چگونگی تغذیه در ماه رمضان از نگاه طب سنتی

چکیده مطلب:

- بر اساس منابع طب سنتی "خوردن و آشامیدن"، جزو شش مورد ضروری برای حفظ سلامتی است.

- توصیه می شود افطار و شام هم زمان و يا حداکثر با چند دقیقه فاصله میل شوند.

- بهترین زمان نوشیدن مایعات پس از گذشت ۲-۱ ساعت بعد از صرف شام است.

- در مصرف ميوه ها توجه به زودجذب بودن يا ديرجذب بودن و همچنين طبع ميوه ضرورت دارد.

- ضمن تاکيد بر خوردن سحري، بايد از تنوع غذايي در وعده سحر و خوردن توامان برخي خوراکي­ ها پرهيز کرد.

-­ خوابیدن پس از اذان صبح در ماه مبارک رمضان از جهات مختلف برای بدن مضر است.

پژوهش خبری صدا وسیما: خداوند متعال هر سال در ماه مبارک رمضان روزه را بر مؤمنین واجب کرده است. از ویژگی­ های منحصر به فرد این ماه، محدودیت در خوردن و آشامیدن است. براساس آیات و روایات، حکمت­ ها و فوایدی بر روزه مترتب است که از جمله آنها، تقوی[1]، استقرار و تثبیت اخلاص در مؤمنین[2] و سلامتی[3] است. این که چرا در ماه مبارک رمضان سلامتی جسمي عده­ ای دچار اختلال می­شود و روزه داری موجب بد شدن حال آنان می­ گردد، سوال مهمی است که علم طب باید پاسخ منطقی برای آن داشته باشد. بر اساس منابع طب سنتی "خوردن و آشامیدن"، جزو شش مورد ضروری برای حفظ سلامتی است که از آن شش مورد در منابع عربی طبی به "اسباب سته ضروريه" تعبیر شده است. برای خوردن و آشامیدن اصولی ذکر شده است. با توجه به محدودیت زمانی خوردن و آشامیدن در ماه مبارک رمضان، این اصول کلی با این شرایط زمانی مطابقت داده شده است. در این نوشتار چکیده ای از مقاله اصول خوردن و آشاميدن در ماه مبارک رمضان از ديدگاه طب سنتي ايران ارائه می شود. [4]

اصل اول

 هم­زمانی افطار و شام

برای توضیح این اصل، ابتدا باید مفهوم و محتوای افطار و شام روشن شود. منظور از افطار در اینجا مواردی از قبیل یک فنجان آب جوش، یک فنجان آب عسل (یک فنجان آب جوش که با یک قاشق مرباخوری عسل شیرین شده باشد)، یا یک فنجان شیر، مقدار کمی نمک، یک عدد خرما، یک کاسه کوچک سوپ رقيق و ... منظور از شام، غذاهای متعارف مانند: پلو با انواع خورش ها، آبگوشت، کباب و ... است. باتوجه به محتوای افطار و شام، توصیه می شود افطار و شام هم زمان و يا حداکثر با چند دقیقه فاصله میل شوند. در برخی مناطق، محتوای افطار خود معادل یک وعده کامل غذایی است. به عنوان مثال افطار شامل مقدار قابل توجهی نان با سبزی و پنیر، آش با مقداری نان ، حلیم و مانند آن است. در چنین مواردی نه تنها لازم است زمان میل افطار و شام جدا باشد، بلکه باید یا از شام صرف نظر شود و يا دست کم حداقل ۳-۲ ساعت بعد از افطار میل شود.

اصل دوم

 نوشیدن مایعات ۲-۱ ساعت پس از شام

روزه داری، به ویژه در روزهای گرم سال موجب کم آبی نسبی بدن می شود. حتی در فردی که فعالیت جسمی او در حداقل ممکن است آب بدن از راه های مختلف از جمله ادرار، مدفوع، تعريق نامحسوس و تنفس (بازدم) از بدن دفع می شود لازم است این کمبود، در فاصله افطار تا سحر تا حد ممکن جبران شود. بهترین زمان نوشیدن مایعات پس از گذشت ۲-۱ ساعت بعد از صرف شام است اما چگونگی برطرف کردن این کم آبی، مهم است؛

چند نکته برای جبران کم آبی بدن در ماه رمضان 

۱- آب مورد نیاز بدن فقط از طریق نوشیدن مایعات تأمين نمی­شود. بلکه می­توان گفت تقریبا هر آنچه انسان می خورد، مقداری آب دارد که میزان آن در انواع خوراکی ها متفاوت است. به عنوان مثال برنج پخته آبکش شده بین ۷ تا ۷۹ درصد انواع نان (تافتون، سنگک، بربری و ..) بین 30 تا 40 درصد و انواع میوه ها بین ۷۳ تا ۹۱ درصد آب دارد (سیب ۸۹-۸۶ درصد، انگور ۸۶-۸۱ درصد، موز۷۶-۷۳ در صد و ...).

