ظرفیت های اقتصادی و اجتماعی هنر - صنعت چاپ باتیک

چکیده مصاحبه پژوهشی:

• چاپ باتیک یکی از شاخه­ های صنایع دستی کشور است که مهد آن شهرستان اسکو واقع در آذربایجان شرقی می­باشد و در سال 1389 به عنوان مهم­ ترین صنایع دستی این شهرستان در زمره میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده است.
• براساس برآوردهای صورت ­گرفته، بیش از 50 کارگاه چاپ باتیک در اسکو وجود دارد که به طور میانگین، تعداد محصول تولید شده در کارگاه ­های موجود روزانه 1600 عدد می ­باشد و این رقم به 52 هزار عدد در ماه می ­رسد.
• در مجموع بیش از 40 درصد تولیدات باتیک در بازار داخلی توزیع و مصرف می ­شود که بیشترین بازار فروش آن مربوط به مناطق عشایر نشین و ترکمن ­نشین می­ باشد.
• براساس آمارهای موجود، حدود 60 درصد از محصولات باتیک به صادرات اختصاص می ­یابد و برآورد میزان مصرف خارجی براساس تولید کارگاه ­های این شهرستان بیش از 92 هزار عدد محصول باتیک می­ باشد..
• احیاء صنعت ابریشم ­بافی، ایجاد اشتغال، ایجاد ارزش افزوده و افزایش صادرات غیرنفتی، کاهش واردات محصولات مشابه و جلوگیری از خروج ارز و توسعه کسب ­وکار روستائیان هدف تولید از جمله مزیت ­های اقتصادی و اجتماعی چاپ باتیک می ­باشد.
• مهم ­ترین موانع و مشکلات تولیدکنندگان چاپ باتیک شامل هزینه بالای تولید، ضعف در بازاریابی و برندسازی، صادرات فله ­ای و واردات برخی مواد اولیه با وجود ظرفیت تولید داخلی می­باشد.

پژوهش خبری صدا وسیما: صادرات غیرنفتی برآیند یک اقتصاد مبتنی بر تولید و اشتغال است و نقش کلیدی در توسعه پایدار دارد؛ به همین دلیل، در شرایطی که فاصله گرفتن از اقتصاد نفتی و حرکت به سمت اقتصاد غیرنفتی یکی از اولویت­ ها و موضوعات اصلی و کلان برای اداره امور کشور می ­باشد و طی چند سال اخیر به اشکال مختلف همواره بر آن تأکید شده است، استفاده حداکثری از ظرفیت­ ها و فرصت­ هایی که کشور را در این مسیر قرار ­می­دهد، می­تواند در تحقق رشد و توسعه نظام­مند صادرات غیرنفتی نقش ­آفرین باشد. در این میان، صنایع دستی، به دلیل تنوع و کثرت بی­شمار آن در کشور، سهم عمده ­ای در تحقق این مهم دارد. چراکه، هر استان، هر شهر و یا حتی هر روستا صنایع دستی بومی و مختص به خود را دارد که تقویت و توسعه آنها می ­تواند علاوه بر اشتغالزایی، ایجاد ارزش افزوده، توسعه اقتصاد روستایی و ...، توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش درآمد کشور را به دنبال داشته باشد. در این میان، چاپ باتیک یکی از شاخه ­های صنایع دستی کشور است که مهد آن شهرستان اسکو واقع در آذربایجان شرقی می ­باشد و در سال 1389 به عنوان مهم ­ترین صنایع دستی این شهرستان در زمره میراث معنوی کشور به ثبت ملی رسیده است، اما به دلیل بی­ توجهی به این هنر- صنعت و عدم حمایت لازم از تولیدکنندگان و هنرمندان این محصول که اغلب به صورت شال و روسری می­ باشد، تاکنون نتوانسته ­ایم از فرصت ­های اقتصادی این صنعت که مشتریان بی­ شماری در سراسر جهان دارد، بهره­ مند شویم. در همین رابطه، در مصاحبه­ ای با عبدالعلی محمدی، کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان اسکو و چند از تن تولیدکنندگان این هنر- صنعت، وضعیت چاپ باتیک به لحاظ تولید، صادرات، اشتغالزایی و همچنین موانع و مشکلات تولیدکنندگان این بخش بررسی شده است.  

