صنعت روده، صنعتي ارز آور اما مغفول مانده

چکیده نشست پژوهشی:

• صادرات 100 ميليون دلاري روده گوسفندي ايران به اروپا
• ايران جزو پنج کشور برتر صادرکننده روده به اروپا
• صنعت روده ايران سومين صنعت ارز آور پس از زعفران و خاويار
• ورامين با 95 درصد صادرات قطب صادرات روده ايران به اروپا
• توانايي ايجاد اشتغال پايدار تا سه برابر ظرفيت کنوني در صنعت روده ايران

پژوهش خبری صدا وسیما: با توجه به اهميت بنگاهاي کوچک و متوسط در اقتصاد ايران و نقشي که اين دسته از بنگاهها مي توانند در تحقق اهداف سياست هاي کلي اقتصاد مقاومتي ايفا کنند. در سال هاي اخير به نقش بنگاه­هاي کوچک و متوسط، به عنوان يکي از ابزراهاي کليدي توسعه دسته اقتصادي کشورهاي مختلف توجه زيادي شده است، زيرا براساس ديدگاههاي موجود ، مي توان اين دسته از بنگاهها را منبع قابل اتکايي براي اشتغال زايي و رشد توليدات به شمار آورد . اهميت  صنايع کوچک و متوسط به دليل تاثيري که اين بنگاهها در کاهش فقر، بهبود توزيع درآمد و توسعه روستايي برجاي مي گذارند در حوزه هاي اجتماعي و سياسي نيز نمود مي يابد.

براساس آمار و اطلاعات مراجع رسمي بين ۷۰ تا ۹۰ درصد صنايع فعال در کشور جزو صنايع کوچک و متوسط هستند و يا بيشترين سهم اشتغال در اين بخش است.  همچنين ۹۸ درصد واحدهاي صنعتي فعال در ايران ،۵۵ درصد نيروي شاغل در اين واحدها ،۱۷ درصد ارزش افزوده بخش صنعت و توليدات صنعتي متلق به صنايع خرد،کوچک و متوسط هستند. ايجاد فرصت‌هاي شغلي فراوان؛‌ قدرت بالا در جذب و بومي كردن تكنولوژي؛‌  قدرت بالا در تربيت كارآفرينان و مديران اقتصادي؛‌ كاهش عدم تعادل ‏هاي بخشي و منطقه‌اي در اقتصاد؛‌ قدرت تصميم گيري سريع و انعطاف پذيري بالا در مديريت و در شرايط متغير بازار؛ توسعه متوازن و پایدار صنعتی و اقتصادی؛ کمک به توزیع عادلانه درآمد و اشتغال‌زایی؛ تسریع در زمان بهره‌برداری طرح ها و استفاده از امکانات محلی از جمله مهمترين مزاياي صنايع کوچک و متوسط هستند .‌

در ايران نيز بنگاه هاي کوچک و متوسط به دليل مشارکت در بهبود و ارتقاي برخي شاخص هاي مهم اقتصادي مانند توليد، صادرات،ارزش افزوده، اشتغال، از اهميت قابل توجهي برخوردارند. از آنجا که طي سالهاي اخير و بنا به شرايط و تعاملات سياسي، ايران با تحريم هاي گسترده و بين المللي در واردات و صادرات بسياري مواجه شده است ضرورت توجه به بنگاه هاي کوچک و متوسط نوآور، خلاق و دانش بينان بيش از پيش نمود يافته است و با توجه به نام گذاري شعار سال مبني بر حمايت از کالاي ايراني ضرورت دارد در اين خصوص با نگاه ويژه اي از صنايع کوچک و متوسط حمايت شود و يکي از ابزارهاي حمايت از کالاي ايراني، حمايت از توليدکننده آن در برابر خطرات و موانع احتمالي پيش روي آن است .

