؛ و در ضمن صنایع خلاق می­توانیم به اقتصاد مقاومتی کمک کنیم؛ اینها فرصت­  هایی است که در حوزه کتاب به ویژه کتاب های الکترونیک وجود دارد.

هادی البرزی کارشناس رسانه: حوزه کتاب از جنبه­ هاي اقتصادي، آموزشي و فرهنگي براي کشور فرصت است. بالاخره در دنيا شرکت­ هاي بزرگي چون آمازون وجود دارد که داراي گردش مالي بسياري در سطح جهان هستند. در کشور ما هم با توجه به تعداد بالاي دانش­ ­آموز و دانشجو،  صنعت کتاب يک چرخه بزرگ اقتصادي دارد و مي ­تواند ارتقا هم پيدا کند. از نظر فرهنگي نیز تلاش در جهت افزايش مطالعه مي­ تواند ساير معضلات فرهنگي را به طور غيرمستقيم تحت تاثير قرار دهد. در دنیا ميزان مطالعه کتاب به نوعي نشان دهنده فرهنگ يک ملت است.

پژوهش خبری : حوزه کتاب با چه مسائل و مشکلاتی مواجه بوده است؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  مسائلی که حوزه کتاب در آن درگیر است:

 ­[1] هادی البرزی کارشناس رسانه: ما در حوزه کتاب درحال ­گذار هستیم.. چند پیشران، آینده کتاب را در ایران تعیین می­کند: 

پژوهش خبری : اولویت ­های حوزه کتاب کدامند؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  اولویت ­های حوزه کتاب: یکی بحث اصلاح قوانین است؛ قوانین ما شفاف نیست؛  به شدت ابهام دارد و در خیلی موارد مشخص نیست که باید چه کاری کرد؟ یک جاهایی که قوانین است؛ قوانین اعمال نمی ­شود. بحث تولید محتوای خوب است؛ ما به تولید محتوای سطحی عادت کردیم. طبیعی است که ذائقه مردم عوض می ­شود و به سمت محتوای فاخر نمی ­آید و کم­کم از کتاب زده می­ شود. این اولویت ماست که بحث پژوهش­ مان را در حوزه نیازهای مخاطب گسترش دهیم و بدانیم چه نیازهایی داریم که برای مخاطب تولید کنیم. بحث تصحیح رژیم مصرف رسانه­ ای است و به عنوان اولویت آخر تغییر عادت مطالعه است که می ­تواند نجات دهنده ما باشد از وضعیت حال حاضر کتاب که بتوانیم با device ­ها و فعالیت­ هایی که می­ توانیم در حوزه کتاب الکترونیک انجام دهیم؛ عادت مطالعه مردم را تغییر و مردم را کتابخوان کنیم.

هادی البرزی کارشناس رسانه: اولويت اصلي حوزه کتاب: تقويت فرايندهای توليد، نشر و توزيع کتاب است. به نظر مي­ رسد که در هر سه اين فرايندها بايد اولويت­ هاي جامعه و نيازهاي مخاطبان درنظر گرفته شود. بايد ذائقه و نياز مخاطبان در حوزه توليد شناسايي شود، مثلا در روند توزيع و در بخش تبليغات خريد کتاب،  قبلا توصيه ­اي عمل مي­ شد؛  و استادان و مراجع فکري کتابي را توصيه مي­ کردند و به طور شفاهي کتاب­هاي خوب معرفي مي­ شد، در حال حاضر با توجه به کمرنگ شدن نقش مراجع فکري در خصوص نسل جوان،  معمولا اين روند به خوبي صورت نمي ­گيرد.

پژوهش خبری : آمار استفاده از انواع کتاب چاپی، الکترونیک و شنیداری چگونه است؟  

هادی البرزی کارشناس رسانه: ما در کشورمان باید یک آمار دقیقی بگیریم که جامعه ما در چه مراحلی از استفاده کتا ب­های چاپی، الکترونیک و شنیداری قرار دارد. من دهه شصتی ­ها  را آدم ­هایی می­ بینم که از کتاب ­های چاپی و الکترونیکی هردو استفاده می­ کنند؛ چون در دوران تحصیل در حوزه کتاب­های چاپی بوده­اند؛ و در دانشگاه با وبلاگ آشنا شدند­. ولی دهه هفتادی و هشتادی­ ها، واقعا به سمت کتاب­های دیجیتال حرکت کرده­ اند. یعنی می­ بینید که دست­خط­ های آنها بد شده است و معمولا تبلت به مدرسه می­ برند.