 پیشینه چاپ باتیک و وضعیت فعلی آن در جهان

طبق اسناد موجود اصالت این هنر به چین می­رسد و سپس در اندونزی این هنر به اوج رونق خود رسید. پس از آن کشورهای دیگری همچون هند، سریلانکا و مالزی این هنر را رواج دادند و در قرن هفدهم میلادی نیز کشورهای هلند و فرانسه این هنر- صنعت را دنبال کردند. ایرانیان نیز، به واسطه قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم، به واسطه بازرگانان و کاروان­ هایی که از این مسیر عبور می­ کردند، با چاپ باتیک آشنا شده و آن را به کار گرفتند و شهرهایی از قبیل تبریز، اسکو، دیزج، کهنمو، اسکندان و باویل در استان آذربایجان شرقی در این­کار گوی سبقت را از دیگر شهرها‌ ربودند، به طوریکه امروزه شهرستان اسکو مهد و زادگاه چاپ باتیک در کشور به شمار می­ رود.

هر چند که امروزه، کشورهایی مثل تایلند، اندونزی، سریلانکا و هند از پیشکسوتان تولید این هنر – صنعت به شمار می ­روند، اما در کشورهایی مثل آلمان و فرانسه نیز این هنر به اوج شکوفایی خود رسیده است. به‌طوری که به راحتی می­توان انواع طیف‌های رنگ، انواع پارچه‌های ابریشمی با رنگ­ های مختلف و انواع وسایل این کار را تهیه کرد. بنابراین، هرچند که این هنر در ایران ناشناخته مانده است اما در بیشتر کشورها، این هنر، هنری کاملاً شناخته شده و پرطرفدار می ­باشد.

وضع تولید چاپ باتیک در کشور

اگرچه، به صورت پراکنده شاید در برخی شهرها چاپ باتیک صورت گیرد، اما همان­طور که گفته شد، مرکز اصلی محصولات باتیک در کشور، شهرستان اسکو می ­باشد که پارچه­ های ابریشمی آن نیز اغلب در روستاهای اطراف این شهرستان از جمله روستای اسکندان تولید می ­شود. براساس برآوردهای صورت­گرفته، بیش از 50 کارگاه چاپ باتیک در شهرستان وجود دارد که به طور میانگین، تعداد محصول تولید شده در کارگاه ­های موجود روزانه 1600 عدد می­ باشد و این رقم به 52 هزار عدد در ماه می ­رسد. در واقع، به طور متوسط هر کارگاه در ماه حدود 1000 عدد روسری یا شال باتیک تولید می­ کند که براساس برآوردهای انجام شده در سال 93، متوسط قیمت هر محصول تولید شده در کارگاه نیز 450 هزار ریال می­ باشد. ارزش مالی تولید شده این محصول برای شهرستان نیز در ماه 23 میلیارد و 400 میلیون ريال است که با در نظر گرفتن اختلاف هزینه­ های تولید و قیمت کلی فروش این محصول، سود کلی حاصل از فعالیت ­های کارگاه ­های چاپ باتیک ماهانه به حدود 280 میلیون ريال می ­رسد.

مصرف 40 درصدی محصولات باتیک در بازار داخلی

از مجموع محصولات تولید شده چاپ باتیک در اسکو، در مجموع بیش از 40 درصد آن در بازار داخلی توزیع و مصرف می­ شود که بیشترین بازار فروش آن مربوط به مناطق عشایر نشین کردستان، لرستان، فارس، کرمانشاه، قوچان و ... و مناطق ترکمن ­نشین همچون گلستان می ­باشد؛ هر چند که در شهرهای بزرگی از جمله تهران، مشهد و ... نیز این محصولات مشتریان خاص خود را دارد و فروش این نوع محصول در این شهرها رو به گسترش است. 

