بررسي موانع صادرات خشکبار ایران

چکیده مصاحبه پژوهشی:

• اساس صادرات خشکبار ایران روی پسته، کشمش، خرما و به تازگی انجیر است.
• اتحادیهاروپا بزرگترین بازار خشکبار دنیا است؛ و بیش از ۴۰ درصد کل واردات جهانی را  تشکیل می­دهد.
• در طول سال ‌های اخیر، روند صادرات خشکبار ایران به سمت افزایش صادرات فله ‌ای پیش رفته تا بازرگانان ایرانی به سودهای زودگذر و پرریسک قانع شوند و محصولات ایرانی با وجود کیفیت مناسب، با ارزش افزوده اندک صادر شوند و اصل سود به کشورهای دیگر برسد.
• خشکبار ایران به بیشتر نقاط جهان از جمله اروپا، روسیه، چین، عراق، امارات متحده عربی، ژاپن، برزیل، کانادا، استرالیا و سایر کشورها صادرات انجام می­گیرد.
• در سال 95؛ 473930000 کیلو به ارزش 1729885955 دلار و در سال 96؛ 516683315 کیلو به ارزش 1686507365 دلار صادرات خشکبار داشتیم.
• کمبود محصولات، عدم اختصاص جوایز صادراتی به صادرکنندگان، تحویل ارزهای صادراتی و مالیات های سنگین از جمله مشکلات توسعه صادرات خشکبار ایران است.

پژوهش خبری صدا وسیما: امروزه توسعه صادرات یکی از مهم­ترین برنامه‌­ های اقتصادی کشورهای در حال توسعه به ویژه کشورهای تک محصولی متکی به نفت است و این در حالی است که خشکبار ایرانی مثل پسته، زعفران، خرما، انجیر، کشمش، زرشک، بادام و... یکی از اصلی‌­ ترین صادرات غیرنفتی ایران است که مزیت‌­­ های نسبی زیادی در اقلیم کشور دارد و می‌­ تواند سودآوری بسیاری داشته باشد. این امر موجب ارز آوری و ایجاد اقتصاد پایدار برای کشور می­ گردد و از طرفی با ایجاد اشتغال برای جوانان این مرز و بوم به رشد صنعت و اقتصاد کشور کمک شایان می­­ کند.

برنامه‌ ریزی‌ کارشناسی و حمایت دولتی برای افزایش تولید محصولات با توجه به وضعیت کم‌ آبی ایران، به اضافه لزوم افزایش سرمایه‌ گذاری بخش‌ خصوصی در حالی لازمه پیشرفت این بخش است که سال‌هاست مشکلاتی مانند صادرات انحصاری، واسطه‌ گری و ایجاد نشدن برندهای داخلی به سهم صادرات خشکبار ایران در بازارهای جهانی ضربه زده است.

در طول سال‌­ های اخیر، روند صادرات خشکبار ایران به سمت افزایش صادرات فله‌ای پیش رفته تا بازرگانان ایرانی به سودهای زودگذر و پرریسک قانع شوند و محصولات ایرانی با وجود کیفیت مناسب، با ارزش افزوده اندک صادر شوند و اصل سود به کشورهای دیگر برسد.

به همین سبب، برای بررسی موانع و چالش­ ها صادرات خشکبار کشور در سال ­های اخیر، مصاحبه ­ای با محمدحسن شمس‌فرد، رئیس انجمن صادرکنندگان خشکبار ایران انجام شده است.

وضعیت صادرات محصولات خشکبار ایران

اساس صادرات خشکبار ایران روی پسته، کشمش، خرما و به تازگی کمی انجیر است؛ میزان صادرات سایر کالاها مانند گردو، بادام هندی، فندوق و... کمتر از محصولات ديگر است که در آمارها به چشم نمی ‌آید. بنابراین کل صادرات خشکبار ایران روی همین 3 محصول پسته، کشمش و خرما پایه‌ گذاری شده است.

متاسفانه امسال، سال بحرانی برای خشکبار است چون در اول سال بیشتر درختان صدمه دیده و محصول آن به شدت کاهش یافته است.

به طور مثال محصول پسته ایران که سال­های قبل از 250 هزار تن تا 180هزار تن بوده است امسال پیش بینی می­ شود که بیش از 60 یا 70 هزار تن محصول قابل برداشت نباشد و همچنین محصول کشمش که سال­های قبل تا 230 هزار تن محصول برداشت شده نيز آمار خوبي براي امسال نخواهيم داشت و از صدمات وارد شده بر محصولات گردو، بادام و انجیر نيز آما دقيقي در دست نيست.