« صنعت فراوري و صادرات روده ايران » يکي از سه صنعت خرد و کوچک است که پس از صادرات زعفران و خاويار جزو ارز آورتريم صنايع ايران محسوب مي شود. اين صنعت در عين گمنامي و در حاليکه رفته رفته بازارهاي هدف  خود را بنا به دلايلي از دست مي دهد اما همچنان توانسته است در سال 1395 نزديک به 100 ميليون دلار صادرات داشته و در تحقق رهایی کشور از اقتصاد تک محصولی و رونق صادرات غیر نفتی، در حد توان خود نقش تعیین کننده ای داشته باشد و علی رغم مشکلات و دشواری­ های فراوان سهم خود را در بازار اروپا حفظ کند. برهمين اساس مديريت پژوهش خبري معاونت سياسي صداوسيما در راستاي ماموريت خود مبني بر تحقق شعار سال « حمايت از کالاي ايراني» ، 3 تير در نشستي پژوهشي با حضور حامد کسب و کار؛ رئيس اتحاديه صادرکنندگان روده ايران و علي شاه طاهري؛ نايب رئيس اين اتحاديه به بررسی نقش و جايگاه این صنعت در مباحث مهمي همچون توليد، اشتغال و ارز آوري و شناخت مشکلات و چالش های پيش روی این صنعت پرداخته است.

تاریخچه صنعت روده ايران

در گذشته  پهلوانان و رزم آوران ایران قدیم در مبارزات جنگی و نمایش سلحشوری خود از تیروکمان استفاده می­کردند که در ساخت آن زه بکار برده می شد. زه را از تاباندن روده گوسفند و بز تهیه می کردند. علاوه بر کمان تیراندازی برای ساختن عزبان، کمان حلاجی، سیم تار، شلاق چهارپایان و نظایر آن نیز از زه استفاده
می کردند باید دانست به همان نسبت که زه سخت وناگسستنی است بعمل آوردن آن نیز کاری بس سخت و دشوار می باشد. علاوه بر روده گوسفند، روده بره که باریک، کم وزن و ظریف تر از روده گوسفند است در تهیه نخ بخیه جراحی، تارهای راکت تنیس، سیم تار و ویولون و در بعضی ماشین آلات صنعتی بکار برده می شود. حدودا” در هفتاد سال قبل مهاجرینی از کشور شوروی سابق که در ساخت روده تخصص داشتند به ایران آمدند و از روده گوسفند و بز جهت صدور آن به خارج از کشور برای روکش سوسیس استفاده نموده و ساخت آنرا به کارگرانی که در ساخت زه مهارت داشتند آموزش دادند. ساخت روده بوسیله دست و با استفاده از چوب خیزران که دارای لعاب مخصوصی است انجام می گرفت و با برداشتن یک پوست داخلی و یک پوست خارجی روده را بحالت روکش آماده جهت پر نمودن گوشت مهیا می کرد.

روده گوسفند و بز به روشي كه گفته شد بصورت ماده اصلي ابتدا به شوروی سابق و سپس به آمریکا و آلمان غربی صادر می شد. در این کشورها، روده با قطر۱۲ الی ۳۰ میلی متر  ابتدا بصورت دستی  و سپس با دستگاهی شبیه کولیس مکانیکی کالیبره و از آب پر می شود. پس از آن کالیبره ­ها را جدا نموده و آماده پر کردن گوشت بوسیله ماشین های گوشت پرکنی مي نمودند.

بعدها چون هزینه کارگری در کشورهای غربی گران بود، شخصی بنام اپن هایمر از کشور آمریکا به ترکیه و ایران مسافرت نموده و کالیبره نمودن روده گوسفند و بز را به کارگران ایرانی آموزش داد، تا از آن پس روده به طریقی کالیبره شده طبق استاندارد بین المللی بدست مصرف کنندگان برسد. کارگران ایرانی با استعداد قابل توجه خود در کالیبره نمودن روده چنان شهره شدند که بعضی از آنها به خارج از کشور و به کشورهای غربی رفته و در آنجا مشغول بکار شدند . جنس روده ایران و کیفیت و مرغوبیت نوع کار آن باعث رونق بسیار این کالا شده و خریداران خارجی ترجیح میدادند روده ایران را خریداری نمایند.