میزان صادرات و واردات محصولات باتیک در کشور

محصولات چاپ باتیک شهرستان اسکو، به مناطق وسیعی از سطح خاورمیانه از جمله کشورهای تاجیکستان، ترکمنستان، افغانستان، ازبکستان، ترکیه، جمهوری آذربایجان، قرقیزستان و ... صادر می­شود که اغلب صادرات آن نیز به صورت فله ­ای می­باشد که معمولاً بخشی از این محصول نیز در آن کشورها بسته ­بندی شده و به دیگر کشورها صادر می­شود. علاوه بر آن، کشورهای اروپایی نیز اخیراً به مشتریان محصولات باتیک اسکو اضافه شده ­اند که اغلب با مراجعه مستقیم به این شهر محصول تولید شده را خریداری می ­نمایند و به کشورهای خودشان منتقل می ­کنند. بنابراین هیچ­گونه قرارداد مشخصی مابین فروشندگان و خریداران وجود ندارد و به همین دلیل، معمولاً تولیدکنندگان با 12 درصد سود اقدام به عرضه محصولات خود به مشتریان خارجی می ­کنند که در سال­های اخیر، افزایش قیمت پارچه ابریشمی خام، باعث شده سود حاصله از این محصول برای تولیدکنندگان به شدت کاهش یابد.

در مجموع، براساس آمارهای موجود، حدود 60 درصد از محصولات باتیک به صادرات اختصاص می ­یابد و برآورد میزان مصرف خارجی براساس تولید کارگاه ­های این شهرستان نیز بیش از 92 هزار عدد شال یا روسری چاپ باتیک می­ باشد. البته در حال حاضر، به دلیل مشکلاتی که در حوزه صادرات از جمله نبود برندسازی و انجام صادرات به صورت فله ­ای وجود دارد، سود چندانی از صادرات این محصول عاید کشور نمی ­شود، در حالی­که در صورت داشتن سیستم جامع بازاریابی و برنامه ­ای برای برندسازی این محصولات، با توجه به قیمت بالای آن می­ توان از مزایای اقتصادی این محصول برای رشد صادرات غیرنفتی و افزایش درآمدهای ارزی کشور بهره برد.

 وضع اشتغالزایی در هنر- صنعت چاپ باتیک

از آنجا چاپ باتیک مراحل مختلفی از جمله بافت پارچه ابریشمی، رنگرزی پارچه، طراحی و ... را شامل می­شود، به همین دلیل، ظرفیت اشتغال­زایی بالایی دارد و افراد بسیاری به صورت مستقیم و غیرمستقیم با این هنر- صنعت درگیر می­ شوند. به طوریکه، در حال حاضر حدود 70 درصد خانوارهای شهرستان اسکو مشغول به فعالیت در رشته می­باشند و تقریباً تمامی ساکنان روستاهای اسکندان و بانیل نیز به بافت پارچه­ های ابریشمی برای این محصول مشغول هستند. این هنر- صنعت به نوعی در زمره مشاغل خانگی قرار می ­گیرد و اکثر کارگاه­ های این محصول به صورت خانوادگی اداره می­شود. اشتغال مستقیم در هر کارگاه نیز به طور میانگین، 5 نفر می­باشد و اشتغال غیر مستقیم ایجاد شده برای هر کارگاه معمولاً بیش از 10 نفر است که بسته به نوع کارگاه و میزان تولید این رقم متفاوت می ­باشد.