این وضعیت محصول در سال 97 می­باشد و از طرف دیگر هنوز تحریم ­­های معاملات بانکی حل نشده و به سختی می­شود صادرات انجام داد و همچنين نوسانات نرخ ارز نيز به شدت مزاحم صادرات می­باشد. چون صادر کننده براساس نرخ ارز 6300 تومان کالا تهیه می­ کند چگونه می­ تواند ارز دریافتی از خریداران خارجی را به بانک مرکزی به قيمت 42000 تومان واگذار کند[1]. برای مثال قیمت پسته اول محصول در مهرماه 96 حدود 28 هزار تومان بوده امروز حدود 70 هزار تومان است تقریبا 12 درصد افزایش پیدا کرده و هیچ باغداری حاضر نیست کمتر بفروشد و کشمش هم همین وضعیت را دارد.

 کشورهای هدف صادرات خشکبار ايران

اتحادیه اروپا بزرگ­ترین بازار خشکبار دنیا است؛ و بیش از ۴۰ درصد کل واردات جهانی را تشکیل می ­دهد . حجم واردات خشکبار به اروپا به طور پیوسته در حال افزایش است. چشم انداز واردات خشکبار در اروپا در مدت طولانی مثبت بوده است و انتظار می­ رود که در سال­های آتی همچنان رشد داشته باشد.

خشکبار ایران به بیشتر نقاط جهان از جمله اروپا، روسیه، چین، عراق، امارات متحده عربی، ژاپن ، برزیل، کانادا، استرالیا و سایر کشورها صادرات انجام می­گیرد. رقم عمده صادرات خشکبار عبارتند از: پسته و مغز، انواع کشمش، انواع خرما و انجیر خشک.

این چهار قلم به ترتیب داراي بيشترين صادرات و ارز آوری مي باشند.

در سال 95؛ 473،930،000 کیلو ( حدود 474 هزار تن ) به ارزش 1،729،885،955 دلار (حدود 8/ 1 میلیارد دلار) و در سال 96؛ 516،683،315 کیلو ( 517 هزار تن) به ارزش 1،686،507،365 دلار (حدود 7/ 1 میلیارد دلار) صادرات داشتیم.

موانع و مشکلات توسعه صادرات خشکبار ایران

• كمبود محصولات

بزرگترین چالش در صادرات خشکبار، کمبود محصولات است؛ یعنی تا زمانی که محصول وجود داشته باشد، صادر کننده قدرت صادرات دارد، اما وقتی محصول کم باشد صادرات هم کاهش پیدا می‌ کند. بنابراین بزرگ­ترین چالش کمبود محصول است.

• تحريم ها و مشكلات ارزي

از جمله دیگر مشکلات صادرکنندگان آوردن ارز حاصل از صادرات است که با تحریم­ های آمریکا چند سالی است که با مشکلات فراوان و به طریقه­ ای مختلف ارز صادراتی خود را وصول کرده و چون نمی­توان آن را به کشور ایران آورد به اشخاص که کالای وارداتی دارند و بانک مرکزی به آنها ارز نمی ­دهد صادرکنندگان ارز خود را به آن اشخاص می­ فروشند و وجه دریافتی از آنها را دوباره به چرخه کار صادرات خود انداخته و صادرات انجام می­دهند.  

وزارت دارایی، اداره مالیات، چند سالی مشکلات برای صادرکنندگان به وجود آورده بود و مالیات­­های سنگینی از آنها مطالبه می­ کرد و می­ گفت نرخ دلاری که شما کالا صادر کرده ­اید مال شما نیست و سود بازیافتی می ­باشد در نتیجه بایستی مالیات بپردازید که موضوع به دیوان عدالت اداری و مجلس کشیده شد و دیوان عدالت اداری رای به نفع صادرکنندگان داد و عمل وزارت دارایی را خلاف قانون می­دانست و باز هم وزارت دارایی قبول نمی ­کرد و برای صادرکنندگان مزاحمت ایجاد می­کرد تا اینکه بعد از سال­ها مجلس اعلام کرد که هرگونه عوارض و یا مالیات بر کالای صادراتی ممنوع است و ارز حاصل از صادرات متعلق به صادر کننده است به هر قیمت که می­خواهد می­تواند بفروشد.

• تحویل ارز حاصل از صادرات به دولت

یکی از گرفتاری ­های صادراتی در ماه ­های گذشته این بود که صادرکنندگان به کار خود مشغول بودند که ناگهان در اواخر فروردین ماه دولت اعلام کرد که کلیه ارز کشور یک نرخی شده و نرخ جدید برای همه ارز ها از قرار 42000 ریال برای هر دلار می­باشد. و بایستی صادرکنندگان نیز ارز حاصل از صادرات را به سیستم بانکی ارائه نمایند و در غیر این صورت ارز آنها قاچاق محسوب شده و معافیت صادرات آنها لغو می­شود. ملاحظه می فرمایید که این موضوع موقعی اعلام شده که صادرکنندگان کالا را براساس دلاری 60000 ریال تا 65000 ریال خریداری کرد و به خارج فرستاده ­اند چطور می­شود ارز آن را آورد و قیمت 42000 ریال به دولت داد یعنی حدود سی درصد زیان پرداخت کنند و امروز هم با وجود اعلام 42000 ریال برای هر دلار باغدارها نه تنها حاضر نیستند قیمت خودشان را پایین بیاورند بلکه قیمت ­ها را ترقی داده و نمی­ فروشند. 