همانطور که ملاحظه می شود از جنسی که مصرف داخلی ندارد و با سخت ترین و دشوارترین کار آماده و مهیا می شود، مبالغ قابل توجهی ارز وارد کشور می گردد و علاوه بر آن هزاران کارگر ایرانی از این راه امرار معاش می­ کنند. کشورهای غربی از سالها قبل درصدد تهیه و ساخت روده مصنوعی برآمدند و با ساخت آن تصور می کردند می توانند روده مصنوعی را جایگزین روده طیبعی نموده و با گرانی آن مبارزه کنند، لکن چندان موفقیتی بدست نیاوردند. 

مراحل کار ساخت روده

روده در۹ مرحله فرآوری می شود .وزن اولیه روده گوسفند حدود ۲ کیلو گرم است که پس از مراحل پروسه، هنگ و فرآوری این وزن به ۱۰۰ گرم می رسد.

جنس و نوع روده ها از نظر مرغوبیت نسبت به هم متفاوت است، روده های مناطق سردسیری که سفت تر هستند و روده های گوسفندی مرغوبیت بیشتری دارند.

درجه بندي روده صادراتي ايران

هر ۹۱ متر روده یک هنگ نامیده می شود که مبنای محاسبه پولی و صادراتی است و در خارج از کشور آن را “یارد” می نامند . ۹۰% صادرات روده ایران به کشورهای اروپایی بخصوص کشور آلمان انجام می گیرد و قیمت آنها هم بر مبنای کالیبره­ها و درجه ۱ و ۲ متفاوت است. روده ایران در سراسر دنیا از معروفیت و مرغوبیت بالایی برخوردار است. زیرا کارها توسط افراد متخصص بصورت دستی و با ظرافت و دقت بالایی  انجام می گیرند.

گرما از مهمترین عواملی است که باعث فساد روده و غیرقابل مصرف شدن آن می شود به همین علت روده را پس از  سرد کردن سریع نمک سود نموده و در سردخانه نگهداری می کنند. زنبور نیز یکی دیگر از عوامل مهم خراب شدن روده است . اگر زنبور روده را نیش بزند باعث سوراخ شدن  آن شده و دیگر نمی توان روده را استفاده کرد.

 متاسفانه با اینکه روده طبیعی ایران به خارج از کشور صادر می شود و روده های درجه ۲ می توانند به مصرف  کارخانه های سوسیس سازی داخلی درآیند اما روده مصنوعی از خارج به ایران وارد می شود و به مصرف می رسد و از این راه مبالغی ارز از کشور خارج می گردد.

اروپا  هدف صادرات روده ایران

هرچه بازار صادرات روده بیشتر باشد قیمت گوشت هم کمتر می شود. درآمد زایی صادرات روده سالانه ۱۰۰ میلیون دلار برآورد مي شود که عمده این محصول به کشور آلمان صادر می شود.البته در این کشور مرکزی وجود دارد که از ان جا روده به سایر کشورهای اروپایی و گاهی اوقات به آمریکای لاتین صادر می شود. آلمان، ایتالیا ، هلند، فرانسه و لهستان عمده ترین واردکنندگان روده از ایران هستند. روده محصولی صددرصد صادراتی است و تولید این محصول یکی از کارهای بسیار اشتغالزا است که علاوه بر جلوگیری از تخریب محیط زیست جزوه پنچ محصول گران ارزآور کشور به حساب می آید.

با اشاره به رتبه اول ایران در تولید  این محصول در جهان، از پیشی گرفتن برخی کشورها در این زمینه بايد ابراز تاسف کرد زيرا هم اکنون این جایگاه نخست از دست رفته است و کشورهایی چون سوریه، ترکیه، چین و مصر بیشترین میزان روده جهان را تولید می کنند. هر هنگ روده ۲۵۰ گرم وزن دارد . میانگین دیگر کالاهای صادراتی ۴۴ سنت و  میانگین صادراتی روده بالای ۵۰ دلار است.