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­: وزارت ارشاد آماری منتشر­ می ­کند؛ که چند عنوان کتاب انتشار یافته و چند ناشر داشته است؛ اینکه در کدام استان­ها چند ناشر داریم و آن ناشرها چند کتاب انتشار داده ­اند. اما نمی ­گوید چند تا واقعا فروش رفته است؛ چند تا خوانده شده است؛ هیچ نظرسنجی وجود ندارد.

پژوهش خبری : روند مصرف مخاطبان عصر جدید و ترجیحات آنها چیست؟ 

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  نسل جدید در رسیدن به اهداف،  صبر کمتر دارد؛ چون تکنولوژی راه را هموار کرده تا زودتر به خواسته ­هایش برسد. نسل جدید به دلیل اینکه وب 2 ، را تجربه کرده است؛ و ما با وب 3 مواجه هستیم. نسل جدید از لایک تا کامنت، تا تولید محتوا، همه ­جا در حال واکنش نشان دادن هستند؛ مخاطب تبدیل به کاربر شده است؛ نیاز محتوای­اش شفاف­تر و توقعش در رفع نیازش بیشتر شده است. بحث دیگر در ترجیح نسل جدید که منجر به استفاده از کتاب دیجیتال می­ شود. سهل الوصولی است؛ مخاطب امروز ترجیح می­ دهد از لپ تابش کتاب کاغذی سفارش دهد و درب خانه تحویل بگیرد و یا نسخه الکترونیکی کتاب را خرید کند و روی گوشی مطالعه کند. همچنین نسل جدید به دنبال محتوای کپسولی است.­

هادی البرزی کارشناس رسانه: امروزه مخاطب قدرتمند شده است و انتخاب­گر است. مخاطبان امروز کمتر توصيه ­اي عمل مي­ کنند و دوست دارند خودشان موضوعات مختلف را تجربه کنند. از طرف ديگر مخاطب امروز با تنوع رسانه­ اي مواجه است و حوصله سابق را ندارد که يک فيلم و کتاب را چندين بار بخواند. مخاطب امروز ممکن است از يک کتاب،  فقط يک فصل آن را بخواند و تکنولوژي و کتاب ديجيتال نيز اين امکان را براي وي فراهم کرده است؛ که به جواب سوال خود در کتاب بدون خواندن همه آن دست پيدا کند. پس بخشي از تغيير مصرف مخاطب،  به توسعه فناوري برمي­ گردد. مخاطب امروز نه ضعیف شده و نه دچار کژکارکرد شده است؛ بلکه مخاطبی است که هوشمندانه کتاب را انتخاب می­کند و خیلی سریع جواب را پیدا می­کند.

پژوهش خبری : میزان استقبال نسل جوان از کتاب چگونه است؟ 

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­:  معتقدم هروقت محتوای خوب عرضه کردیم؛ و بازاریابی خوب کردیم؛ مخاطب واکنش مثبت نشان داده است. صنعت کتاب در کشور جدی گرفته نشده است؛[2] نسل جوان ما بخصوص دانشجویان ما در دوره کارشناسی بیشتر خریداران کتاب بوده­ اند. 80 درصد، کتاب ­های ترجمه خرید می­ کنند؛ اگر کتاب خوب، ارزان­تر از ترجمه تولید شود؛ و کتاب ترجمه گران­تر به فروش برسد؛ مردم کتاب خوب را خریداری می­ کنند. بحث دیگر اینکه خانم ­ها بیشتر از آقایان کتاب خرید می­ کنند؛ و در بحث رمان و ترجمه رمان مسلط هستند. ما در دوره ­ای هستیم که نوجوان­ های بین 15 تا 18  کتابخوان شده ­اند؛ تیراژ کتاب­ها گرچه پایین است؛ اما کتاب ­های خوب تیراژ بالایی دارند. اگر از کتاب سازی کم شود و به کیفی ­سازی بپردازیم؛ استقبال هم بیشتر می ­شود. من در کلاس دانشگاه می­ پرسم کسی کتاب خوانده است؟ 80 درصد دستشان را بالا می برند. اما سابقا 20 درصد دستمان را بالا می ­بردیم.  