مزیت­ های هنر- صنعت چاپ باتیک برای کشور

چاپ باتیک همچون سایر رشته­ های صنایع دستی چند مزیت اصلی اقتصادی- اجتماعی برای کشور دارد که از آن جمله می ­توان به احیاء صنعت ابریشم ­بافی در کشور و از جمله در منطقه آذربایجان شرقی اشاره کرد. از آنجا که پارچه اصلی مورد استفاده در این هنر- صنعت، پارچه ابریشمی می­ باشد، اگر این هنر مورد حمایت و توجه مسئولان قرار گیرد، علاوه بر آنکه نیاز تولید داخلی هنرمندان این محصول تأمین می­ گردد، می­ توان با صادرات پارچه ­های ابریشمی، به نیاز سایر کشورهایی که در این حوزه فعال هستند نیز پاسخ داد. دومین مزیت چاپ باتیک، ایجاد اشتغالزایی است؛ این هنر- صنعت ظرفیت بالایی برای به­ کارگیری افراد در مراحل مختلف تولید محصول به صورت مستقیم و غیر مستقیم دارد، بنابراین می ­توان از این ظرفیت برای ایجاد اشتغال در مناطقی که با تولید و مصرف این محصول بیش از سایر نقاط کشور درگیر هستند، از جمله استان آذربایجان شرقی و استان گلستان و سایر استان­ های عشایر نشین، برای ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری بهره برد. از سوی دیگر، از آنجا که این رشته از صنایع دستی همانند بیشتر رشته­ های صنایع دستی نیاز به تجهیزات و سرمایه­ های کلان برای ایجاد اشتغال ندارد، می ­توان از این طریق به رونق و توسعه اشتغال بومی و کسب و کار روستائیان نیز کمک کرد. سومین مزیت این هنر در صورت حمایت و توجه به آن، کاهش واردات روسری مصرفی در کشور و جلوگیری از خروج ارز است. امروزه بخش عمده ­ای از روسری یا شال ­های موجود در بازار به صورت رسمی و یا غیر رسمی از کشورهای همجوار از جمله کشور ترکیه وارد و معمولاً با قیمت ­هایی بالایی عرضه می­ شوند، که در صورت حمایت از این هنر- صنعت و افزایش کارگاه­ های تولیدی این محصول، می­توان مانع از خروج ارز از طریق واردات محصولات مشابه تولید داخل شد. مزیت دیگر آن مربوط به حوزه توریسم است؛ چراکه، از آنجا تقریباً تمام مراحل تولید این محصول از بافت پارچه ابریشمی تا مراحل نهایی تولید در شهرستان اسکو و روستاهای همجوار انجام می­ گیرد، می­ تواند به عنوان یکی از جاذبه ­های توریستی و گردشگری در منطقه آذربایجان شرقی، به خصوص شهرستان اسکو مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گیرد.