 رقابت صادرات پسته بین ایران و آمریکا

هنوز هم در صادرات‌ پسته، ایران حرف اول را در جهان می ‌زند؛ اگر چه تولیدات آمریکا بیشتر شده است، اما آمریکا به دلایل قانونی باید 30 درصد از محصولات خود را برای سال آینده نگه ‌دارد. همچنین با وجود تولیدات بیشتر، هنوز آمریکا نتوانسته در صادرات به پای ایران برسد.

تولیدات بالای آمریکا به دلیل مکانیزه بودن کشاورزی و باغداری آنها است؛ از طرفی آبیاری در آمریکا به صورت قطره ‌ای و در ایران غرق‌ آبی است که با توجه به کمبود آب، بسیاری از باغ‌ های ایرانی خشک شده یا در حال خشک شدن هستند. در آمریکا از هر هکتار حدود 3 تن محصول برداشت می‌ شود و این در حالی است که از بهترین باغ‌ های ایرانی در هر هکتار 900 کیلو محصول به عمل می‌ آید؛ بنابراین آمریکا تا 3 برابر می‌ تواند قیمت‌ ها را پایین ‌تر از ما تعیین کند. با این حال مشتریانی که پسته ایران را مصرف می ‌کنند، پسته آمریکا را نمی ‌پسندند؛ چون پسته آنها خشک بوده و چربی و طعم پسته ایرانی را ندارد.

راهکارها و درخواست از دولت جهت توسعه صادرات خشکبار

دولت اگر می­خواهد صادرات داشته باشد بایستی ببیند کشورهای دیگر در مورد صادرات چگونه عمل می ­کنند اینها هم عمل کنند تا صادرات رونق بگیرد.

ما تقاضا داریم اگر دولت نمی ­تواند به صادرات کمک کند کاری به صادرکننده ها نداشته باشد و یک شبه تصمیم گیری و محدودیت ایجاد ننمایند و از فردای آن روز ملزم به اجرای بخش نامه نکنند. و به اینها می­گویند تحریم داخلی ما که از تحریم خارجی ­ها رنج می­بریم بایستی تحریم­ های داخلی را هم تحمل کنیم. خلاصه مطلب دولت دست از سر صادرکنندگان بردارد و آنها به خودشان واگذار کند آنها راه پیشرفت را خودشان بلد هستند.

 کلام آخر

یکی از پر فروشترین محصولات ایرانی در تمام دنیا خشکبار ایرانی می­باشد. حدود 12 میلیون نفر در بخش خشکبار کشور اشتغال دارند که از این تعداد 3 میلیون در باغات، 3 میلیون در کارگاه بسته بندی و مابقی در قسمت های دیگر به فعالیت می پردازند. از طرفی با توجه به توان بالقوه کشور در تولید محصولات کشاورزی، بالاخص خشکبار از جمله پسته، زعفران، خرما، کشمش، بادام و... که سابقه طولانی در تولید و صدور این محصولات به کشورهای دیگر در ایران وجود دارد، این قسمت از صادرات غیر نفتی می ­تواند یکی از منابع مهم ارزی کشور در جهت توسعه اقتصادی کشور باشد و چنانکه بطور جدی مورد توجه و عنایت قرار گیرد، از قابلیت ­های قابل تاکیدی در راستای رشد و ارتقاء اقتصاد ملی برخوردار می­باشد. مواردی از قبیل بهبود روش­ های بسته ­بندی و اعمال سیاست­ های حمایتی و تشویقی جهت افزایش توان رقابتی این محصولات در سطح بین المللی از جمله مهمترین عواملی است که باید مورد توجه واقع شود.

تیم اقتصادی دولت باید بیش از هر چیز در اندیشه ارائه راهکارهایی برای افزایش صادرات غیر نفتی باشد. از آنجا که مواد غذایی جزو موارد تحریمی علیه ایران در گذشته محسوب نمی­‌­شد، صادرات خشکبار به دلیل آن که از زیر مجموعه­ های مواد غذایی است می ‌تواند برای کشور در شرایط تحریم ارز آوری به همراه داشته باشد. از سوی دیگر به دلیل پتانسیلی که در بحث خشکبار وجود دارد، در صورت ایجاد شرایط مناسب می‌ تواند موجب افزایش صادرات غیر نفتی شود. باید به‌ صورت جدی روی تولید و فرآوری خشکبار برنامه‌ ریزی و سرمایه‌ گذاری کرد تا دوباره جایگاه نخست ایران در صادرات این محصولات به خصوص پسته که در ده سال اخیر تضعیف شده است به دست آید.

پژوهش خبری // علی قنبری شیر سوار