هادی البرزی کارشناس رسانه: نسل جدید کتابخوان ­تر هستند. مشاهدات میدانی نشان می­ دهد با توجه به اهمیتی که والدین به فرزندان خود می ­دهند؛ حداقل سالی یکبار از نمایشگاه کتاب خرید انجام می ­دهند. کتاب­ های کنکور، آموزشی، کمک درسی و   کتاب­ های مخصوص کودک و نوجوان. هرسال انتشارات جنگل، گاج و مدرسان شریف و ... فروش بالایی دارند. اما در مورد کتاب­ هاي غير­ درسي و آموزشي بايد اذعان کرد که نسل گذشته بيشتر از نسل فعلي کتاب­ هاي حوزه سرگرمي (تاريخي و رمان) را مطالعه مي­ کردند چون در گذشته اين قدر تنوع رسانه ­اي نبود.

پژوهش خبری : آینده کتاب چگونه خواهد بود؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم: آینده کتاب، ویکی بوک است؛ الان حدود 3000 کتاب ویکی بوک در دنیا نوشته شده است؛ چند نفر هم زمان از نقاط مختلف شروع می کنند؛ کتابی می­ نویسند و همزمان کتاب را اصلاح می­ کنند. کتاب محصولی نیست که یک روزی شروع شود و یک روزی تمام شود؛ کتاب محصول در جریان است.

هادی البرزی کارشناس رسانه: جبر تکنولوژی ما را به سمت کتاب دیجیتال خواهد برد؛ هرچند که کند برویم و جلو آن وقفه ایجاد کنیم؛ ولی به نظر می­رسد با توجه به روندها ما باید فرصت­ هایش را فراهم کنیم؛ و ذهن سیاستگذاران را درگیر کنیم که ما با این روند مواجهیم؛ یعنی برای عرصه کتاب دیجیتال فکر کنیم و  در توليد اين نوع محتوا عقب نمانيم. ما در دوره وبلاگ نویسی، دهمین رتبه تولید محتوا در اينترنت بودیم. که تلگرام باعث شد تا محتوای­مان در اين شبکه اجتماعي باشد و قابل جستجو در اينترنت نباشد؛ ما در حوزه کتاب، خیلی کتاب داریم که می­توانیم برای دنیا عرضه کنیم و باید در این حوزه سرمایه­ گذاری کنیم؛ با توجه به اینکه نسل جدید دارد با این  device­ها انس می­گیرد؛ از لحاظ کتاب­های چاپی باید چند مساله انجام شود:  1- بحث رگلاتوری: باید سیاستگذاری درست باشد تا ناشر دیجیتال، نویسنده و ... به سهم خود برسند. 2- کتاب ­هاي کاغذي قديمي را در حوزه ديجيتال عرضه کنيم. 3- به فکر نوآوري در حوزه کتاب­ هاي ديجيتال در جذب مخاطب باشيم.

پژوهش خبری : چالش ­های حرکت به سمت کتاب­ های دیجیتال چه می تواند باشد؟

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم: چالش ­های حرکت به سمت کتاب­ های دیجیتال عبارتند از:

هادی البرزی کارشناس رسانه: به نظر مي­ رسد در مورد کتاب ديجيتال هنوز فهم مشترکي بين نويسنده، ناشر و مخاطب وجود ندارد. هر سه­ ذی نفعان حوزه کتاب ديجيتال، به اين محصول رسانه ­اي، حداقلي نگاه مي ­کنند. يعني اينکه کتاب ديجیتال را نوعي از کتاب کاغذي مي­دانند که فقط اسکن يا پي دي اف شده است. در حالي که کتاب ديجیتال فقط حالت کتاب نيست؛ بلکه از  کتاب­ هاي چند رسانه ­اي داراي تصوير و فيلم با قابليت فرامتن را شامل مي ­شود که روز به روز در حال تکميل شدن است. بنابراين ابتدا بايد فهم مشترکي در قابليت ­هاي کتاب ديجيتال ايجاد شود.