۲- برای هضم، لازم است غذا در غلظت مناسبی از شیره­های گوارشی قرار گیرد. اگر این غلظت، از حد طبیعی خود کمتر باشد (محيط بیش از حد لازم رقیق باشد)، هضم دچار اختلال می شود.

۳ - غذا برای هضم در معده، نیاز به حرارت مناسب دارد. اگر حرارت معده با عواملي نظير نوشیدنی های سرد کاهش یابد، هضم دچار اختلال می شود.

 4- افزایش حرارت اعضایی مانند قلب، کبد و ریه باعث ایجاد تشنگی می شود. این افزایش حرارت می تواند بر اثر سوء مزاج و یا در اثر فعالیت بدنی ایجاد شده باشد. اين افزايش حرارت به هر وسیله ­ای که کاهش یابد، تشنگی نیز برطرف می­شود. نوشیدن مایعات خنک، خنک کردن موضعی بدن (دوش آب سرد) و یا استنشاق هوای سرد اين حرارت را برطرف مي ­کند. به عبارتی ديگر، تشنگی ناشی از حرارت قلب و ریه حتی با استنشاق هوای خنک (بدون نوشیدن مایعات) نیز بر طرف می ­شود.

اصل سوم 

خوردن میوه، شب قبل از خواب

در ماه مبارک رمضان در فاصله زمانی افطار تا سحر، خوراکی­ های معمول بیشتر شامل غذا، نوشیدنی ها و میوه­ است. میوه از ابعاد مختلف دارای اقسامی زیر هستند:

از بعد کیفیت، میوه­ها به گرم و سرد تقسیم می شوند. از میوه ­های گرم می­توان به انگور، انجیر و خربزه اشاره کرد و از میوه ­های سرد می­ توان هلو، آلبالو و خیار را نام برد. از نظر سرعت جذب، ميوه ­ها به زودجذب و ديرجذب تقسيم مي­ شوند. میوه ­هایی مانند توت شیرین و خربزه جزو میوه های زودجذب و میوه­ هایی مانند به، سیب و هلو جزو میوه های دیرجذب محسوب می شوند. با توجه به اینکه میوه ها از نظر سرعت هضم متفاوت اند، لذا توصيه مي­ شود از خوردن چند نوع میوه به صورت هم زمان اجتناب شود. همچنين با توجه به محدوديت زمان در ماه مبارک رمضان، بهترين زمان خوردن ميوه شب قبل از خواب و حداقل دو ساعت پس از صرف شام است.

اصل چهارم

ضرورت خوردن سحری

خوردن سحری ضروری است. عده ای در فصول گرم سال و باتوجه به کوتاه بودن طول شب، وعده سحری را آخر شب میل کرده، سپس می خوابند. این رفتار با اصل نهم منافات دارد و موجب ایجاد اختلالات گوارشی و غیر گوارشی می شود. سحری بهتر است از غذاهای انرژی­زا باشد، مانند غذاهایی که با نان مصرف می شود تا توانایی انجام فعاليت روزانه تا حدودي تامين شود و گرسنگي عصر قابل تحمل گردد. 

اصل پنجم

نوشيدن مايعات کافي قبل از غذاي سحري نه پس از آن

برای پیشگیری از کم آبی غیر قابل تحمل و تأمین نسبی آب بدن در روزهای ماه مبارک رمضان، مایعات مورد نیاز در سحرها، قبل از سحری میل شود نه پس از آن. برای این منظور بهتر است افراد میانسال و مسن با توجه به سردی نسبی عارض به بدن، به ويژه دستگاه گوارش، از مايعات گرم مانند آب جوش، آب عسل و چاي کم­رنگ استفاده کنند. و افراد جوان نیز ترجیحا از مایعات گرم استفاده کنند، اما جوانانی که حرارت مزاج آنها بالا است، می توانند از مایعات خنک مانند آب خنک، شربت خاکشیر، شربت آبلیمو و شربت سکنجبین استفاده کنند؛ زیرا حرارت بیش از حد معده نیز موجب اختلال در هضم غذا مي­شود و نوشيدن مايعات خنک تا حدودي از شدت اين حرارت مي­ کاهد. براي پيشگيري از تشنگي غير طبيعي در طول روز، از خوردن غذاهاي تند و شور و نيز غذاهايي مانند ماهي و کباب کوبيده در سحر بايد پرهيز کرد.