موانع و مشکلات هنرمندان چاپ باتیک

موانع تولید و توزیع در این هنر- صنعت نیز همانند دیگر واحدهای تولیدی باعث شده طی چند سال گذشته، هنرمندان این رشته از صنایع دستی با مشکلاتی مواجه شوند و بعضاً تمایلی به ادامه این فعالیت نداشته باشند. از جمله این موانع می ­توان به مشکلات تأمین برخی مواد اولیه مورد نیاز برای این رشته نام برد. تأمین نخ مورد نیاز بافت پارچه یکی از موانع اصلی است. هرچند که نخ مورد نیاز بافت پارچه ­های ابریشمی اکثراً تولید داخل است، اما با این حال، پاسخگوی نیاز فعالان صنعت ابریشم ­بافی نیست و به همین دلیل، تولیدکنندگان پارچه ­های ابریشمی مجبور به واردات بخشی از نخ مورد نیاز خود می ­شوند که اغلب هم از چین و آذربایجان وارد می­شود که کیفیت آن معمولاً با نخ ­های داخلی برابری نمی­ کند و به همین دلیل، پارچه هایی که با نخ­ های وارداتی تهیه می­ شوند، کیفیت ­های پارچه ­های تولید شده با نخ داخل را ندارند و بالتبع، بر روی کیفیت نهایی محصول تولید شده نیز اثر می ­گذارد. یکی دیگر از مواد اولیه مورد نیاز در این هنر- صنعت نفت سفید می ­باشد که برای شستشوی پارچه در مراحل مختلف چاپ مورد استفاده قرار می­ گیرد، با این حال، اکثر تولیدکنندگان در تأمین نفت مورد نیاز تولید خود به دلیل قیمت بالای آن دچار مشکل می­ شوند؛ البته هر چند به دستور استاندار آذربایجان شرقی، مقرر شده به میزان 1000 لیتر نفت سفید به عنوان سهمیه در اختیار هر تولید کننده چاپ باتیک قرار گیرد، اما این میزان به تنهایی کفاف تولید را نمی­دهد و تولیدکنندگان مجبورند مابقی نفت مورد نیاز خود را از بازار آزاد تهیه نمایند. مشکل دیگر تولیدکنندگان این بخش مربوط به بحث رنگ مورد نیاز این صنعت است. در گذشته، تولیدکنندگان  فقط از رنگ ­های طبیعی که خودشان تهیه می ­کردند برای چاپ بر روی پارچه استفاده می ­کردند، اما طی چند سال گذشته، استفاده از رنگ ­های شیمیایی نیز رواج یافته که اکثراً وارداتی و بسیار گران می­ باشد و کیفیت رنگ ­های طبیعی را نیز ندارد. در مجموع، این مشکلات هزینه تولید را برای تولیدکنندگان افزایش داده و همین امر باعث شده، برخی از آنها رغبتی برای تولید نداشته باشند و بعضاً کارگاه ­های خود را تعطیل نمایند. مشکل دیگر این هنر- صنعت مربوط به صادرات و نظام توزیع است. متأسفانه به دلیل نبود سیستم جامع بازاریابی در سطح شهرستان و حتی استان، و همچنین نبود برندسازی برای این محصول، بیشتر تولیدات باتیک به صورت فله ­ای به فروش می­رسد و صادر می­شود. به همین دلیل، نه تنها سودآوری این محصول برای تولید کننده و ارزآوری آن برای کشور بسیار پایین است، بلکه فرصت شناخت و معرفی این محصول به عنوان یک کالای ایرانی فراهم نمی ­شود. بنابراین، تلاش جهت برندسازی این محصول نه تنها زمینه معرفی و ماندگاری باتیک را در ذهن مخاطب فراهم می­ سازد، بلکه امکان رقابت بین تولیدکنندگان در نتیجه افزایش کمی و کیفی محصول را موجب نیز می­ شود.

جمع­ بندی

یکی از ظرفیت ­های اقتصادی و اجتماعی کشور، که نقش مهمی در تولید، اشتغال و صادرات غیرنفتی دارد، مربوط به صنایع دستی کشور است. تنوع و گستردگی رشته ­های مختلف صنایع دستی در کشور، این امکان را فراهم کرده تا در شرایطی که صادرات غیرنفتی باید جایگزین صادرات نفتی کشور شود، با برنامه ­ریزی و سیاستگذاری مناسب در راستای استفاده بهینه از ظرفیت­ های این بخش، بتوان با افزایش سهم صادرات صنایع دستی در سبد صادراتی کشور، حجم صادرات غیرنفتی و میزان ارزآوری آن برای کشور را افزایش داد. همچنین، بخش عمده ­ای از سیاست­ های ایجاد اشتغال و کاهش بیکاری که امروزه به یکی از چالش ­های مهم اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل شده است، با فعال کردن تمام ظرفیت ­های تولیدات صنایع دستی در کشور قابل اجرا خواهد بود؛ که البته لازمه تحقق این اهداف، شناخت، توجه و حمایت جدی مسئولان از صنایع دستی کشور و برنامه ­ریزی و بازاریابی مناسب برای ارائه آن به بازارهای جهانی با نام و برند ایرانی می­ باشد.

پژوهش خبری // فاطمه حسینی