جایگاه ایران در حوزه صادرات جزء پنج کشور اول دنیاست و کشورهاي همچون چین، مصر، ترکیه و سوریه در بخش صادرات روده قرار دارد. میزان صادرات روده در کشور ۵ میلیون هنگ (واحد صادرات روده ) برآورد مي شود.

ورامين قطب صادرات روده ايران

 ۹۰تا ۹۵ درصد صادرات روده کشور از منطقه ورامین صورت می گیرد، شهرستانی که در بخش پوست و روده از توانایی بسیار بالایی برخوردار است به طوری که مهمترین قطب تولید این محصولات در کشور محسوب می شود. سهم ۵ درصد دیگر متعلق به مشهد است. ممکن است پنداشته شود روده کالا و محصولی زاید و بی فایده است اما دارای طرفداران پا به قرصی در دنیا است و در ردیف یکی از تجارت های پر سود جهان قرار دارد. در حال حاضر ۳ هزار نفر در کشور به طور مستقیم و دو برابر ان به شکل غیر مستقیم در این حرف مشغول بکارند.

تا پيش از اين حدود 80 تا 85 واحد توليد فرآوري روده در ايران و عموما در ورامين فعاليت داشتند که هم اکنون تعداد اين واحدها به 25 تا 27 واحد رسيده است که  با توجه به گراني قيمت گوشت و کاهش کشتار و واردات گوشت از خارج خيلي از اين واحدها تعطيل شده اند و يا با کمتر از 50 درصد ظرفیت مشغول به کار هستند. روده هر چند در قدیم برای زه کمان و نخ بخیه استفاده می شد اما اکنون  این محصول به عنوان پوشش سوسیس و کالباس در کارخانه های تولید کننده این محصولات در اروپا مصرف می شود. در کشور ۲۲ میلیون راس گوسفند و بز کشتار می‌شود که روده‌های آن مواد اولیه واحدهای تولید کننده این محصول هستند.

اثر غير تورمي رونق صنعت روده

روده کالایی است که ۱۰۰ درصد صادر می شود و مصرف داخلی ندارد .با توجه به ارزآوری و اشتغال زایی فوق العاده زیاد صادرات روده در کشور بايد خاطر نشان کرد روده تنها کالا و محصولی است که صادرات آن دارای نقش و اثر ضد تورمی است به عبارت دیگر صادرات روده اثر مستقیمی بر قیمت گوشت دارد و سبب کاهش آن می شود.

وقتی گوسفندی کشتار می شود اگر روده آن دور ریخته نشود به قیمت فرضاً بين 10 تا 15 هزار تومان به فروش برسد این مساله باعث می شود به عنوان مثال اگر لاشه گوسفند و کشتار ۲۰ کیلو گوشت داشته باشد نرخ گوشت در هر کیلو ۵۰۰ تومان پایین بیاید یعنی قصاب اجازه مانور قیمت برای نرخ گوشت خواهد داشت. ضمن آنکه روده تنها کالايي است که اگر مجوز واردات آن داده شود به هيچ وجه رسوب نداشته و تماماً بايد در کارگاههاي فراوري مصرف شود در غير اينصورت بسرعت فاسد شده و خاصيتي نخواهد داشت.

توانايي صنعت روده در ايجاد اشتغال پايدار

صنعت فراوري روده ايران اين توانايي و ظرفيت را دارد در صورت حمايت از سوي نهادها و دستگاههاي ذيربط در مناطق مختلف کشور اشتغال پايدار ايجاد کند بطوريکه براساس آمار و اطلاعات بدست آمده از عملکرد کارگاهها در اتحاديه صادرکنندگان روده ايران بطور متوسط براي فراوري هر 1000 رشته روده 30 نفر بصورت مستقيم مشغول بکار مي­شوند و چنانچه توليد روده با افزايش کشتار يا آزاد شدن واردات آن امکان­پذير باشد هر واحد توليدي اين امکان و توانايي را دارد که تا سه برابر ظرفيت فعلي توليد داشته باشد که مستلزم آن بکار گيري کارگر و نيروي کار بيشتر است و همين موضوع مي تواند به راحتي شغل هاي پايدار در مناطق مستعد کشور ايجاد کند بطوريکه قبلا واحدهايي در استانهاي آذربايجان و خراسان فعاليت داشتند اما به دليل کمبود مواد اوليه بيشتر اين واحدها تعطيل شده اند به استثناي چند واحد در ورامين و مشهد که همچنان فعال هستند.