اصل ششم

 پرهیز از تنوع غذایی در افطار و سحر

خوراکی های مختلف سرعت هضم متفاوتی دارند. برخی غذاها زودهضم می شوند که اصطلاحا به آنها "غذای لطيف" گفته می شود. مانند نانی که از گندم خوب تهیه شده باشد، زرده تخم مرغ عسلی، گوشت بال مرغ. در مقابل، برخی غذاها دير هضم مي­شوند و به اصطلاح طب سنتي به آنها "غذاي کثيف" گفته مي­شود مانند ماکاروني، کله­ پاچه، حليم، و انواع غذاهایی که با گوشت گاو و گوساله تهیه می شود. برخی غذاها نیز، نه زودهضم و نه دیر هضم، بلکه سرعت هضم متعادلی دارند مانند گوشت بره. حال اگر چند نوع غذا باهم و در یک وعده میل شود، به دلیل این که زمان هضم شدن آنها متفاوت است، غذای هضم شده و هضم نشده با یکدیگر مخلوط شده و به بدن ضرر می رساند.

اصل هفتم

 پرهیز از همزمان خوردن برخی خوراکی‌ها

بسیاری از خوراکی ­ها وقتی به تنهایی مصرف شوند، نه تنها ضرری ندارند، بلکه برای بدن مفیداند، ولی همین خوراکی‌های مفید، در صورتی که با برخی خوراکی ­های دیگر که آنها نیز به تنهایی مفیدند، به‌طور همزمان مصرف شوند به بدن آسیب می­رسانند. در این قسمت به برخی از مهمترین و شایع ترین خوراکی ها که مصرف همزمان آنها مضر است اشاره می‌شود:

اصل هشتم

 پیشگیری از يبوست

در ایام روزه داری به دلیل کاهش آب مصرفی، دستگاه گوارش مستعد کندی حرکت و یبوست می شود. برای پیشگیری از یبوست اقدامات زیر توصیه می شود: 

اصل نهم

پرهیز از خوابیدن بین اذان صبح تا طلوع آفتاب

خوابیدن پس از اذان صبح در ماه مبارک رمضان که انسان قبل از آن، یک وعده کامل غذایی به عنوان سحری تناول کرده است، برای بدن از جهات مختلف مضر است که به برخي از آنها اشاره می شود: 

سخن آخر

روزه عبادتی است که باید آن را به نیت اجرای فرمان خداوند متعال و به قصد قربت انجام داد، اما فواید و آثار مثبت جسمانی هم به دنبال دارد. برای بهره ­مندی از فواید جسمانی آن، لازم است برای خوردن و آشامیدن از افطار تا سحر، اصولی را رعایت کرد، عدم رعایت این اصول نه تنها باعث کاهش یا عدم بهره مندی از این فواید می شود، بلکه می تواند باعث بیماری شده و توفيق انجام روزه را از انسان سلب کند. در این پژوهش به اهم آن اصول اشاره شد. امید است همگان توفيق انجام این فریضه الهی را داشته باشند و از آثار و برکات معنوی و طبی آن بهره مند شوند.

 ---------------------

1-­ بقره: 183

2-­ فرض الله... الصیام ابتلاء لاخلاص الخلق؛ خداوند روزه را واجب کرد تا اخلاص آفریدگان آزموده گردد. (نهج البلاغه، حکمت 252)

3-­ صُومُوا تَصِحُّوا: روزه بگیرید تا سالم بمانید. (ميزان الحکمه، ج 6، ص 392)

[4] - ایلخانی؛ رضا و علی رستمی؛" اصول خوردن و آشاميدن در ماه مبارک رمضان از ديدگاه طب سنتي ايران"؛  در:‌ مجله طب سنتي اسلام و ايران، فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران، سال پنجم، شماره سوم؛ پائیز 1393