پژوهش خبری : کتاب ­های آموزشی چقدر قابلیت ارائه در فضای دیجیتال را دارد؟ 

قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم: در آموزش چند تا بحث است؛

ما یک بحثی را داریم بنام کتاب تعاملی در دنیا که بیشتر افراد زیر 12 سال از آن استفاده ­می­کنند. در کتاب تعاملی می­گویند محتوای کتاب را بصورت بازی طراحی می­ کنیم. حدود 30 کتاب تعاملی در کشور تولید شده است؛ که تعداد پایینی است. از کتاب­ های آموزشی تعاملی دیجیتالی روی گوشی، یکی از آنها بزبز قندی است که تولید شده است. در بزبز قندی وقتی کودک، کتاب را بصورت تعاملی می­ بیند؛ وقتی گرگ درب خانه می آید و می ­گوید منم منم مادرتان، بچه می­ تواند انتخاب کند که در را باز کند یا باز نکند؛ اگر در را باز کند داستان به یک شکل جلو می­ رود؛ اگر در را باز نکند به شکل دیگر. بعد شاخه شاخه می­ شود. ما در ایران دوباره ضعف تولید محتوا در این عرصه را داریم. کتاب­ های تعاملی، کتاب­ های گرانی از نظر تولید هستند؛ چون انیمیشن باید تولید شود؛ داستان و فیلمنامه ­اش نوشته شود. و اینکه تجاری­ سازی آنرا چطور می­ خواهیم بچینیم که ناشران به این سمت بیایند. یکی دیگر بحث کتاب­ های درسی است؛ ما در کتاب­ های دیجیتال بحثی داریم بنام واقعیت افزوده، مثلا دانش آموز، درسی را که می­ خواند استاد برتر در آن درس می­ آید و به وی درس می ­دهد؛ این قابلیتی است که در کیفیت آموزش به آن نپرداختیم.

کلام آخر   

روندهاي موجود در عرصه کتاب نشان مي­ دهد که به لحاظ «عرضه و مصرف کتاب» تغييراتي صورت گرفته است. علائق و سلايق مخاطبان نوجوان و جوان با توجه به رشد و توسعه شبکه هاي اجتماعي تغييرکرده است. در نسل جديد گرايش به کتاب ­هاي ديجيتال بيشتر شده است اما عرضه کنندگان کمتر به فکر توليد محتوا در اين قالب بوده­ اند. به نظر مي ­رسد بايد سياستگذاري در خصوص توليد و انتشار محتوا در عرصه ديجيتال صورت گيرد.

از سوی دیگر و با توجه به اينکه مصرف کننده کتاب ­های آموزشی،  نسل جوان و نوجوان است؛  بنابراين توليد کتاب ­هاي آموزشي ديجيتال، مي ­تواند مشتريان خود را داشته باشد. بنابراين در توليد کتاب ­هاي ديجتالي، نبايد نگراني داشت؛ چون مخاطبان خود را خواهد داشت. 

پژوهش خبری //مهدی ناجی

[1] - قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­: این در حالی است که device­هایی که آمازون می ­فروشد؛ 5/ 4 میلیون عنوان کتاب روی آنست که با     تخفیف ­های زیاد می ­فروشد کتابی که 40 دلار است؛ 4 دلار می­فروشد. اما device­هایی  همچون fidibook که نمایشگاه کتاب آنرا رونمایی کرد که دستگاه کتابخوان داشت. 25 هزار کتاب روی آن بود که معلوم نیست چقدر سلایق مخاطبان را پوشش دهد.

[2] - قاسم صفایی نژاد مدیر نشر جام جم­­: زنجیره ویدئو تقریبا در کشور در حال تکمیل شدن است؛ ویدئو آنلاین، اتحادیه آن شکل گرفته است؛ اما در عرصه کتاب این اتفاق نیفتاده است. مشکل اینکه چرا ورد تبدیل به ای بوک نمی­شود نیست؛ مشکل اینست که چرخه صنعت کتاب معیوب است.