مهمترين مشکلات صنعت روده ايران

• کمبود مواد اولیه

ایران دارای نیرو و پرسنل فوق العاده مجربی در حوزه فرآوری روده است که با اتکاء به آن، صنعت روده ایران می تواند در دنیا حرف اول را بزند البته به شرطی که مشکل کمبود مواد اولیه برطرف شود که در آن صورت اولین یا دومین کشور صادرکننده روده در دنیا خواهد شد.

يکي از مشکلات اساسي اين صنعت کمبود مواد اولیه است. با اینکه جمعیت کشور نسبت به اول انقلاب دو برابر شده است اما میزان کشتار دام نه تنها به این تناسب افزایش نیافته بلکه درصدی نیز کاهش داشته است. از طرفي افزايش قيمت گوشت نيز خود دليلي بر کمبود مواد اوليه براي اين صنعت است زيرا در گذشته معمولا خانوارها خود براي دسترسي به گوشت سالم تر و ارزانتر اقدام به کشتار گوسفند مي کردند که در اين ميان پوست و آلايش آن نيز به قصاب مي رسيد و در نتيجه به کارگاه هاي فرآوري روده و پوست و سالامبور.

 اما امروزه ديگر خانوارها قادر نيستند به تنهايي گوسفند کشتار کنند چرا که مقرون بصرفه نخواهد بود لذا کاهش کشتار به دلايلي که گفته شد سبب کاهش مواد اوليه که همان روده است شده و همين امر منجر به تعطيلي خيلي از واحدها شده است که براي جبران اين نقیصه، اتحاديه پيشنهاداتي را مطرح کرده است اما متاسفانه بنا بر دلايلي که مشخص نيست مورد موافقت دستگاهها و سازمان هاي ذيربط قرار نگرفته است. در حال حاضر بوروکراسی بسیار زیاد و شرایط سخت برای واردات روده به عنوان مواد اولیه در کشور باعث شده است این فرصت در اختیار کشور مصر قرار گیرد و در جایگاه دوم قرار داشته باشد در حالیکه اصلا سابقه ای در این کار و صنعت نداشته است. درصورتی که اجازه واردات داده شود مي توان پيش بيني کرد دست کم 12 صنعت در کنار اين واردات مي توانند رونق بگيرند. صنايعي همچون افزايش توليد نمک در معادن، توليد پلاستيک و بشکه هاي مخصوص حمل روده، سيستم حمل و نقل ، صنعت پوست و سالامبور و...

• عدم اختصاص جايزه صادراتي

صنف صادرکنددگان روده عليرغم تمام مشکلات در بحث انتقال ارز به کشور همچنان تلاش مي­کند بازارهاي بيشتري را تصرف کند اما متاسفانه به صادرکنندگان اين صنف همانند ديگر صادرکنندگان توجه نمي شود بطوريکه اين صنف حتي از دريافت جوايز صادراتي محروم است در صورتي که باید جایزه صادراتی و تسهیلات بانکی ارزان قیمت به اين صنف اختصاص یابد تا بتواند با رقبای بین المللی رقابت کند.

• نرخ سود بالاي تسهيلات بانکي براي توليد

نرخ بالاي تسهيلات بانکي در خصوص توليد هميشه يکي از افت هاي توليدکنندگان به خصوص اين صنف نيز بوده است در جائیکه در کشوری مانند چین علاوه بر اختصاص ۱۵ درصد جایزه صادراتی به فعالان صنعت روده تسهیلاتی با نرخ صفر درصد نیز در نظر گرفته شده است. اما در هیچ کجا مانند ایران نرخ سود و کارمزد تسهیلات بانکی برای صادرکنندگان بالا نیست. در حال حاضر در استرالیا و نیوزلند که جزء بزرگترین کشورهای تولید کنند مواد اولیه صنعت روده و صادرکننده به چین هستند در حالیکه بيشترين گوشت وارداتي در ایران از اين دو کشور است و اين صنعت این توان را دارد که مواد اولیه را از اين دو(استرالیا و نیوزلند) وارد و پس از فراوری صادر کند که در آن صورت اشتغال زایی قابل توجه ای به دنبال خواهد داشت اما همچنان در اين مورد نيز با مشکلات عديده اي مواجهه هستيم.

 جمع بندي

سوسیس به عنوان کهن ­ترین و پر استقامت ­ترین شیوه گوشت آماده شده شناخته شده است. حتی در بعضی مواقع به عنوان سریع­ترین نوع غذا کاربرد دارد. تاریخچه تولید سوسیس به زمان تاریخ تمدن انسانها بر میگردد. در حقیقت، از زمانی که انسان از گوشت برای تغذیه استفاده کرده، روده برای نگهداری گوشتي به عنوان سوسیس کاربرد پیدا کرده است . ضمنا علاوه بر مصارف خوراکی،  روده کاربرد صنعتی مانند لاستیک ضد پنچری و راکت تنیس نیز دارد.

این صنعت از نسلی به نسل دیگر در یک خانواده انتقال می یابد و چندین نسل هنرها و مهارت های خود را به کار می برند به طور مشخص از روده های طبیعی برای تولید سوسیس استفاده می شود و روده طبیعی همواره به عنوان بهترین انتخاب برای تولید سوسیس در همه جا مطرح است، تولید سوسیس با استفاده از روده طبیعی یکی از قدیمی ترین روش های نگهداری گوشت است که از دوران قدیم رواج داشته و به خاطر خواص و خوشمزگی آن در سال های اخیر نیز مورد توجه قرار گرفته است و با توجه به اينکه امروزه هزاران توليدکننده سوسيس در جهان فعاليت دارند يک فرصت مناسب و ظرفيت بسيار عالي، براي توسعه و رونق اين صنعت است که در کشور ما داراي قدمتي بيش از يکصد سال دارد و مهارت و چيره دستي کارگران و استادکاران عزيز کشورمان شهره جهاني هستند و در صورت حمايت از اين صنعت مي توان تا سه برابر ظرفيت کنوني در مناطق مختلف کشور شغل پايدار ايجاد كرد.

با توجه به نقش و اهميت بنگاههاي کوچک و متوسط در ايجاد اشتغال و رشد اقتصادي کشور و تحقق اهداف سياست هاي کلي اقتصاد مقاومتي، و از طرفي برخي محدوديت ها و تحريم هاي ظالمانه در خصوص برخي شرکت ها و صنايع بزرگ و شناخته شده، اين صنايع مي توانند نقش مهمي در افزايش صادرات غير نفتي و ارز آوري براي کشور داشته باشند. و اتحاديه صادرکنندگان روده ايران نشان داده است پس از چندین سال تجربه عملی در ارتباط با فرآوری و صادرات روده گوسفندی و گاوی پس از طی فراز و نشیب های فراوان در این مسیر امروز به عنوان سومين صنعت ارز آور پس از صادرات زعفران و خاويار توانسته با به کار گیری نیروی انسانی مجرب، تجهیزات پیشرفته، دارا بودن برترین اطلاعات فنی، واحد های تولید اختصاصی و سرد خانه های مجهز، حتی در شرایط بحرانی و بیماریهای دامی، به اروپا صادرات داشته باشد.از اين رو؛ اين صنعت ظرفيت بسيار مناسبي براي ايجاد اشتغال، ارز آوري و افزايش صادرات غير نفتي دارد که تنها بايد به مشکلات آنان رسيدگي و موانع سر راه آنها برداشته شود.

پژوهش خبری //پژوهشگر: محمود نانکلی